TuntunanJroningTontonan
1. Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Daerah (Jawa)
b. Semester : 4 (Empat)
c. Kompetensi Dasar : 3.4 – 4.4
g. MateriPembelajaran
o Lihatdan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP):Sukendro, D.P. dan
Susanti, T.W., 2014, Wiyata Basa kanggo SMA/SMK/MA Kelas XI,
Bandung: Penerbit Duta, hal 26-37.
o SASTRI BASA kelas XI SMA, Santoso Rahmat, dkk, Penerbit: Dinas Pendidikan
Provinsi Jawa Timur kaca: 23 s/d 40
2. Peta Konsep
Struktur
Unsur Kebahasaan
Teks Drama
Pesan Moral
Relevansi
BJW-3.4/4.4/4/4-4
2
3. KegiatanPembelajaran
a. Pambuka
Minangka salah sijine asil kasusastran, lumgrahe kajaba kanggo nglipur
teks drama uga mujudake srana kanggo tuntunan. Akeh bab wigati kang bisa
kapethik saka teks drama. Sadurunge nyinaoni materi iki, luwih dhisik wangsulana
pitakon- pitakon ing ngisor iki!
b. Kegiatan Inti
1) PetunjukUmum UKBM
1. Sadurunge miwiti nyinaoni UKBM, para siswa amrih kudu ngaturake dunga
supaya diwenehi mupangat kang maksimal.
2. UKBM iki disinaoni kanggo mangerteni struktur teks drama, unsur kebahasaan,
pesan moral lan relevansisajrone teks drama, ngoversi prosa dadi teks drama,
lan mragakake/ mentasake teks drama kanthi kelompok.
3. Sajrone nyoinaoni saben kagiatan pasinaon, para siswa kudu nggarap gladhen
sing wis disediakake kanggo ngerteni sapira siswa wis nguasai isi sing kinandhut
ing njerone kagiatan kasebut.
4. Nalika para siswamaca UKBMiki, para siswa bakal dinilai ngenani pamahaman
sajrone ngidenifikasi, ngerteni, lannganalisis struktur teks drama, unsur
kebahasaan, pesan moral lan relevansi sajrone teks drama, ngoversi prosa dadi
teks drama, lan mragakake/ mentasake teks drama kanthi kelompok.
Pasinaon 1
DRAMA
Drama utawa sandiwara asale saka basa Yunani kang nduweni teges
sawijining aksi/solahbawa, utawa crita kang dipentasake dening paraga-
paraga.
BJW-3.4/4.4/4/4-4
3
Wayah bedhug tengange, ana pemulung loro manungsa bungah atine sinambi
ngetung dhuwit mulih menyang gubuge.
1. Ayu : Enak tenan....
2. Desi : Yen bendina ngene iki wahhhh......jaaan....
3. Ayu : Edan tenan....
4. Desi : Lho, kok edan....?
5. Ayu : Ya edan.... mosok bendina wong konn ngrosok barange? Ora
mungkin ta?
6. Desi : Ya mungkin wae?
7. Ayu : Wis....wis...ngomong sing mungkin- mungkin wae!
8. Desi : Contone?
9. Ayu : Mak...iki dhuwite, Mak! Luwe Mak. (arep mlebu gubuk dicegat
bocah njur ngrebut dhuwite)
10. Desi : (arep mlebu gubug) mangaaaaannn.... (ora sida)
11. Bocah : Mandheg! Kene! Kene, endi asile? (ngrebut dhuwite)
12. Ayu+ Desi: Aja- aja.....! Penak tenan kowe!
13. Bocah : Kene! Oleh ra?
14. Ayu : Ora gelem kangelan kok gelem penake. Enak tenan!
15. Desi : Ora gelem ngalih iki tampanana! ( muni ngono karo nendhang,
sakala bocah lanang glangsaran, bocah loro nyekethem dhuwit kang bisa
dislametake, banjur dilebokake celengan kaya biyasane)
16. Ayu+ Desi: Matur nuwun Gusti....... (padha nyekeli wetenge banjur mbengok)
17. Ayu+ Desi: Maaak.....luwe Maaak.....mangaaaaan..... (bocah loro umek ana
njero gubug, sedhela maneh banjur mangan telap- telep)
Adhegan 2
Ana pengamen loro katon seneng- seneng ngetung dhuwit oleh- olehane.
