-
INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN PADANG
1996
ABST RAK
K e g i a t a n p e n e l i t i a n merupakan b a g i a n d a r i darma p e r g u r u a n .
tinqgi, d i samping p e n d i d i k a n d a n p e n g a b d i a n kepada m a s y a r a k a t .
K e g i a t a n p e n e l i t i a n i n i h a r u s d i l a k s a n a k a n o l e h l K I P Padang yang
dikerjakan oleh staf akademiknya d a l a m r a n g k a m e n i n g k a t k a n m u t u
pendidikan, m e l a l v i peningkatan m u t u s t a f akadernik, b a i k sebagai
d o s e n maupun p e n e l i t i .
K e g i a t a n p e n e l i t i a n i n i mendukung pengembangan i l m u s e r t a
terapannya. Dalam h a 1 i n i Lembaga P e n e l i t i a n I K i P Padang
b e r u s a h a mendorong d o s e n u n t u k m e l a k u k a n p e n e l i t i a n s e b a g a i
b a g i a n yang t i d a k t e r p i s , a h k a n d a r i k e g i a t a n mengajarnya, baik
y a n g s e c a r a l a n y s u n g d i b i a y a i o l e h d a n a I K I P Padang maupun dana
d a r i sumber l a i n yanq r e l e v a n a t a u b e k e r j a sama,dengan i n s t a n s i
terkait. ' O l e h karena i t u , p e n i n g k a t a n m u t u t e n a q a akademik
p e n e l i t i dan h a s i l p e n e l i t i a n n y a d i l a k u k a n s e s u a i dengan
t i n g k a t a n s e r t a kewenangan akademik p e n e l i t i .
. .
Saya menyambut g e m b i r a u s a h a y a n g d i l a k b k a n p e n e l i t i u n t u k
men-jawab b e r t a q a i p e r m a s a l a h a n p e n d i d i k a n , b a i k yang b e r s i f a t
i n t e r a k s i b e r b a g a i f a k t o r yang mempengaruhi p r a k t e k k e p e n d i d i k a n ,
penguasaan m a t ~ r b
i idang s t u d i , ataupun p r o s e s p e 2 g a j a r a n dalam
k e l a s y a n g s a l a h s a t u r ~ y am u n c u l d a l a m k a j i a n i n i . Flasil
p e n e l i t i a q s e p e r t i i n i j e ? a s menambah wawasan d a n pemaf-aman k i t a
tentang proses pendidikan. Walaupun h a s i l p e n z l i t i a n i n i m u n g k i n
m a s i h rnenunjukkan b e b e r a p a kelemahan, namun s a y s y a k i n h a s i l n y a
d i p a t d i p a k a i s e b a g a i b a g i a n d a ~ ui p a y a p e n i n g k a t a n n u t u
p e n d i d i k a n pada umumnya. Kami menghar-apkan d i masa y a n g akan
d a t a n g semalcin banyak. p e n e l i t i a n yang h a s i l n y a d a p a t l a n g s u n g
- d i t e r a p k a n d a l a m p e n i n g k a t a n dan pengembanqaa t e o r i dart p r a k t e k
kependidikan.
Hasil penelitian i n i telah d i t e l a a h oleh t i m pereviu usul
dan l a p o r a n p e n e l i t i a n Lembaga P e n e l i t i a n I K I P Padang, yang
d i l a k u k a n s c c a r a "blind reviewinq". Kemudian d i s e ~ ~ i n a r k a yang
ri
m e l i b a t k a n dosen s e n i o r d a n t i m K r e d i t F o i n t I K I P Padang u n t u k
iii
t u j u a n d i s e m i n a s i . Hudah-mudahan v e n e l i t i a ~i~n i bermanfaat bagi
p e n g e m b a n g a n i l m u p a d a umumnya d a n p e n i n g k a t a n m u t u s t a f a k a d e m i k
I K I P Padang.
P a d a k e s e m p a t a n i n i s a y a i n q i r , mengucapkan terima k a s i h
k e p a d a b e r b a g a i p i h a k y a n g memkantu t e r l a k s a n a n y a p e n e l i t i a n i n i ,
terutama kepada p i m p i n a n l e m b a g a t e r k a i t y a n g menj a d i o b j e k
p ~ n e l i t i a n , r e s g z r t d e n yancj m e n j a d i s a m p e l p e n e i i t i a r r , t i m pErei/iil . .
a Lsrnbsga F e n e l i t i a n
,&
maidi, X . Q . , Ph.D
0 6 0 5 231
DAFTAR 1 S I
I-Ia 1 aman
ARSTRAK ............................................... i
PENGANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
DAFTAR TABEL .......................................... v i i
DAFTAR GAMRAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v i i i
DAFTAR LAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix
RAB I PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A . L a t a r B e l a k a n g , I c l e n t i f i k a s i , clan P e n t i n g n y n
Masslnh ....................................... 1
n. n n t n s a n clan R u m u s a n M a s a l a h .................. 4
C. Tujuan P e n e l i t i a n ............................ 5
Il. M n n f a n t P e n e l i t i n n ........................... 10
I n t e r a k s i MulLiarah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
8 . Kerangka Konseptual....................
C. Hipotesis Penelitian ...................
A . D e s k r i p s i Data .........................
S i t u a s i A w a l I n t e r a k s i Murid.. G u r u
dalam Pembelajaran Bahasa dan S a s t r a
I n d o n e s i a . IPA. d a n I P S d i SD N e g e r i
Kotamadya Padang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pengembangan Kemampuan G u r u d a l a m
Mendayagunakan Komunikasi I n t e r a k s i
Multiarah bagi Pembelajaran Bahasa
d a n S a s t r a I n d o n e s i a . IPA. d a n I P S d i
SD N e g e r i K o t a m a d y a P a d a n g . . . . . . . . . .
Penerapan Teknik Komunikasi I n t e r a k s i
M u l t i a r a h dalam Pembelajaran Bahasa
d a n S a s t r a I n d o n e s i a . IPA. d a n I P S d i
SD N e g e r i K o t a m a d y a P a d a n g . . . . . . . . . .
0 . A n a l i s i s Data d a n . P e m b a h a s a n ...........
1. T a n g g a p a n M u r i d t e r h a d a p Dampak T e k -
n i k Komunikasi I n t e r a k s i M u l t i a r a h . .
2 . T a n g g a p a n G u r u t e r h a d a p Dampak T e k n i k
Komunikasi I n t e r a k s i H u l t i a r a h . . . . . .
A . Kesimpulan R i n g k a s Hasil P e n e l i t i a n . . . .
B. I n p l i k a s i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR RUJUKAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LAHPIRAN ...........................................
DAFTAR T A B E L
T a b e1 7 TANGGAPAN H U R I D TERHADAP R E L E V A N S I P E N E R A P -
AN T K H DENGAN P R O S E S P E H B E L A J A R A N BAHASA
I N D O N E S I A , I P A , DAN I P S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
vii
DAFTAR GAHBAR
G a n t b a r 10 S I K L U S PELAKSANAAN P E N E L I T I A N . . . . . . . . . . . . 67
viii
DAFTAR L A H P I R A N
Halaman
Lampiran 1 H A S I L R E F L E K S I AWAL T E N T A N G I N T E R A K S I
GURU--HURID DALAH P E H B E L A J A R A N BAHASA
I N D O N E S I A , I P A , DAN I P S D I S D KECBHATAN
K U R A N J I K E L A S V H E L A L U I P E N E R A P A N FLAN-
DERSIHTERACTIONBHAGISYSCBTEGORIES
(FIAC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
MiL1u u p -
'PER~~~~~{nAlv
'Kyp P A D A N @ .
IlAI3 I
PENDAHULUAN
C. Tujuan Penelitian
Tujuan yang ingin dicapai melalui penelitian tin-
dakan ini adalah untuk menerapkan komunikasi multiarah
di dalarn interaksi belajar-n~engajar di sekolah dasar.
Diharapkarl dengan yenerapan teknik konltini kasi mu1 t ial-ah
tersebut, murid akan lebih berani mengeluarkan pen-
d a p a t , b e r t a n y a , dan rnerespon r n a i e r i a j a r selama p r o s e s
S e c a r a e k s p l i s i t , s a s a r a n 1-ang i n g i n d i c a p a i d a r i 1
b e l a j a r . S e l a n j u t n y a , dengan c o r a k PBM s e p e r t i i n i , g u -
s i a t i f , a g r e s i f , a k t i f dan k r e a t i f dalarn k e g i a t a n b e l -
ajar-mengajar .
Penggunaan t e k n i k komunikasi mu1 t i a r a h i n i dalam
l i g u s s e b a g a i pengolah h a s i l b e l a j a r n y a .
1 7 i k a s i . mu1 t i a r a h a r a h dalam i n t e r a k s i b e l a j a r - r n e n g a j a r ,
akan dapat memacu aktivitas d a n kreativitas murid dalam
belajar. Teknik komunikasi multiarah ini merupakan sa-
lah satu teknik untuk meningkatkan kualitas proses bel-
ajar. Menurut Israel Schefflero ( 1 9 7 1 : 109-104) teknik
komunikasi multiarah ini mempunyai relevansi secara
etimologis: pemanfaatan teknik komunikasi multiarah
tersebut berhubungan dengan masalah bentuk komunikasi
antara murid dengan objek yang dipelajarinya. Ditinjau
dari sudut ini, teknik komunikasi multiarah memungkin-
kan murid untuk melakukan proses pemahaman tentang apa
yang diketahuinya secara kritis, sumbernya tidak hanya
guru tetapi juga teman-temannya, orang tua bahkan ma-
syarakat. Seperti dikatakan Scheffer sebagai berikut.
