nG
P nV
T ,n
nG nS
T P ,n
Untuk sistem terbuka fasa tunggal:
Diferensial total:
nG
i (5.1)
ni T , P, nj i
Sehingga pers. di atas menjadi
dG V dP S dT i dxi (5.3)
i
G
S
T P, x
G
V
P T , x
Potensial Kimia dan Keseimbangan Fasa
Ditinjau satu sistem tertutup yang
terdiri dari dua fasa yang berada
gas dalam keadaan keseimbangan.
d nG
nV dP
nS
dT i dn i
i
i
d(nG) = (nV) dP – (nS) dT
Perubahan total energi Gibbs untuk sistem merupakan
jumlah perubahan dari masing-masing fasa
i i
i i dn i 0
i
i dn dn 0
i
i
i
i
i i . . . i (i = 1, 2, . . . , N) (5.6)
Partial Property
Definisi dari partial molar property:
nM
Mi (5.7)
ni T , P, nj
M i mewakili U i , H i , Si , G i , dll.
Partial molar property merupakan suatu response function,
yang menyatakan perubahan total property nM akibat
penambahan sejumlah diferensial spesies i ke dalam
sejumlah tertentu larutan pada T dan P konstan.
i Gi (5.8)
When one mole of water is added to a large volume of
water at 25 ºC, the volume increases by 18 cm3.
Diferensial total:
M M nM
d nM n dP n dT dni
P T , x T P, x i ni T , P , nj
Derivatif parsial pada suku ketiga ruas kanan didefinisikan
oleh pers. (5.7), sehingga:
M M
d nM n dP n dT M i dni
P T , x T P , x i
(5.9)
Karena ni = xi n, maka
dni = xi dn + n dxi
d(nM) = n dM + M dn
Sehingga pers. (5.9) menjadi:
M M
n dM M dn n dP n dT
P T , x T P, x
M i xi dn n dxi
i
M M
dM P dP T dT M i dxi n
T , x P, x i
M xi M i dn 0
i
n dan dn masing-masing independen dan sembarang,
sehingga satu-satunya cara untuk membuat ruas kanan
sama dengan nol adalah dengan membuat term yang berada
dalam kurung sama dengan nol.
M M
dM dP dT M i dxi 0
P T , x T P, x i
M M
dM dP dT M i dxi (5.10)
P T , x T P, x i
M xi M i (5.11)
i
nM ni M i (5.12)
i
dM xi dM i M i dxi
i i
M M
dP dT M i dxi
P T , x T P, x i
M dP M dT x dM 0
i i
(5.13)
P T , x T P, x i
xi dM i 0 (5.14)
i
Campuran Gas Ideal
nRT (A)
P
Vt
ni RT
pi (B)
Vt
Jika pers. (B) dibagi dengan pers. (A), maka
pi ni
xi
P n
pi = yi P (i = 1, 2, . . . , N)
nV ig n RT P
Vi ig
ni T , P, nj ni T , P, nj
RT n RT
P ni nj P
Jadi untuk gas ideal:
Vi ig Viig (5.15)
H iig T , pi H iig T , P
Sehingga:
H iig T , P H iig T , P
H ig yi H iig (5.18)
i
Persamaan yang sejenis juga berlaku untuk Uig dan
property lain yang tidak tergantung pada tekanan.