18. Eka : (nyanyi- nyanyi sinambi ngetung ndhuwit) Wadhuuuh.... akeh
banget!!! Weh.....weh.... bingung ngetung....
19. Pinah : Kene, taketunge! (karo ngrebut) Dhasar ra tau mangan sekolah!
20. Eka : Nyoooooh....., sing tau mangan sekolah!
21. Pinah : Sekolahe mbahmu apa? (lelorone ngguyu cekakakan)
Alhamdulillaaah....rejeki nomplok! Ngimpi apa sewengi?
22. Eka : La wong ya tanggal nom?
23. Pinah : Ya, wong- wong rung patek butuh dhuwit!
24. Eka : (sinambi ngetung) Mak...dhuwite uuuuuakeh, Maak!
25. Pinah : Maaaak...setor!! (nggoleki emak menyang mburi, weruh kancane
mangan ana pojokan, banjur mbengok) Mangaaaannn!!
26. Eka : (ndeleng Pinah mlayu meyang gubug, Eka melu mlayu)
Serbuuuuu!!! (ana gubug nesu- nesu amarga lawuhe kari thithik).
Adhegan 3
Pengamen lan pemulung tukaran rebutan panganan.
27. Pinah : (ngroyok lawuhe kancane)
BJW-3.4/4.4/4/4-4
4
BJW-3.4/4.4/4/4-4
5
53. Emak : Ya wis, kae upa- upa sing kececeran kae jumputana, yen
kokpangan kanthi rasa syukur bakal akeh mupangate. Kana.... ora sah nangis
terus.... mesema.... amarga mesem iku nuwuhake rasa ayem lan ngguyu bisa
nuwuhake rasa bagya!
Kanggo mangerteni kalantipanmu lan kawruhmu ngenani teks drama ing ndhuwur,
coba wangsulana pitakonan- pitakonan ing ngisor iki!
Gladhen 1
1. Manut panemumu, kepriye kahanan sajrone teks drama ing ndhuwur?
2. Sapa wae paraga kang ana ing teks drama kasebut?
3. Critakna kanthi cekak wae isine drama ing ndhuwur?
4. Kepriyeurutankedadeyanecrita?
5. Apa kang dirasakake dening para tokoh ing teks lakon kasebut?
6. Tulisen bakune rembug utawa ide pokok kang dadi punjere crita!
7. Tulisperangantekskangmujudakepambukaningcrita!
8. Tuduhake perangan teks kang mujudake intine crita, yaiku perangan kang
nggambarake dumadine dredah utawa pasulayan!
9. Pasulayan ing crita kasebut karampungi kanthi cara kepriye?
10. Pesenutawawejanganapakangpengindiandharakedeningpanulis?
Sawise para siswa kasil mangsuli pitakonan ing ndhuwur, sabanjure ana ing
pasinaon iki para siswa kabeh bakal dijak ngrembug lan nintingi utawa nganalisis
struktur teks drama kanthi bebarengan.
Struktur
ibit kawit tumuju crita sabanjure, b) pasulayan (komplikasi), yaiku dumadine perkara kang kudu diadhepi dening para tok
Gladhen 2
BJW-3.4/4.4/4/4-4
6
Setitekna pethikan teks drama kanthi irah- irahan “Anak Kolong” kasebut banjur
jangkepana tabel ing ngisor iki!
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
........................................... ..................................................................................
. .
BJW-3.4/4.4/4/4-4
7
......................................................................................................................
2. Pangudaring ......................................................................................................................
Prakara ......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
3. Dudutan ......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Kagiyatan 3
UNSUR KABASAN
Kaya kang karembug ing piwulangan bab teks lakon ing kelas X, unsur basa
sajrone teks drama pancen beda yen dibandhingna karo basa gancaran, amarga
basa teks sipate lesan. Mula saka iku, sajrone teks drama nduweni unsur basa kang
beda. Ing antarane yaiku bisa dideleng ing ngisor iki.