It requires not contact but 'critics, not immer-
sion in the phenomenal and conceptual given, but
the f lexibelity of main capable of transcending,
reording, and exspanding the given. An education
that fosters critisment not by erecting .a mythi-
cal substitute for this world but rather striving
for a systematic and penetrating comprehension of
it ( 1 9 7 1 : 1 1 2 )
Sehubungan dengan ha1 ini, Whitehead A . H . ( 1957 :
m u n i k a s i r n u l t i a r a h g u r u t i d a k l a g i mempergunakan metode
a j a r para murid.
k e t e r l i b a t a n m u r i d d a l a m PBN, d a n p r a k a r s a rnurid d a l a m
P B Y . M e n u r u t F i n o c c h i a r o d a n Brumf i t ( 1 9 8 3 : 1 4 9 ) , u n t u k
j u k a t a u p e r t a n y a a n yang d i b e r i k a n o l e h . teman s e k e l a s -
j u k u n t u k d i g u n a k a n teman s e k e l a s n y a ; ( c ) menjawab p e r -
tanyaan t e r h a d a p matex-i yang sedang d i p e l a j a r i berda-
s a r k a n p e n g a l a n i a n d i d a l a ~ na t a u d i l u a r k e l a s ; ( d ) me-
M a s y a r a k a t
1
Garnbar 2 I N T E R A K S I M U L T I A R A H DALAM PBM
D. Manfaat Penelitian
Hasil peneli tian ini akan bermanfaat untuk meng-
efektifkan interaksi belajar m e n g a ~ a r di sekolah da-
sar, sehingga dalam PBY murid tidak lagi mencawan dan
sebaliknya guru tidak hanya lagi berperan sebagai pen-
ceramah tunggal dalam nlembina proses belajar-mengajar
( P B M ) , tetapi betul-betul berperan sebagai mitra bel-
ajar murid. Di samping itu, dengan teknik komunikasi
multiarah guru juga akan terbantu dalam mengatasi kesu-
litan murid yang sungkan untuk bertanya, takut mengelu-
arkan pendapat di dalam interaksi belajar-mengajar. Ji-
ka hasil tindakan teknik komunikasi multiarah ini dapat
mengefektifkan interaksi belajar-mengajar, maka hasil
penelitian ini da'pat dikernbangkan dan dinlasyaraktan le-
bih lanjut oleh guru-guru sekolah dasar untuk memoti-
vasi murid dalam P R N . Daiai s.isi murid sendiri, dengan
teknik komunikasi multiarah, mereka akan 1ebi.h merdeka
untuk mengeluarkan pendapat, bertanpa, dan merespon ke-
terangan-keterangan yang diber-ikan guru secara aktif.
Rahkan, murid tidak hanya tergantung kepada guru untuk
memperoleh tentang sesuatu yang kurang dipahami, tetapi
jiiga clapa t "rnencari sendi ri" dengan niemanfaatkan objek
B:\B I1
KERANGKA T E O R I D A N K E R A N G K A KONSEPTUAL
A. Kajian Teoretis
1. R e l e v a n s i a n t a r a Pendekatan P e n g a j a r a n d e n g a n Pene-
r a p a n T e k n i k I n t e r a k s i Komunikasi K u l t i a r a h
I n t e r a k s i a n t a r a g u r u d a n rnurid merupakan s e b a h a -
g i a n p r o s e s s o s i a l d a r i k e g i a t a a n dalam k e l a s . Hubungan
p e n d i d i k a n . R a r e n a i t u , i n t e r a k s i memegang p e r a n a n p e n -
t i n g d a l a m k e g i a t a n d a l a n ~k e l a s a d a l a h l ~ i a t e r i. a j a r - d a -
p a t d i t e r i m a d a n d i m e n g e r t i m u r i d . Oleh k a r e n a i t u , ke-
s e t e r u s n j - a ) d i t u j u k a n a g a r m u r i d r n e n g e r t i d a n memahami
m a t e r i a j a r y a n g d i b e r i k a n kepadanya. J a d i , a d a d u a sa-
aktivitas-aktivitas y a n g b o l e h c l i s e b u t p e r l a k u a n komu-
n i k a t i f , d a n p e n g e m b a n g a n l a l - i h a n - l a t i h a 1 1 u n t u k mengem-
b a n g k a n keniampuan k o m u n i k a t i f .
mampuan k o m u n i k a t i f muricl d a l a m p r o s e s b e l a j a r m e n g a j a r
(PB!f). T e k n i k i n i ~ n e m u n g k i n k a ns e k a l i b a g i p e n g e m b a n g a n
t a l - a m u r i d y a n g s a t u d e n g a n mur-id y a n g l a i n n y r ~ ,d a n a n -
.I 1.
tara murid dengan masyarakat. Secara konseptual, me-
n i n g k a t k a n i n t e r a k s i b e l a j a r - r n e n g a j a r clengan t e l i n i!.; k a -
ikut.
G
R e t e r a n n a n s i n n k a t a n p a d a gambar 4 s.d. 7
G = Guru
bahwa p o l a i n t e r a k s i o p t i m a l d a l a m p r o s e s b e l a j a r meng-
masyarakat .
Eonsep pengenibangan telini k pengs j a r a n k o i ; i i i i ; i k a ~i
C c r i k ~ ~ i11i
t z!:a11 diui.~'ik.a~
! .~; ~ t e : - k 3t ia n c?::tr.;-,: te!:i:i1.: .
rnc?
; - . c ? t ~ g a j a r a-tk~i : ~ . u ~ . : i ~ i kial sl iu l ; l a ~ - ~ ldei-;&a;:
; ;:t-,::i:',c::,?:sn L d - .
dan Ketera;:~pilanP r o s e s .
s e s clan penierolehan h a s i l b e l a j a r t e r s e b u t a k a n d i a l a m i
j i k a m u r i d m e l a k s a n a k a n d e l a p a n rambu b e l a j a r C B S X . Ke-
k o n s e p d e n g a n penuh p e r h a t i a n d a n k e s u n g g u h a n , ( b ) mem-
p e l a j a r i , m e n g a l a m i , d a n m e l a k u k a n s e n d i r i c a r a mernper-
o l e h pengetahuan, ( c ) rnerasakan s e n d i r i k e g u n a a n , b e r -
t e k u n , d i s i p l i n , dan k r e a t i f t e r h a d a p t u g a s - t u g a s yang
( f ) menemukan d a n m e m p e l a j a r i k e j a d i a n a t a u g e j a l a y a n g
r a ~ ~ ~ a nn g
i e,n g e l o l a , s e r t a mengevaluasi proses pembel-
1989: 1 3 ) .
Asas motivasi berkaitan dengan usaha guru menurn-
buhkan, mer~gembangkan, ser-ta membina. motivasi belajal-
murid. Mot ivasi merupakan "daya dorong" agar murid mau
nielibatkan diri dalanl proses belajar dan perner-olehan
hasil belajar.
Asas kesiapan murid berkaitan dengan usaha guru
menyiapkan struktur kognisi murid unttuk mendayagunakan
apa yang telah diketahui, mengasimilasikan apa yang
b. Dirnensi Guru
Guru merupakan motivator dan fasilitator proses
pembelajaran. Keaktifan murid tidak mungkin muncul dan
berkembang tanpa usaha guru memfungsikan dirinya seba-
gai motivator dan fasilitator tersebut. Untuk itu, da-
lam pelaksanaan CBSA hendaknya guru memiliki keinginan
dan kemampuan hal-ha1 berikut.
r i mana d a n b a g a i m a n a p r o g r a m p e m b e l a j a r a n d i t u r u n k a n
lum t e r s e b u t h e n d a k n y a d i u j i a p a k a h d a l a m p e n j a b a r a n n y a
manipu m e n j a w a b p e r m a s a l a h a n b e r i k u t .
a j a r a n d a l a m k u r i k u l u m t e r s e b u t d a p a t mernenuhi k e b u -
t u h a n , m i n a t , d a n kemampu'an r n u r i d d a l a m p r o s e s b e l -
a j a r rnengajar?
p r o s e s b e l a j a r mengajar?
3 ) A p a k a h p r o g r a m t e r s e b u t t i d a k k a k u , rnisal d a l a m p e -
... ~
m i l i h a n m e t o d e maupun m e d i a ?
d . Dimensi S i t u a s i B e l a j a r Mengajar
t u n t u t a r i CBSA a d a l a h s i t u a s i y a n g m e n l u n g k i n k a n ' h a l - h a 1
berikut i n i tercipta.
1 ) T e r c i p t a n y a s i t u a s i b e l a j a r m e n g a j a r y a n g memungkin-
1<ar1 t e l - c i p t a n y a k o m u n i l c a s i a n t a r a g u r u m u r i d , m u r i d -
m u r i d , y a n g i n t i n i d a n h a n g a t d a l a m PBM.