H ig yi H iig 0
i
ig V ig
dH ig C Pig dT V T dP
T P
ig ig ig R
dH C P dT V T dP
P P
dH ig CPig dT (5.19)
Jika dimasukkan ke persamaan sebelumnya:
dT V ig
dSig C Pig dP
T T P
ig ig dT dP (5.20)
dS C P R
T P
Untuk proses pada T konstan:
dSig R d ln P (T konstan)
P P
ig
dS R d ln P (T konstan)
pi pi
P P
S T , P S T , pi R ln R ln
ig
i
ig
i R ln yi
pi yi P
Siig T , pi Siig T , P R ln yi
Menurut per. (5.16):
Siig T , P Siig T , pi
Sehingga:
Siig T , P Siig T , P R ln yi
Siig Siig R ln yi (5.21)
Menurut summability relation, pers. (5.12):
S yi S
ig
i
ig
y S i
ig
i R ln yi
i i
Sehingga pers. (5.21) dapat ditulis sebagai:
Sig yi Siig R yi ln yi
i i
Atau:
1
S yi S R yi ln
ig ig
i
i i yi
ig ig RT dP (T konstan)
dG i Vi dP dP RT
P P
Hasil integrasi:
G iig i T RT ln P (5.24)
Jika digabung dengan pers. (5.23):
iig i T RT ln yi P (5.25)
Gig yi i T RT yi ln yi P (5.26)
i i
yi i T RT ln yi P
i
Pengertian Fugasitas dan Koefisien
Fugasitas
Gi i T RT ln fi (5.27)
G RT lni
R GRi
i ln i (5.28)
RT
fi
dengan i (5.29)
P
Definisi dari fugasitas dilengkapi dengan pernyataan
bahwa fugasitas zat i murni dalam keadaan gas ideal
adalah sama dengan tekanannya:
f i ig P (5.30)
G iR P dP
Z i 1 (T konstan)
RT 0 P
Persamaan (5.28) dan persamaan sifat sisa dapat disusun
ulang menjadi:
P
dP
ln i Z i 1 (T konstan) (5.31)
0 P
Bi P
ln i dP (T konstan)
RT 0
Bi P
ln i (5.32)
RT
Bagaimana untuk persamaan keadaan kubik yang
merupakan persamaan yang berbentuk P eksplisit?
Atau:
1 Vi
RT
ln i Z i 1 ln Z i P V dVi (5.34)
RT i
Koefisien Fugasitas Senyawa Murni dari
Beberapa Persamaan Keadaan:
1. Van der Waals
RT a
P 2
Vb V
a b
ln Z 1 ln Z 1 (5.34)
RTV V
2. Virial
B C
Z 1 2
V V
P C B P D 3BC 2B P
2 2 2 3
ln B ... (5.35)
RT 2 RT 3 RT
3. Redlich-Kwong
RT a
P
V b V V b
b a b (5.36)
ln Z 1 ln Z 1 ln 1
V bRT V
4. Soave-Redlich-Kwong
RT a
P
V b V V b
b a b
ln Z 1 ln Z 1 ln 1 (5.37)
V bRT V
5. Peng-Robinson
RT a
P 2
V b V 2bV b2
b a V 2,414b (5.38)
ln Z 1 ln Z 1 ln
V 2 2 bRT V 0 ,414b
Keseimbangan Fasa Uap-Cair Untuk Zat
Murni
Pers. (5.27) untuk zat murni i dalam keadaan uap jenuh
G i T RT ln f
V
i i
V
(5.27a)
GiV GLi 0
Sehingga:
V V f T ,P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(a)
VL fT , P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(b)
V f T , P , V V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(c)
L f T , P, V L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(d)
V L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(e)
Dalam hal ini kita memiliki 5 persamaan dengan 6 buah
variabel (T, P, VV, VL, V, dan L).
derajat kebebasan = 6 – 5 = 1
V L
atau
V
f P L 1 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(f)
Jadi intinya adalah kita akan menyelesaikan satu
persamaan (pers. f) dengan satu variabel, yaitu P.