Katrangan:
a) Tembung Panyilah, yaiku: tembung kang gunane nyilahake pangkat lan sebutan.
Lumrahe temung panyilah manggon ing sangarepe tembung aran kang
disilahake.
Tuladhane: si, hyang, ingkang (Rama), raden, lan sapanunggale.
b) Tembung Panguwuh, yaiku: istilahe kata seru utawa tembung kang nelahake
rasa bungah, sedhih, wedi, nggumun, kaget, nesu lan sapanunggale
Tuladhane: biyuh, wadhuh, lha dalah, ealah, hah, hus, hlo, woalah, huh, lan
sapanunggale.
Gladhen 3
Setitekna teks drama kanthi irah- irahan “Anak Kolong” kasebut banjur jangkepana
tabel ing ngisor iki kanggo nggoleki unsur basane!
BJW-3.4/4.4/4/4-4
8
Kagiyatan 4
Piwulangan Moral
Piwulangan Moral
Cathetan:
Wis kaandharake manawa temane wulangan iki tuntutan sajrone tontonan. Drama
minangka tontonan kang dipentasake kajaba bisa kanggo nglipur uga nduweni bab
penting kang bisa dipethik. Yaiku kang aran piwulangan moral utawa amanat 2.
Sarampunge nyemak teks drama ing ndhuwur, jangkepana tabel ing ngisor iki
supaya bisa diweruhi piwulangan moral kang ana sajrone drama kanthi irah- irahan
“Anak Kolong”!
Gladhen 4
No Piwulangan Jlentrehan
. Moral
1. Marang Gusti .................................................................................
.
.................................................................................
.
.................................................................................
.
BJW-3.4/4.4/4/4-4
9
2. Marang .................................................................................
sapadha- padha .
.................................................................................
.
.................................................................................
.
Manawa wis rampung mangsuli pitakonan ing gladhen 4, siswa bisa nglanjutna
ing kagiyatan 5.
Kagiyatan5
Asil kasusastran tuwuh lan ngrembaka saka alam bebrayan. Drama kang
ngandhut tuntunan mesthi ngalami owah-owahan. Mligine bab isine carita,
gandheng karo ngrembakane jaman mesthi ana crita kang isih cocog karo kahanan
jaman saiki. Kosok baline uga ana carita kang wis ora cocog karo kahanan jaman
saiki. Mula saka iku, tindakna pakaryan ing ngisor iki!
Gladhen 5
(1) Yen para siswa wis ngrampungake gladhen- gladhen sadurunge, saiki coba
terangna bab bab kang isih relevan ing carita mau karon jaman saiki!
(2) Semaken maneh teks drama kanthi irah- irahan “Anak Kolong” banjur terangna
perangan endi kang cocog karo kahanan jaman saiki lan endi kang ora cocog
karo jaman saiki!
BJW-3.4/4.4/4/4-4
10
Pasinaon 2
Saliyane siswa bisa nampilake drama, siswa uga dituntut kudu bisa ngayahi
piwulangan yaiku ngrakit teks drama. Teks drama iku bisa dikarang sapa wae
adhedhasar pengalamane dhewe- dhewe.
BJW-3.4/4.4/4/4-4
11
Cerkak ing ngisor iki wacanen kanthi patitis, sabanure owahana dadi wujud teks
drama kaya teknik kang wis kaandharake! Garapen pakaryan iki kanthi bebarengan
sajroning klompok!
TUMPUK UNDHUNG
Dina kuwi Mbok Truno buruh dhedhel kacang nggone juragan Pawiro. Budhale
wiwit esuk nganti arep maghrib. Atine wis kroncalan mikir anak-anake sing cacahe telu. Ya
bener mau esuk wis ditinggali liwetan beras rong muk karo digorengake tahu kanggo mangan
esuk lan awan. Hla njur sore? Apa sing padha dipangan yen berase wis kantekan?
Senajan Pak Truno gaweyane mung bakul es, nanging Tinah, Tini, lan Tinem wis
padha bisa ngerteni kahanane wong tuwa loro. Tinah sing isih kelas 2 SMP, nalika wayah
mulih sekolah yen ana wektu lodhang, dheweke banjur golek kangkung ing pinggirane kalen.