2) Kegairahan dan kegembiraan murid dalarn proses bel-
ajar mengajar.
Teknik komunikasi multiarah juga relevan clengan
konsep pendekatan Keterampilan Proses. Menurut Semiawan
(1985: 14--16) pengembangan pendekatan Keterampilan
Proses dilatarbelakangi. oleh empat alasan. Pertama,
perkembangan ilmu pengetahuan berlangsung semakin ce-
pat sehingga tak mungkin lagi bagi guru mengajarkan se-
mua fakta dan. konsep kepada murid. Kedua, para ahli
psikologi pada umumnya'sependapat bahwa anak-anak mudah
memahami konsep-konsep yang rumit dan abstrak jika di-
sertai contoh-contoh yang kongkret, contoh-contoh yang
-wajar sesuai .dengan situasi dan kondisi yang dihadapi
dengan mempraktekkan sendir.i upaya penemuan konsep me-
lalui perlakuan terhadap kenyataan fisik, melalui pe-
nanganan benda-benda yang benar-benar nyata. Ketiga,
penemuan ilmu pengetahuan tidak mutlak benar 100 per-
sen, penemuannya bersifat relatif. Keernppat, dalam pro-
ses belajar-mengajar seyogianya pengembangan konsep ti-
dak terlepas dari pengembangan sikap dan nilai rnurid.
Pendekatan Keterampilan Proses diterapkan untuk
mengembangkan sen~bilan kernampuan dasar murid. Kemarn-
puan-kemampuan tersebut adalah (a) mengobservasi atau
mengamati, (b) membuat hipotesis, (c) merencanakan
penelitian/eksperimen, (d) mengendalikan variabel, (e)
menginterpretasi atau menafsirkan data, (f) menyusun
kesimpulan sementara (interferensi), (g) meramalkan,
(h) menerapkan, dan (i) mengkomunikasikan (Semiawan,
1985: 17-18).
Berdasarkan uraian di atas, tergambar bahwa tek-
nik komunikasi interaksi multiarah sangat relevan de-
ngan konsep pendekatan CBSA dan Keterampilan Proses.
Teknik komunikasi interaksi multiarah memungkinkan guru
dan murid "membawa" konteks masyarakat ke dalam kelas.
donesia.
f u n g s i s e r t a m e n g g u n a k a n n y a d e n g a n t e p a t u n t u k bermacam
- . . tujuan/keperluan -dan keadaan, ( c ) m u r i d mc:ni 1i k i kemam-
k a t k a n kemampuan i n t e l e k t u e l ( b e r p i k i r k r e a t i f , menggu-
d a n memecahkan m a s a l a h ) , k e m a t a n g a n e m o s i o n a l dan.-so-
sia!. , s e r t a ( d ) m u r i d mampu m e n i k r n a t i d a n m e m a n f a a t k a n
U n t u k m e w u j u d k a n t u j u a n umum p e n g a j a r a n d i a t a s ,
5 ) M u r i d mampu m e n g u n g k a p k a n g a g a s a n , p e n d a p a t , p e n g a -
laman, dan p e r a s a a n s e c a r a l i s a n d a n t e r t u l i s (Aspek
Penggunaan, t u j u a n k e - 1 ) .
6 ) M u r i d mampu n i e n g u n g k a p k a n p e r a s a a n s e c a r a l i s a n d a n
t e r t u l i s d e n g a n j e l a s ( A s p e k P e n g g u n a a n , t u j u a n ke-
2).
7 ) M u r i d mampu b e r i n t e r a k s i d a n m e n j a l i n h u b u n g a n d e -
ngan o r a n g lai'n s e c a r a l i s a n (Aspek Penggunaan,
tujuan ke-3).
8 ) M u r i d mampu m e n y a m p a i k a n i n f o r m a s i s e c a r a l i s a n d a n
t e r t u l i s s e s u a i dengan k o n t e k s d a n keadaan. (Aspek
Penggunaan, t u j u a n ke-4) (Depdikbud, 1993: 1 4 ) .
R e l e v a n s i a n t a r a penerapan t e k n i k kornunikasi i n -
d i n y a t a k a n "Pada h a k i k a t n y a b e l a j a r b a h a s a a d a l a h b e l -
s e c a r a l i s a n maupun t e r t u l i s " .
M a s y a r a k a t d i 1ua.r k e ' l a s m e r u p a k a n s c l a t u k o n t e k s
sosial . S e m e n t a r a i t u , d a l a m r a m b u ke-1 1 j u g a d i j e l a s -
jakikat IPA.
Science is an interconnected series of concepts and
conceptual schemes that depeloped as a result of exper-
imentation and observation and are fruitful of further
experimentation and observation.
Dua orang pakar, yaitu Luis T. Masson (1968: 2)
dan Harold de Tunnenbaunn memiliki pandangan yang
identik tentang konsep atau hakikat IPA. Perhatikan
pandangan kedua pakar tersebut di bawah ini.
Science is knowledge upon any subject to systematically
organized and classified as to make learning it and
orderly matter and using it a methodological prosess,
(blasson, ,1968: 2).
Science a systematized knowledge of nature and physical
world including zoology, botany, chemistry, physics,
geology etc.; (Tunnenbaunn (1965: 1). . . .
Dari definisi-definisi dan pandangan-pandangan di atas,
diperoleh gambaran bahwa IPA adalah ilmu pengetahuan
yang sistematis dan rnerumuskan , tentang fenomena-fenome-
na alarn yang diperoleh melalui metode ilmiah (scientif-
ic methods) yang disusun dengan mempedulikan sikap il-
miah (scientific attitudes). Dari konsep-konsep di atas
jrlga tergambar bahwa science itu merupakan suatu sistem
11:ltuk mengetahui tentang alanl semesta dari data :-eng
dikumpulkan melalui observasj, dan eksperimen yal?g. ter-
kontrol. Data yang terkumpul dikembangkan teori-teori
untuk nlenjelaskan dan rnendeskripsikan a p a yzn:: tclah
diobservasi, di samping ~~emprediksikAn
gejala-gejala di
nlasa men data:^^; j.e:lg I-elec-ailn i GI.; justru yang berten-
tangan.
Suatu teori dikatakan "benar" j ika n~engandung
men l a n j u t a n s e r t a d a p a t d i r n o d i f i k a s i ( j i k a p e r l u ) b i l a
, i t u : ( a ) I P A s e b a g a i produk a t a u k o n t e n , ( b ) I P A seba-
g a i p r o s e s , dan ( c ) I P A s e b a g a i s i k a p .
I P A s e b a g a i k o n t e n a t a u produk m e l i p u t i pernahaman
nielakukan e k s p e r i m e n , m e n g k l a s i f i k a s i k a n d a t a , menarik
j ~ i j r l t . , b e r n a l a r s e c a t - a l o g i s clan s l s t e r n ? ' : i s .
Sebngai sua tri 1,idailg s !':I:.! i , i:rinbelajaran IP;\ t i-
I
7
I
9
,
.
I . :i atau sebagai n:od.=l dalam memilih
i i
' .I 1- ~ ,..* . , S i d z n g I P A s n j z , t a p i juga a g a r murid men-
....- ?
p a n d a n g a n k e d u a p a k a r tei-se'i?!it h e r - i k n t i n i .
berikut.
m e n e r a p k a n n y a d e n g a n c a r a y a n g memuaskan.
mecahkan m a s a l a h d a n mengambil k e p u t u s a n .
nya.
4 ) Nemahami k e t e r k a i t a n I P A d a n T e k n o l o g i s e r t a i n t e r -
a k s i n y a dengan mas>-arakat.
n~ungkinkannya b e r f u n g s i s e c a r a e f e k t i f dalam k a r i r ,
dzlani rnemanfaatkan waktu-waktu senggang dan peran-
peran lainnya.
6) Mempunyai sikap dan nilai yang hat-nionis dengan ma-
syarakat ilmiah dan masyarakat umum.
7) Mengembangkan dan memupuk miat untuk mencapai kehi-
dupan yang menyenangkan melalui pengetahua ke-IPA-
annya .
Jadi secara umum fungsi dan tujuan pendidikan IPA
adalah penguasaan materi (countent), pembentukan sikap
ilmiah (scientific attitudes) dat; pembentukan keteram-
.pilan ilmiah (scientific skills) melalui penggunaan me-
tode ilmiah (scientific methods). Lebih dari itu, pem-
belajaran IPA juga berkaitan dengan permasalahan nilai
dan sikap religius. Hal ini d a p a t dilihat pada runlusan
IPA dalam Kurikulum Pendidikan Dasar 1 9 9 4 bahwa "Ilmu
Pengetahuan Alam (IPA) merupakan hasi-1 kegiatan manusia
berupa pengetahuan, gagasan, dan konsep yang terorga-
nisasi tentang alam sekitar, yang diperloleh dari pe- -
ngalaman melalui serangkaian proses ilmiah, antara lain
penyelidikan, penyusunan, dan pengujian gagasan-gagas-
an". Selain itu, dijelaskan pula bahwa "Mata pelajaran
IPA adalah program untuk menanamkan dan mengembangkan
. ..
Geograf i
C?!
Filsafat
ilmu s o s i a l u n t u k t u j u a n p e n d i d i k a n .