fL
fM
xR
xL xM
fR
ALGORITMA:
1. Tebak nilai xL dan xR (= xL + x)
2. Hitung fL = f(xL) dan fR = f(xR)
3. Hitung fL fR
4. i = 0
5. Jika (fL fR) > 0 maka :
a. Jika fL < fR maka:
xR = xL
xL = xR – x
Kembali ke langkah 2
b. Jika fL > fR maka:
xL = xR
xR = xL + x
Kembali ke langkah 2
6. Jika (fL fR) < 0 maka :
7. i = i + 1
xL xR
8. Hitung xM: x M
2
9. Hitung fM = f(xM)
10. Jika fM 1 10-6 maka x = xM, selesai
11. Hitung fL fM
Tc = 469,7 K
Pc = 33,25 atm
R = 0,082057 L3 atm K-1 mol-1
R 2 Tc2
a 0 ,42748 19,098
Pc
R Tc
b 0 ,08662 0 ,1004
Pc
T r
1 2
0 ,7944 1 2
1,1219
V L iV
i i 1
iL
b a b
ln Z 1 ln Z 1 V
V V
ln 1 V (A)
V bRT V
b a b (B)
ln Z 1 ln Z 1 L
L L
ln 1 L
V bRT V
Fugasitas Cairan Murni
Fugasitas cairan murni i dihitung melalui 2 tahap:
P sat
dP
ln i
sat
Z i 1 (5.31)
0 P
Visat
1 RT
ln i
sat
Z sat
i 1 ln Z sat
i P dVi
RT V0 Vi
(5.34)
Selanjutnya fugasitas uap jenuh dihitung dengan
menggunakan pers. (5.36)
dG i V i dP dG i V i dP
G isat Pisat
P
G i G isat V i dP (5.38)
sat
Pi
Gi i T RT ln fi
G isat i T RT ln f i sat
sat fi
Gi G i RT ln (5.39)
fisat
Pers. (5.38) = (5.39):
fi 1 P
ln V i dP
f i sat RT Pisat
fi V i P Pi sat
ln
f i sat RT
fi V i P Pi sat
sat
PF exp (5.40)
fi RT
Poynting factor
f i i Pi exp
sat sat V i P Pi
sat
(5.41)
RT
Fugasitas dan Koefisien Fugasitas
Komponen Dalam Campuran
Definisi dari koefisien fugasitas suatu komponen dalam
campuran/larutan sama dengan definisi fugasitas zat murni
(pers. 5.25) iig i T RT ln yi P
i i T RT lnˆfi (5.42)
f̂i Adalah fugasitas spesies i dalam larutan bukan
merupakan partial molar property
nMR nM – nMig
G iR G i G iig (5.46)
i i T RT lnˆfi (5.42)
iig i T RT ln yi P (5.25)
ˆfi
i ig
i RT ln
yi P
Dengan mengingat bahwa i Gi , maka:
G iR RT ln ̂ i (5.47)
Dengan definisi:
ˆfi
ˆ i (5.48)
yi P
Fundamental Residual Property Relation
Jika dideferensialkan:
nG 1 nG
d d nG 2
dT (5.49)
RT RT RT
nG nV nS i nG
d dP dT dni 2
dT
RT RT RT i RT RT
nG nV n Gi
d dP 2
TS G dT dn i
RT RT RT i RT
nG nV nH Gi
d dP 2
dT dni (5.50)
RT RT RT i RT
Untuk gas ideal:
nGig nV ig nHig Giig
d dP 2
dT dni
RT RT RT i RT
nGR nV R nHR
d dP dT ln̂i dni
RT RT RT 2
i (5.52)
V R nGR RT
(5.53)
RT P T ,x
HR nGR RT
T (5.54)
RT T P, x
lnˆ i
nG R
RT
(5.55)
n
i T , P, nj
Koefisien Fugasitas Dari Volume Explicit
EOS
Hubungan antara Residual Gibbs free energy dengan
persamaan keadaan:
R P
G dP
Z 1
RT 0 P
Untuk campuran dengan n mol:
nG R P dP
nZ n
RT 0 P
Diferensiasi terhadap ni pada T, P dan nj konstan:
nG R RT P
nZ n dP
ni T , P , nj 0 ni T , P , nj P
ˆ
P
nZ n dP P
nZ n dP
ln i
0 ni T , P , nj P 0 ni T , P , nj P
P
dP
ln i Z i 1
ˆ (5.56)
0 P
nZ
dengan Zi
ni T , P, nj
Untuk persamaan virial 2 suku:
BP
Z 1
RT
nBP
nZ n
RT
nZ P nB
Zi 1 n
ni T , P, nj RT i T , nj
ˆ P nB
ln i (5.57)
RT ni T , nj
B y i y j Bij (5.57)
i j
Untuk campuran 2 komponen: B y i y j Bij
i j
n1 2 n1 n2 n2
2
nB n B11 2 2 B12 B22
n n n
nB
2 n1 B11 2 n1 n2 B12 n2 B22
1 2 2
n n
1 T , n2
1
2 n1 B11 2 n2 B12
n
nB
n y1
2
B11 2 y y B
1 2 12 y 2 B22
2
1 T , n2
nB
n B 2 y j Bij
i T , nj j
Contoh Soal
Hitung koefisien fugasitas N2 (1) dan CH4 (2) yang berada
dalam campuran dengan komposisi y1 = 0,4 pada 200 K dan
30 bar. Data eksperimental untuk koefisien virial kedua:
PENYELESAIAN
P nB nB
lnˆ i n B 2 y j Bij
RT ni T , nj i T , nj j
B yi y j Bij
i j
B y 12 B11 2 y 1 y 2 B12 y 22 B 22
P nB
ln ˆ 1
RT n1 T , n
2
nB
n B 2 y 1 B11 y 2 B12
1 T , n2
ˆ P nB
ln2
RT n2 T , n
1
nB
n B 2 y1B12 y2 B22 101 ,70
2 T , n1
30
lnˆ 2 101 ,70 0 ,1835
83 ,14 200
ˆ 2 0 ,8324
Koefisien Fugasitas Dari Cubic EOS
Definisi fugasitas parsial menurut pers. (5.42):
Gi i i T RT lnˆfi
Jika dideferensialkan:
dGi RT d lnˆfi
Sedangkan pada T konstan juga berlaku hubungan:
d G i V i dP
Jika kedua persamaan terakhir digabung akan dihasilkan:
ˆ nV
RT d ln f i V i dP dP (5.59)
ni
dP dapat dieliminasi dengan bantuan aturan berantai untuk
diferensial parsial:
nV ni P 1
n
i P nV
nV P
n dP n dnV (5.60)
i i
Sehingga:
P
ˆ
RT d ln fi dnV (5.61)
ni
Jika kedua sisi pers. (5.61) ditambah dengan
RT d ln (V/RT) maka:
ˆfi V P V
RT d ln dnV RT d ln
RT ni RT
P RT
dnV
ni nV
Mengingat bahwa:
ˆfi V ˆfi
lim ln lim ln ln yi
V RT P0 P
Maka:
lnˆfiˆfi V V P RT
RT d ln dnV
ln yi RT ni nV
ˆfi V P RT
RT ln ln yi dnV
RT V ni nV
P RT
V
ˆ
RT ln fi ln yi dnV RT ln
V ni nV RT
ˆfi P RT V
RT ln dnV RT ln
yi V ni nV RT
Kedua sisi dikurangi dengan RT ln P
ˆfi P RT PV
RT ln
dnV RT ln
yi P V ni nV RT
P RT
RT ln ˆ i d nV RT ln Z (5.62)
V ni nV
1 nbm V bm
ˆ
lni ln ln Z
V bm ni V
a m V nbm
bmRT V bm V bm ni
dengan:
1 n2 a m
2 y j a ij
n ni j
nbm
bi
ni
Van der Waals:
ˆ b i V bm am bi
ln i ln ln Z
V b m V bmRTV
Redlich-Kwong:
b V b a b
ln ˆ i i
ln m
ln Z
m
i
V b m V b mRT V b
m
2 y j a ij
a m j bi V
ln
bmRT a m bm V bm
Soave-Redlich-Kwong:
ˆ b i V bm a m bi
ln i ln ln Z
V b m V bmRT V bm
2 y j a ij
a m j bi V
ln
bmRT a m bm V bm
Peng-Robinson:
ˆ b i V bm a m bi V
ln i ln ln Z
V b m V b mRT V 2
2bV b 2