Kangkung saunting diregani 400 repes. Sedina, Tinah bisa antuk dhuwit 4000. Iras-iras
kanggo ngenthengake pundhakke bapak lan ibune.
Sawijine dina, Mbok Truno sawetara leren saka penggaweyane jalaran pirang-pirang
dina sikile krasa kaku lan ora bisa ditekuk. Pak Truno kepeksa prei ora dodolan es jalaran ora
ana kang ngrumat Mbok Truno. Anake telu mau padha sekolah.
“Walah Pak, sepurane ya aku dadi gawe repote kulawarga!”
“Sampeyan lara iku wis dadi kewajiban anggonku nrgrumat”. Wangsulane Pak
Truno.
“Pak, Tinah kok kadingaren wis sore durung tekan omah?”
Keprungu pitakonane Mbok Truno, Pak Truno melu kepikiran. Menawa golek
kangkung, jam yamene mesthine Tinah wis tekan omah. Ora disangka-sangka, Pak Carik
menyang omahe Pak Truno saperlu ngandhani yen Tinah ana Puskesmas, jalaran tangane
dicokot ula. Pak Truno langsung menyat Puskesmas kanggo mesthekake kahanane bocah
kang bekti marang ibu lan bapake kuwi. Tini lan Tinem dijaluki kanggo nunggoni ibune,
yaiku Mbok Truno sing lagi gerah.
Tekan Puskesmas, nalika Tinah katon mlumah lan slimutan kain putih Pak Truno
langsung ngrangkul anake kuwi. Pak Truno klimputan dhewe ngrasakna nasib kulawargane
kang kurang mujur. Nanging Pak Truno ngupaya tetep katon kuwat ana ngarepane garwa lan
anak-anake. Kanggo Pak Truno ora dadi apa yen uripe tansah rekasa kanggo ngopeni
kulawargane.
BJW-3.4/4.4/4/4-4
12
scenario kudu didhudhah lan dibabar supaya gambaran kasar ngenani swasana
lakon sajerone naskah kasebut bisa kabayangake.
a. Suara
Sajeronepagelaranlakon, paraga kudu
bisangatursuarasupayaantawacananebisakaprungukanthijelasdeningpamiarsaings
ajeronegedhungutawapanggung. Paragalakon kudu bisangatur: 1) intensitas
(kekuatan/seru-lirihesuara), 2) intonasi (nadha/endhek-dhuwuresuara), lan 3)
artikulasi (kedal/obahlanmenga-mingkemetutuk).
b. Polatan
Paragalakon kudu bisamitontonakepolatan (ekspresiwajah) sedhih, gething,
srengen, seneng, wedi, bingung, sombong, ngantuk,
lanutawajumbuhkaropanjalukenaskah.
c. Solah Bawa
Sakabehepolahtingkahparagalakon kudu mujudakeobahmosik sing kaseja.
Polahtingkahiku kudu laras, imbang, lanwajar kaya panjalukenaskah.
Panutup
Pripun siswa saiki?
Sakwise siswa sinau kanthi urut lan nglanjutnasaka kagiyatan pasinaon 1,
dan 2, ing ngisor iki diwenehi tabel kanggo ngukur siswa dhewe-dhewemiturut
materi sing wis disinaoni. Wangsulana sajujure anggenmu nguwasani materi ing
UKBM iki!
BJW-3.4/4.4/4/4-4
13
Dimana posisimu?
Ukurlah diri kalian dalam menguasai materi Teks Lakon/Teks Drama
dalam rentang 0 – 100, tuliskan ke dalam kotak yang tersedia.
Setelah kalian
menuliskanpenguasaanmuterhadapm
ateriTeks Lakon/ Teks Drama,
Iniadalahbagianakhirdari UKB
materiTeks Lakon/Teks Drama,
mintalahtesformatifkepada Guru
kalian sebelumbelajarke UKB
berikutnya. Suksesuntuk kalian!!!
BJW-3.4/4.4/4/4-4