15-16) y a k n i s e b a g a i :
r a l i s a s i , dan metode p e n a l a r a n .
m a s a l a h , k o n d i s i , dan d e m o k r a s i .
n i e r i n t a h a n . Bahan k a j i a n s e j a r a h m e l i p u t i perkembangan
(Depdikbud, 1 9 9 3 : 150).
a n g ' l i n g k u p p e n g a j a r a n I P S d e n g a n p e n e r a p a n t e k n i k ko-
j i k a d i t i n j a u d a r i s e g i rarnbu-rarnbu p e n g a j a r a n I P S . Pa-
d i SD d i o r g a n i s a s i k a n m u l a i d a r i b a h a n p e l a j a r a n y a n g
t e k n i k komunikasi i n t e r a k s i m u l t i a r a h dalam p e n g a j a r a n
rnengemukakan 1 6 t u j u a n I P S s e b a g a i b e r i k u t .
memperoleh p e n g e t a h u a n d a n p e n g e r t i a n t e n t a n g masya-
r a k a t d i mana r n e r e k a b e r a d a .
hami d u n i a y a n g k o m p l e k s d i mana m e r e k a h i d u p .
N e n c i p t a k a n s i t u a s i b e l a j a r d i mana a n a k - a n a k tidak
an d a r i keseluruhan.
4 ) Menjadikan anak-anak menyadari akan keberadaan dan
ketersediaan sosok informasi tentang masyarakat, de-
ngan penekanan kepada bagaimana untuk mempero.lehnya
daripada mengingatnya saja.
inti a t a t : i c t rakul'iki~ler.
Sestlrlah c~t;:.ii-! d i t u g a s i ~i11tulin1enlahan:i t e k s , k e g i -
k o n i u n i k a t i f , t i d a k t e k n i s k a r e n a l e b i h mementingkan i n -
but.
i s i b a c a a n d e n g a n p e n g a l a m a n mur i d , d a n ( 3 ) p e r t a n y a a n
( 3 ) P e r t a n y a a n - p e r t a n y a a n hendaknya t e r l e b i h d a h u l u d i -
a j i i k a ~ is e c a r a umum ( k e p a d a k e l a s ) , b a r u g u r u nienun-
j u k s e o r a n g n i u r i d u n t u k menjawab.
( h ) P e n g a j u a n p e r t a n y a a n g u r u k e p a d a p a r a m u r i d hen-
daknya t i d a k t e r p o l a ( m e l a l u i a b s e n , g i l i r a n s e s u a i
d e n g a n ternpat d u d u k , dan s e h a g a i n y a ) .
( 7 ) G i ~ r u h e n d a k n y a d i s i p l i n dalarn m e n a n f a a t k a n v:aktu,
jangarl t e r p a n c i n g o l e h pel.Lanyaan-pertanyaarl t e k n i s
atau teoretis.
2 . P e m b e l a j a r a n K e t e r a m p i l a n Bercakap-cakap
S u a t u h a 1 umum y a n g k i t a jumpai bahwa dalam buku-
a j a r i t u s e n c l i r i s e b a g a i s u a t u c a r a pengungkapan penu-
l i s clan b i s a clipandang s e b a g a i t e k n i k u n t u k m e n y a j i k a n
t e k n i k drama.
J a d i , p e m b e l a j a r a n bercakap-cakap juga d i d a s a r k a n
a t a s d i a l o g - d i a l o g y a n g t e r c l n p a t dalam buku a j a r . J i k a
j e n i s nlateri i n i si1ka1- d i p e r o l e h , g u r u b i s a m e r a n c a n g
k e t i d a k l a n c 2 a 1 - a n , g u r u herli1ak11yr-l j u g a l a n g s u n g m e r - e v i s i ,
n l i s a l n - a dengan c a r a menugasi.rnuricl ( k l a s i k a l a t a l l p e r -
ulang percakapan t e r s e b u t .
n a a n , rnurid t i d a k p e r l u menampilkan k e g i a t a n p e r c a k a p a n
d i .d e. p a n k e l a s , c u k u p d i bangku m a s i n g - m a s i n g . D i sam-
p i n g i t u , hendaknya g u r u b e r s i k a p l u g a s , t i d a k menuntut
3 . P c n i b e l a j a r a n K e t e r a m p i l a n Nengungkapkan Kembali
Gegia t a n nlengungkapl:a~: kembal i merupakan k e g i a t a n
t ii if l s e l i a l i g u s I-ekr-eat if
rl~a~~i.p . Merupakan k e g i a t a n nlz-
n ipu l a t i f karer:a nli11.id c l i t u n t 11t n ~ e r ~ d a - a g u n a k a rIiemal~l-
\
i ~ n g k a p k a n s u a t u i d e a t a u i n f o r m a s i yang t e l a h d i t e t a p k a
s e b e l u m n y a . K e g i a t a n i n i merupakan k e g i a t a n I - e k r e a ti f ,
i d e a t a u informasi sebelumnya.
( 1 ) Kernerdekaan R e p u b l i k I n d o n e s i a d i p r o k l a m a s i k a n di
J a k a r t a p a d a t a n g g a l 1 7 A g u s t u s 1945.
a . D i Jakarta ....
b . Proklarnasi . . . .
c . T a n g g a l 17 A g u s t u s 1945 ....
Karena kernungkinan pengungkapan terhadap satu pern:.-a-
Penlbela j a r a n ke t e r a n l p i l a n b e [ - b a h a s a n l e l a l u i k e g i -
d i d a s a r k a n a t a s t e k s d i a l o g a t a u percakapan, sedangkan
k e g i a t a n b e r p a s a n g a n c1idasa1-kac z t z s t e k s - t e k s d e s k r i p -
p i l k a n n y a dalarn b e n t ~ : k k e g i a t a n p e r c a k a p a n b?:-p?sang?.::
o r i s i n a l i t a s ide murid.
a d a l a h k e g i . i t a n ! ? e r g s 5 a ! i ~ a nk l a s i k a l . S e l u r u h m u r i d d a -
r e v i s i s e c a r a s p o n t n n dengan c a r a p e d a g o g i s s e p e r t i t o -
la!.[ c1ii1ta1-akan c l i a t a s .
kan p e r c a k a p a n a t a u d i a l o g .
5 . P e m b e l a j a r a n K e t e r a m p i l a n Melaporkan
P e m b e l a j a r a n k e t e r a m p i l z n mezyajikzn l a p o r z c pada
j u t a n d a r i t u g a s y a n g d i b e r i k a n g x r u pade a k h i r minggu.
!-~!.g;lrl
t ~ . i r ~pada
g b e h k r a p a h a 1 , c!i a n t a r a n y a a d a l a h ke-
~ i d d a n v:aktu
I1;,,ll:ll.)unn k e b a l ~ a s a a imul- penger j n a n .
n nt a objel.:,
t u k niewawancarai d a n m e n g u ~ ~ ~ p u l k(la m i sail n y c
Pada h a r i S e n i n , i i ! ~ i ? Lugas
: pembua tal; l a -
kelas.
P o l a p e n y a j i a n l a p o r a n l i s a n a d a dua b e n t u k . P e r -
t a m a , g u r u m e n u g a s i lrlurid m e l a p o r k a n s e c a r a l i s a n , s e -
n y a a n - p e r t a n y a a n y a n g r e l e \ l a r l d e n g a n i s i l a p o r a n mur i d .
tersedia ..
B . Kerangka Konseptual
clari a k a n l e b i h b e r i r l i s i a t i f u n t i ~ km e b e r i k a n p e n d a p a t n y a
1 - n n g sednng d i p c l a jar inya . Dengat] t e k -
Let.llaclap n~asalai'~
rlik ini, g111.11 put1 aka11 nlenjadi sco~-angyang d;lpal: 111~-
d a r i pengalaman m e l a l u i s e r a n g k a i a n p r o s e s i l m i a h , an-
ngernbangkan p e n g e t a h u a n , k e t e r a m p i l a n , s i k a p , d a n n i l a i
kungan a n a k / r n u r i d . R o m u n i k a s i i n t e x - a k s i m u l t i a r a h meru-
k o n s e p ke-IPA-an y a n g d i p e r o l e h rnurid d a l a m k e l a s d e -
ngan k e n y a t a a n d a n p e n e r a p a n n y a d a l a m k e h i d u p a n s o s i a l
d i luar kelas.
Dalam Kurikulurn P e n d i d i k a n D a s a r 1 9 9 4 d i i l n g k a p k a n
njaran y a n g n l e m p e l a j a r i k e h i d u g a n s o s i a l sang c l i d a s a s -
l , : e n ~ h a ~ ~ gmas>-araka
sn t Indoiiesia s e j a k masa l a ~ : ~ p aht i~n g -
ga masa k i n i .
t a h u a n dan k e t e r a n ~ p i l a n d a s a r u n t u k m e l i h a t kenyataan
s o s i a l y a n g d i h a d a p i m u r i d dalam k e h i d u p a n s e h a r i - h a r i .
m a s y a r a k a t I n d o n e s i a s e j a k masa l a l u h i n g g a masa k i n i .
Olch s e b a b i t u , nlata p e l a j a r a n I P S d i S D b e r t u j u a n a g a r
c i n t a tanah a i r .
Konsepnya h a k i k a t , f i ~ n g s i ,d a n t u j u a n p e m b e l a j a r -
a n I P S d i a t a s m e n g i s y a r a t k a n bahwa pembelajaran IPS
b e l a j a r a n IPS d i s e k o l a h d a s a r .
t e k n i k k o n i i ~ n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a a r a h , d a n kolom kanan
nienggambarkan eEek y a n g d i h a r a p k a n p a d a d i r i m u r i d .
Gambar 9 R A N C A N G A N P E N E L I T I A N
C. Hipotesis Penelitian
minat,
n~ev:i~ji~dkarl k e i n g i u a n , , s e l - t a dorongan, ( b ) kei-
melakukan b e r b a g a i u s a h a d a n k r e a s i d a l a m n i e n y e l e s a i k a n
t j s- i) )-ang b e s z i - s e r t a ke i n g i n a n c ~ n -
i n g i n tahil ( ( . ? u t - j o [ ~
t i ~ ku ~ e l . a k i l k a n s e s u a t u y a n g b a r u , d z n ( e ) l n e n l i l i!;i rase
l a p a n g (:la11 h e b a s u n t i ~ k ~ i l e l a k u k a n s e s u s t u t a n p a tekanen
rnenga j a r - .
nAu r I r
METODOLOGI PENELITIAN
A. Jenis Penelitian
P e n e l i t i a n i n i d i r a n c a n g s e b a g a i p e n e l i t i a n kuan-
t i t a t i f y a n g b e r s i f a t d e s k r i p t i f . Metode d e s k r i p t i f ini
m e l a l u i p e n e r a p a n kornunikasi i n t e r a k s i m u 1 t i a r a h dalani
l a h - s e k o l a h d a s a r o b j e k p e n e l i t i a n . . . Oleh s e b a b i t u , pe-
deksriptif.
0 . P o p u l a s i d a n Sampel
rnaksud a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t .
k e g i a t a n p e n y u l u h a n dalaln r a n g k a pengabclian m a w a r a -
P I - s . . 4 m r i s Sui.a, s e d a n g k a n p e n e l i t i nicrupa1:an
i"
,:., .
anggotcl p l ~ l a l ~ s c ? n a
S .e t e l a l ~ I i c g i ~ t a n pc!n).ill iihnn, sc-
d a k l a n j i l t i dalarn b e n t u k y a n g l e b i h k o n g k r - e t . Harapan
y a i t i ~D r s . H . Y a s i r . I .
Rotamadya P a d a n g , d i p e r o l e h s i m p u l a n bahbia k e g i a t a n
s e b a i k n y a d i a d a k a n pada l o k a s i y a n g t e r f o k u s , m i s a l -
w i l a y a h y e n g l u a s d a n menyebar ( s a t u k o t a m a d y a ) .
juan p e n e l i t i a n .
4 ) Pe11;ilihan l o k a s i
, penelit ian direlevansikan c!engan
t a t a p e r i z i n a n , p e n g u n ~ p u l a ~dla t a , s c r t a p e m b i a y a a n .
Eerdasat-kan u r a i a n d i a t a s , d i t e t a p k a n bahsa t e k -
. K u r a n j i Eotaniadya Padang .
Selain pertimbangan berdasarkan lokasi, sesuai
( 9 ) SD t e r s e b u t .
Sesuclah d i t e n t u k a n l o k a s i s e k o l a h d a s a r yang d i -
menentilkan j e n i s k e l a s ( t e r u t a m a b e r k a i t a n dengan p e n e -
pe11e1i t i a n . I I d i . 1 i b a tI<ri~i s e l ~ n g a i ~ . e s p o n i l e n
s i a p k a n u n t u k r n e r l g i k i ~ ti , u j i a n t a h a p a k h i t - d a n Eb-
tanas.
2 ) Responclen k e l a s I s . d . I Y d i a s u m s i k a n b a r u m e n g a l a m i
masa t r a n s i s i p e r u b a h a n k u r i k u l u m .
s a r k a n a t a s p a n d a t ~ g a nKar~wilclikbudcam K u r a n j i .
a t a s , d i t e t a p k a n jurnlah s e k o l a h clasas, m u r i d , d a n g u r u
p e r t i t e r l i h a t pada t a b e l b e t i k u t .
T a b e l 1 'POPULASI D A N S A M P E L PENELITIAN
Jumlah Slurid K 1 V
KO. Sekolah Jumlah Guru
L P J
1 SD 31 P a s a r Arnbacang 15 23 38 1
2 SD 37 Simpang Anduring 18 21 39 1
3 SD 21 Kampung Kalawi 76 22 38 1
4 SD 10 Sungai Sapih 19 23 42 1
5 SD 29 Gunung S a r i a k I& 21 35 1
6 SD 28 Korong Gadang 17 22 351 1
7 SD 47 Korong Gadang 18 22 40 1
8 SD 41 K ~ I - a ni j 21 23 4; 1
9 SD 48 Kuranj i. 19 22 41 1
-
?
' 157 133 356 9
C. Objek P e n e l i t i a n
k o r ; i \ . ~ r ~ i k a sii n t e r a k s i m ~ : l t i a r a i : d a l a c ~p e n ~ b e l a j a r a ~nla h a -
laku kepcngajara~~
yang di'tiljuan oleh guru dan nla1.i.d
rah.
i t u , a k a n d i t e l i t i bagainlana p o l a i n t e r a k s i guru-murid
t e k n i k komunikasi i n t e r a k s i m u l t i a r a h t e r h a d a p ( a ) pra-
D. I n s t r u m e n t a s i
I n s t r u m e n a t a u a l a t pengumpul d a t a p e n e l i t i a n d i -
str-111neny a n g b e i - s i f a t g r a f i s clan a u d i t i f ..
3 f ~ d j . ag r a f i s yang d i g u n a k a n s e b a g a i . i n s t 1-iimen pe-
Flanders.
1 9 8 9 : 8 3 - 8 4 ) . F l a n d e r s menggunakan t i g a k a t e g o r i s i t u a -
: ) kesenyapan ( s i l e n c e ) . D s r i t i g a k a t e g o r i tersebut,
c-lijabarkan 10 s u b k a t e g o l - i t i n g k a h l a k u v e r b a l , y a i t u :
c ) Kesenyapan ( S i l e n c e )
1 0 . rnasa sen:.-sp atnu bingung ( p e r i o d of s i l e ~ ~ coi.
e
confusion).
guru y a n g ~ u e m b e r i k a n p e n g a r ~ ~ hl a n g s u n g ( d i r e c t infl-
u e n c e ) , s u b k a t e g o r i nomor 5 s . d .
-J .
berikut.
10 s u b k a t e g o r i a s p e k yang a k a n d i a m a t i .
2 . ? l e n j a l a n k a n p r o s e s pengamatan dan p e n c a t a t a n . Penca-
m i k i a n , dalam s a t u m e n i t a k a n d i c a t a t d u a p u l u h ( 2 0 )
1982: 3 ) , pengnmatan d i l a k u k a n s e l a r n s 10 m e n i t .
kategori.
5 . ! f e l ~ a f s i ~ - khaa~s~i l pengalnatan s e s u a i d e n g a n h a s i l p e -
mengacah ke p e n g h a r g a a n g u r u a t z s m u r i d ( t e a c h e r - a c -
s i ) pada s u b k a t e g o r i 1 ( g u r u menerima p e r a s a a n s i s -
ed)
p a i l ~ lgt;1-11 ( t c a c l i : ? : . - o ~ . i e r ~ l j i ka kollscn t.. !-as i t e rd.?-
itik
(gr11.1.1tue1.1g1. a i a u olem!ien~~-kal?
pendapa t . RILII- i.c! ) ,
r e ~ . c ~ ~ ; ~ ~ ~ g i ~ - o ~ ~j iikec r1 ~ 1112
r - t( r? .iikl s) Ilas i 1 pengan1;11:a11
(subkategori).
d a t a y a n g d i p e r l u k a n rnerupakan d a t a t a n g g a p a n d a r i mu-
a n g k e t a d a l a h ( a ) k e b e r a n i a n m u r i d u n t u k mewujudkan nii-
n a t , k e i n g i n a n , s e r - t a d o r o n g a n , ( b ) k e i n g i n a n s e r t a ke-
k r e a s i niurid u n t u k m e n y e l e s a i k a n k e g i a t a n b e l a j a r - r n e n g -
n j a r n y a s e h i n g g a mencapai t i n g k a t k e b e r h a s i l a n yang d i -
,- clan . ( e ) perllil i k a n r a s a
kitlian s e s u a i . t ~ ynng b a t - r ~ lapang
at1 4 4 .
lampiran 4E.
E . P r o s e d u r A n a l i s i s Data P e n e l i t i a n
Ada t i g a s i k l u s k e g i a t a n y a n g d i l a k u k a n d a l a m p e -
rlel i t i a n t i n d i k a n i n i . K e t i g a p r o s e d u ~ . t e r s e b u t a t l a l a h :
a ) m e n g e n a l k o n d i s i a w a l . D i d a l a m s i k l u s ke-1 i n i hal-
Flanclel-s ( l i h a t l a m p i r a n 1 ) .
kalah-l:lakalall p q r . ~ y uul:.;:.:
l ilclpa t dil:le r i l ; ~ & 1:laila 1 a 1 u p ir a ; ;
Pad,? si:;.l~:s k e t i g a , k e g i a t a n y a n g d i l a k u k a n a d a -
7
.
- 1
( a ) menerapkan t e k n i k komunikasi i n t e r a k s i mu1 t i a -
d i b e r i p e r l a k u a n p a d a s i k l u s k e d u a , ( b ) nlengamati h a s i l
I n d o A n e s i a, I . clan I P S . P e n g t ~ m p u l a n cla t a d i l a k s a n a k a n
n : e l a l u i p e n y e b a r a n an-gket u n t u k s i s w a , ( d ) rnengun~pulkan
- Flelakukan tindakan d i k e l a s
- Plengumpulkan d a t a pola i n t e r a k s i guru-murid
- Plengumpulkan d a t a tanggapan murid
- Flengumpulkan d a t a tanggapan guru
- ?lengolah d a t a melalui teknik d e s k r i p t i f
- Menganalisis d a t a a ~ e l a l u ipendekatan kual i ta-
tif
- Menyimpulkan h a s i l p e n e l i t i a n
A. D e s k r i p s i Data
1 . S i t u a s i A n a l I n t e r a k s i Hurid--Guru d a l a m Pembel-
a j a r a n B a h a s a d a n S a s t r a I n d o n e s i a , I P A , d a n IPS
d i SD Negeri Kotanadya Padang
Lokasi p e n e l i t i a n i n i a d a l a h SD N e g e r i d i ling-
j u g a d i l a k s a n a k a n d i s a l a h s a t u SD d i K e c a m a t a n K u r a n j i
K o d y a P a d a n g , y a i t u d i SD 4 1 K u r a n j i .
P e n g a r n a t a n awal s e c a r a t e r f o k u s d a l a m r a n g k a pe-
p e m b e l a j a r a n B a h a s a I n d o n e s i a , IPA, d a n I P S d i k e l a s V .
Indonesia.
Hasil pencatatan pada m a t r i k s dan penarikan ke-
simp11 lark pengama.t;an m e m l u k t i k a n bahwa k o n s e n t r a s i ma-
k i a n d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n y a n g d i -
1 0 ) . Dengan k a t a l a i n , g u r u c e n d e r u n g mendominasi k e l a s
d e n g a n p e n g g u n a a n m e t o d e c e r a m a h ( 3 0 % w a k t u pembelajar-
(25,9% w a k t u p e m b e l a j a r a n ) .
b . Pembelajaran IPA
T o p i k a t a u materi p e m b e l a j a r a n y a n g d i s a j i k a n gu-
t o p i k u n t u k murid k e l a s V, c a t u r w u l a n ke-1.
k i a n d a p a t d i s i m p u 1 k a . n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n y a n g d i -
amati m e n g a c u k e p a d a g u r u ( t e a c e r - o r i e n t e d -- l a j u r 5,
1 0 ) . Dengan k a t a l a i n , g u r u c e n d e r u n g mendorninasi k e l a s
i n t e r a k s i k e t i k a p e m b e l a j a r a n Bahasa I n d o n e s i a , domina-
s i "siswa diam" r e l a t i f l e b i h s e d i k i t pada pembelajaran
nesia.
c . Penbelajaran I P S
T o p i k a t a u materi p e m b e l a j a r a n y a n g d i s a j i k a n g u -
d a l a m mata p e l a j a r a n IPS.
t r i k s m e m u s a t p a d a l a j u r 5 , 1 0 , 6 , d a n 8 . Deng8.n demi-
k i a n d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n y a n g d i -
1 0 ) . Dengan k a t a l a . i n , g u r u m a s i h c e n d e r u n g m e n d o m i n a s i
n g a r k a n ( 19,4X waktu p e m b e l a j a r a n ) .
Perbedaan p o l a i n t e r a k s i murid--guru dalam pem-
s e b a g a i b e r i k u t . Pertama, d o m i n a s i g u r u m e m b e r i k a n ce-
d i n g k a n d e n g a n s i t u a s i y a n g sama d a l a m p e m b e l a j a r a n Ba-
h a s a I n d o n e s i a , na.mun l e b i h b a n y a k d i b a n d i n g k a n dengan
d e n g a n s i t u a s i y a n g 'sama k e t i k a p e m b e l a j a r a n B a h a s a I n -
sangkutan .
I n s t r u m e n y a n g d i g u n a k a n u n t u k mengumpulkan data
p e r t a n y a a n d a l a m i n s t r u m e n t e r s e b u t d i a j u k a n k e p a d a li-
ma b e l a s o r a n g m u r i d k e l a s V d i l o k a s i p e l a k s a n a a n pe-
w a n c a r a i s e c a r a f o r m a l , maka w a w a n c a r a d i l a k s a n a k a n se-:
s e c a r a umum, o r a n g t u a m u r i d j a r a n g m e n a n y a k a n permasa-
bahwa m u r i d t i d a k p e r n a h m e n d a y a g u n a k a n m a s y a r a k a t se- -
bagai salah s a t u p u s a t sumber b e l a j a r . Kedua, murid
mampu d i k e m b a n g k a n m u r i d .
1995. P e m b e r i a n p e r l a k u a n t e r s e b u t d i l a k s a n a k a n dengan
k o l a h Dasar N e g e r i . K o t a m a d y a P a d a n g " . S e m l o k d i l a k s a n a -
Kuranji.
b e r k a i t a n d e n g a n pemahaman p e t a t a r t e r h a d a p l a t a r b e l a -
r a h d a l a m p e m b e l a j a r a n B a h a s a I n d o n e s i a , IPA, d a n IPS.
pada lampiran 2.
Pengembangan keterampilan p e t a t a r (guru-guru SD
N e g e r i Kodya P a d a n g ) b e r k a i t a n d e n g a n p e n e r a p a n teknik
k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h mencakup empat s u b a s p e k .
n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h dalam p r o s e s belajar-menga-
bangkan p e t a t a r d a p a t d i p e r i k s a pada u r a i a n b e r i k u t .
M e r a n c a n g p e n d a y a g u n a a n p e m b e l a j a r a n t e k n i k komu-
y a n g a k a n d i l a k s a n a k a n m u r i d , d a n ( e ) m e n e t a p k a n rambu-
rambu p e l a k s a n a a n s e r t a p e n y e l e s a i a n .
a . H e n e t a p k a n Tujuan
n g a n a s p e k k e b a h a s a a n , pemahaman, d a n p e n g g u n a a n . U n t u k
b i d a n g s t u d i IPA d a n I P S , p e n g e m b a n g a n t u j u a n d i s e s u a i -
k a n d e n g a n t u n t u t a n K u r i k u l u m 1994. I d e a l n y a , rnurid j u -
g a memahami t u j u a n p e m b e l a j a . r a n y a n g h e n d a k d i c a . p a i n y a .
b. Henetapkan Topik
c . A n a l i s i s Kemampuan H u r i d
a n l a i n n y a . U n t u k i t u , a n a l i s i s kemampuan m u r i d h e n d a k -
n y a d i k a i t k a n d e n g a n (a) w a k t u y a n g t e r s e d i a u n t u k me-
n g e r j a k a n d a n m e l a p o r k a n t u g a s , ( b ) kemampuan kognitif
a t a u i n t e l e k t u a l , ( b ) kemampuan k e b a h a s a a n a t a u kemam-
k a i t a n secara tirnbal-b,alik.
d . Penetapan Tugas
P e n e t a p a n t u g a s b e r k a i t a n d e n g a n i n f o r a s i d a n in.-
k e l a s k e t i k a m e l a p o r k a n . G u r u h e n d a k n y a mampu merumus-
p u a n mur'id ) .
e . P e n e t a p a n Rambu-rambu P e l a k s a n a a n T u g a s
d e n g a n p e n e t a p a n t u g a s b e s e r t a pertimbangan-pertimbang-
jelas.
1. P e n b e l a j a r a n B a h a s a d a n S a s t r a I n d o n e s i a
ru-guru t e r s e b u t s e t u j u bahwa s e l u r u h p e m b e l a j a r a n ( t o -
p i k ) B a h a s a d a n S a s t r a I n d o n e s i a d a l a m K u r i k u l u m SD T a -
r a p a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h d e n g a n pen-
p e n g a j a r a . n B a h a s a I n d o n e s i a d a l a r n K u r i k u l u m 1'394. Pada
B a h a s a I n d o n e s i a , b a i k s e c a r a l i s a n maupun t e r t u l i s " .
u n t u k rnengerjakan t u g a s t e r s e b u t .
d i b e r i p e m b e k a l a n d a l a m k e 1 a . s . Pembe1a.jara.n IPA t e r k a i t
dengan konteks d i l u a r k e l a s .
Sama h a l n y a denga.n p e n s r a p a n tekn i k komunika.si
y a n g t e l a h d i b e k a l i kemampuan m e n e r a p k a n t e k n i k i n i pun
m e n y a t a k a n bahwa t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i multiarah
d a p a t d i t e r a p k a n d a l a m p e m b e l a j a r a n IPA.
3 . Pembelajaran I P S
d e n g a n i l m u p e n g e t a h u a n s o s i a l (IPS). I P S l e b i h bersi-
s e b a b i t u , mata p e l a j a r a n I P S d i SD l e b i h b a n y a k ditu-
s y a r a k a t I n d o n e s i a s e j a k masa l a l u h i n g g a m a s a k i n i s e -
s i a da.n c i n t a t a n a h a i r .
S e s u a i dengan u r a i a n d i a t a s , t e k n i k pembe1ajara.n
p e r m a s a l a h a n s o s i a l d a l a m r u a n g k e l a s t i d a k mungkin d i -
h a s a I n d o n e s i a , I P A , maupun I P S .
1. P e n b e l a j a r a n B a h a s a d a n Sastra ~ n d o n e s i a
n a k a n p a d a m i n g g u k e d u a b u l a n J a n u a r i 1996. Penjelasan
l i h a t p a d a l a m p i r a n 3. R i n g k a s a n h a s i l n y a d i u r a i k a n s e -
cara s i n g k a t p a d a s u b b a b b e r i k u t .
T o p i k a t a u materi p e m b e l a j a r a n y a n g d i s a j i k a n gu-
k a r e n a t u g a s d i b e r i k a n p a d a h a r i S a b t u . Responden atau
t o p i k a d a l a h o r a n g t u a , o r a n g d e w a s a ( y a n g d i a n g g a p me-
a t a u kolorn. S e s u a i d e n g a n a c u a n . t e o r i , k e a d a a n seperti
- . .
i t u m e n g i n d i k a s i k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n berkembang
b e r d a s a r k a n p e r a n a k t i f t i m b a l b a l i k a n t a r a guru--murid
.nornor 1 0 , s e b e s a r 1 9 , 1 % ) .
p o l a i n t e r a k s i k e t i k a pengumpulan d a t a p e n e l i t i a n d i d a -
s a r k a n stag i n i s i a t i f b e r s a m a g u r u - - m u r i d . Meskipun d e -
mikian, h a s i l pengamatan i n i p e r l u d i b a h a s l e b i h l a n j u t
2 . P e n b e l a j a r a n IPA
Pengamatan penggunaan t e k n i k komunikasi i n t e r a k s i
m u l t i a r a h d a l a m p e m b e l a j a r a n IPA j u g a d i l a k s a n a k a n p a d a
l a m p i r a n 3B'. R i n g k a s a n h a s i l n y a d i u r a i k a n s e c a r a sing-
T o p i k a t a u m a t e r i p e m b e l a j a r a n y a n g d i s a j i k a n gu-
p e n d a y a g u n a a n m i n y a k bumi t e r s e b u t . R e s p o n d e n y a n g hen-
n y a k b u m i . B a h k a n , s u m b e r b u k u a t a u m e d i a g r a f i s maupun
v i s u a l l a i n n y a j u g a bole-h d i d a y a g u n a k a n .
s e b a n y a k 19,4%, k o l o m 6 ( g u r u m e m b e r i k a n a r a h a n ) seba-
Kolom 8 ( m u r i d m e m b e r i k a n r e s p o n k e p a d a g u r u , sebanyak
m e n g i n d i k a s i k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n b e r k e m b a n g b e r -
m e n g a r a h k e p e r a n a k t i f m u r i d ( p u p i l s oriented).
. . .
J i k a d i a m a t i s e c a r a s e k i l a s , p o l a i n t e r a k s i dalam
a n , t i d a k j a u h b e r b e d a k a r e n a sama-sama m e n g a c u kepada
k e t i k a p e n g u m p u l a n d a t a awal d e n g a n p o l a i n t e r a k s i pem-
b e l a j a r a n k e t i k a pengurnpulan d a t a p e n e l i t i a n t i d a k say
oriented), b e r b e d a h a l n y a p o l a p e m b e l a j a r a n k e t i k a pe-
n g u m p u l a n d a t a awal ( r e f l e k s i ) .
3 . P e n b e l a j a r a n IPS
l a m p i r a n 3C. R i n g k a s a n h a s i l n y a d i u r a i k a n s e c a r a sing-
d i d e p a r t e m e n p e r t a m b a n g a n ( i d e a l ) , p e d a g a n g m i n y a k bu-
m i , d a n kelompok o r a n g dewasa l a i n n y a y a n g d i p e r k i r a k a n
d a p a t memberikan ke t e r a n g a n t e n t a n g s e l u k - b e l u k minyak
l u m i . B a h k a n , s u m b e r b u k u a t a u m e d i a g r a f i s rnaupun vi-
( g u r u m e n g g u n a k a n h a k n y a u n t u k m e n g e r i t k a t a u membenar-
16,7%. Dari k e c e n d e r u n g a n t e r s e b u t ( p e r i k a l a m p i r a n 3 ) ,
l o k a s i p e n e l i t i a n berdampak t e r e n t u k n y a p o l a pembelaja-
El. A n a l i s i s D a t a d a n P e m b a h a s a n
1. T a n g g a p a n H u r i d t e r h a d a p Dampak P e n e r a p a n T e k n i k KO-
munikasi I n t e r a k s i Hultiarah
Data t a n g g a p a n m u r i d SD N e g e r i K o d y a P a d a n g ter-
kumpu'lkan m e l a l u i p e n y e b a r a n i n s t r u m e n p e n e l i t i a n yang
d i c ~ l a h .( P e r i k s a 1ampira.n 4 d a n 5 ) .
I n d i k a t o r y a n g d i g u n a k a n u n t u k m e r u m u s k a n d a n me-
a r a h b e r k a i t a n d e n g a n a s p e k (a) p e n g e m b a n g a n d a n p e n y a -
s i n g i n d i k a t o r d i k e m b a n g k a n men j a d i s e p u l u h b u t i r per-
I n d o n e s i a , I P A , maupun I P S , b e r j u m l a h 50 b u t i r . S a l i n a n
d i t a b u l a s i k a n b e r d a s a r k a n kolom-kolom d i a t a s .
i n d i k a t o r , maupun s e c a r a k e s e l u r u h a n , s e r t a menta-
bulasikan h a s i l penghitungan t e r s e b u t .
r e s p o n d e n u n t u k s e t i a p i t e m , i n d i k a t o r , maupun se-
CJWBK
PPK -- X 100%
BJWBT .
i n d i k a t o r maupun s e c a r a k e s e l u r u h a n . K a r e n a k e s e l u -
skor 5 , u n t u k p i l i h a n j a w a b a n "ST" d i b e r i s k o r 4,
u n t u k p i l i h a n j a w a b a n "RG" d i b e r i s k o r 3 , u n t u k ' p i -
l i h a n j a w a b a n "TS" d i b e r i s k o r 2 , d a n u n t u k p i l i h a n
u n t u k rnenentukan rata-rata s k o r t e r s e b u t a d a l a h :
N = j u m l a h r e s p o n d e n (319 o r a n g )
M e n a f s i r k a n r a t a - r a t a s k o r , b a i k p e r i n d i k a t o r mau-
adalah:
j u m l a h 50, maka s k o r i d e a l y a n g m u n g k i n d i c a p a i a d a -
d i c a p a i a d a l a h ( 1 X 5 0 ) = 5 0 . Dengan d e m i k i a n , r e n -
Pembelaj aran
No. Klasif i k a s i BI IPA IPS
F X F X F %
1 Sangat Reridah 0 0 0 0 0 0
2 Rendah 0 0 0 0 0 0
3 Sedang 607 19,03 564 17,68 553 17,34
4 Tiggi 1827 57,27 1846 57,87 1832 57,43
5 Sangat T i r g g i 756 23,70 760 23,83 797 24,98
Juml~d-I 3190 100 a 3190 100 3190 100
deng8.n p e n c a p a i a n s k o r r a t a - r a t a p e r i n d i k a t o r p e r mata
k a t o r A p e m b e l a j a . r a n B a h a s a I n d o n e s i a = 1 2 9 0 6 , a t a u ra-
k e r e n t a n g a n s k o r , ( p e r i k s a h a l a m a n 5 7 ) , maka r a t a - r a t a
d i k a t o r A p e m b e l a j a r a n IPA = 12876, a t a u r a t a - r a t a s k o r
= 12876/319 = 4 0 , 3 6 , j i k a d i k o n s u l t a s i k a n ke ren'tangan
s k o r , rnaka r a t a - r a t a s k o r t e r s e b u t b e r a . d a p a d a k l a - s i f i -
kasi " t i n g g i " , dan ( c ) i n d i k a t o r A Fernbelajaran IPS =
12972, a t a u rata-rata s k o r = 12972/319 = 40,66, jika
m u r i d c e n d e r u n g m e n y a t a k a n bahwa p e n e r a p a n t e k n i k komu-
-
Pembelajaran
F X F % F X
1 Sangat Rendah 0 0 0 0 0 0
2 Rendah 0 0 - 0 0 0 0
3 Sedmg 724 22,70 661 20,72 637 19,97
4 Tiggi 1856 58,18 1786 55,99 1785 55,96
5 Sangat Tingdi 610 19,12 733 22,98 770 24,14
B e r d a s a r k a n d a t a t a b e l d i a t a s , d a p a t d i i i h a t ke-
rata-rata s k o r t e r s e b u t b e r a d a p a d a k l a s i f i k a s i "ting-
r a t a - r a t a s k o r = 1 2 9 0 1 / 3 1 9 = 4. 0. , 6 6 , jika dikonsultasi-
Hasil d e s k r i p s i d a n p e n e n t u a n r a t a - r a t a s k o r dan
m u r i d c e n d e r u n g m e n y a t a k a n bahwa p e n e r a p a n t e k n i k komu-
t e r h a d a p pengembangan p a r t i s i p a s i n e r e k a . Kecenderungan
p e n d a p a t t e r s e b u t r e l a t i f sama u n t u k p e m b e l a j a r a n Baha-
sa I n d o n e s i a , IPA, d a n I P S .
T a b e 1 4 TANGGAPAN HURID TERHADAP RELEVANSI PENERAPAN
TKH DENGAN U S A H A HENCAPAI TINGKAT KEBERHASILAN
IDEAL DALAH PEHBELAJARAN BAHASA INDONESIA, IPA,
DAN I P S
Pembelaj arm
No. Klasif i k a s i BI IPA IPS
F X F x F %
1 Sangat Rendah 0 0 0 0 0 0
2 Rendah 0 0 0 0 0 0
3 Sedang 686 21,50 700 21,94 650 20,38
4 Tiggi 1825 57,21 1769 55,45 1793 56,21
5 Sangat T i n g g i 679 21,29 731 22,92 747 23,42
I
B e r d a s a r k a n d a t a t a b e l d i atas, d a p a t d i l i h a t ke-
maupun I P S . J i k a d i k a i t a n d e n g a n p e n c a p a i a n s k o r rata-
r a t a p e r i n d i k a t o r p e r mata p e m b e l a j a r a n , d i t e m u k a n d a -
ta sebagai berikut: (a) i n d i k a t o r C pembelajaran Bahasa
r a t a s k o r = 12801/319 = 4 0 , 1 3 , j i k a dikonsu1ta.sika.n ke
r e n t a n g a n s k o r , maka r a t a - r a t a s k o r t e r s e b u t b e r a d a pa-
gi".
m u r i d c e n d e r u n g m e n y a t a k a n b a h w a p e n e r a p a n t e k n i k komu-
l a m p e m b e l a j a r a n . Kecenddrungan p e n d a p a t t e r s e b u t rela-
IPS.
T a b e l 5 TANGGAPAN H U R I D TERHADAP R E L E V A N S I PENERAPAN
TKW DENGAN PENGEHBAHGAN R A S A I N G I N TAHU DAB HE-
LAKUKAN S E S U A T U YANG BARU DALAN PEHBELAJARAN
BAHASA I N D O N E S I A , I P A , DAN IPS
Pembelaj a r a n
No. Klasifikasi BI IPA IPS
F . % F X F X
1 Sangat Rendah 0 0 0 0 0 0
2 Rendah 0 '0 0 0 0 0
3 Sedang 532 16,68 595 18,65 587 18,40
4 Tiggi 1881 58,97 1808 56,68 1818 56,99
5 Sangat T i n g g i 777 24,36 787 24,67 784 24,58
Jumlah 3190 100 3190 100 3190 100
B a h a s a I n d o n e s i a , I P A , maupun I P S . J i k a d i k a i t a n d e n g a n
k a t o r D ~ b e m b c l a j n r a n Bahasa I n d o n e s i a . = 1 2 9 0 3 , a t a u r a . -
t a . - r a t a s k o r = 12903/319 = 4 0 , 4 5 , j i k a dikonsultasil.;an
k e r e n t a n g a n s k o r , maka r a t a - r a t a s k o r t e r s e b u t berada
j i k a d i k o n s u l t a s i k a n k e r e n t a n g a n s k o r , maka rata-rata
s k o r = 1 2 9 5 3 / 3 1 9 = 40,60, j i k a d i k o n s u l t a s i k a n k e ren-
klasifikasi "tinggi".
m u r i d c e n d e r u n g m e n y a t a k a n b a h w a p e n e r a p a n t e k n i k kornu-
IPA, d a n I P S .
T a b e l 6 TANGGAPAN H U R I D T E R H A D A P R E L E V A N S I P E N E R A P A N
TKM DENGAN PENGEHBANGAN R A S A L A P A N G / B E B A S UNTUK
HELAKUKAN S E S U A T U Y'ANG BARU DALAM P E H B E L A J A R A N
B A H A S A INDONESIA, I P A , DAN I P S
I I I I
=
Pembelajaran
No. Klasifikasi BI IPA I IPS '
Sangat Rendah
3 sed&g
4 Tiggi
5 Sangat Tinggi
B e r d a s a r k a n d a t a t a b s 1 d i a t a s , d a p a t d i l i h a t ke-
B a h a s a I n d o n e s i a , I P A , maupun I P S . J i k a d i k a i t a n d e n g a n
t o r E p e m b e l a j a r a n B a h a s a - I n d o n e s i a = 12903, a t a u r a t a -
r a t a skor = 1 2 9 0 3 / 3 1 9 = 40,45, j i k a d i k o n s u l t a s i k a n ke
r e n t a n g a n s k o r , maka r a . t a - r a t a s k o r t e r s e b u t b e r a d a p a -
j i k a d i k o n s u l t a s i k a n k e r e n t a n g a n s k a r , maka rata-rata.
s k o r = 12950/319 = 4 0 , 6 0 , j i k a d i k o n s u l % a . s i k a n ke ren-
tangan s k o r , maka r a t a - r a . t a s k o r t e r s e b u t b e r a d a pad*
m u r i d c e n d e r u n g t n e n y a t a k a n bahwa p e n e r a p a n t e k n i k komu-
dan IPS.
I I 1 Pembelaj aran I
No. Klasif i k a s i . BI IPA - IPS
F % F % F X
1 Sangat Rendah 0 0 0 0 -0 0
2 Rendah 0 0 0 0 0 0
3 Sedang 3114 19,52 3121 19,57 3044 19,08
4 Tiggi 9223 57,132 8998 56,41 8994 56,39
5 Sangat Tinggi 3613 22,65 3831 24,02 3912 24,53
Jumlah 15950 100 15950 100 15950 100
B e r d a s a r k 8 . n d a t a . t a b e l d i a t a s , s e c a r a umum d a p a t
d i l i h a t k e c e n d e r u n g a n y a n g r e l a t i f sama d a r i tanggapan
n e s i a , I P A , maupun I P S . J i k ~
d i k a i t a n dengan pencapaian
skor r a t a - r a t a d a r i s k o r t o t a l p e r ir~ata. p e n b e l a j a . r a n ,
d i t s n u k a n data. seba.gai berikut;: (a,) s k o r tota.1 pembel-
BjarRn P ~ h a s e .' I n d o n e s i s . = 64103. a t a u ra.ta.-rata nki.~r
rer1ta.nga.n s k o r , maka r a t a - r a t a s k o r t o t a l t e r s e b u t b e r -
d i k o n s u l t a s i k a n k e r e n t a n g a n s k o r t o t a l , maka r a t a - r a t a
p e n c a p a i a n k l a s i f i k a s i d i a.t a. s . d a p a t d i i n d i k a s i k a n b a h -
k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a . r a h b e r p e n g a r u h secara p o s i -
t i f t e r h a d a p p r o s e s p e m b e l a j a r a n . Kecenderungan penda- -
pat tersebut r e l a t i f sama u n t u k pembelajaran Bahasa
I n d o n e s i a , IPA, d a n I P S .
I n s t r u m e n y a n g d i g u n a k a n u n t u k mengumpulkan data
t e r a k s i m u l t i a r a h a d a 1 a . h pedoman w a w a n c a r a . B e r b e d a d e -
wa.wanca.ra yarlg d i j a w a b s e c a r a t e r t u l i s .
l!a.wabsn r e s p o d e n kelompok g u r u d i d e s k r i p s i k a n s e -
n i k k o m u n i k a s i i n t e r a s k i m u l t i a r a h , ( d ) f a k t o r pengham-
d a n ( e ) kemungkinan p e n e r a p a n t e k n i k k o m u n i k a s i inter-
t e r s e b u t d a p a t d i p e r i k s a p a d a l a m p i r a n 7, sedangkan pe-
doman w a w a n c a r a n y a p a d a l a m p i r a n 6 .
R e s p o n d e n k e l o m p o k g u r u c e n d e r u n g m e n y a t a k a n bah-
t e r a k s i m u l t i a r a h s a n g a t menguntungkan, b a i k b a g i murid
r a p a n t e k n i k i n i d i a n t a r a n y a a d a l a h ( a ) mendukung pe-
I n d o n e s i a y a n g b a i k d a n b e n a r , ( c ) inengembangkan s i t u a -
maupun d e n g a n g u r u .
Bahasa Indoneisa.
B e r k a i t a n d e n g a n f a k t o r - f a k t o r p e n d u k u n g y a n g me-
m u n g k i n k a n p e l a k s a n a a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i mul-
f a k t o r p e n d u k u n g p e l a k s a n a a n t e k n i k t e r s e b u t dalam p e n -
yang d i s e b u t k a n g u r u a d a l a h ( a j f a k t o r s o s i a l (masyara-
k a t ) y a n g r a m a h d a n mudah d i a j a k b e r k o m u n i k a s i , d a n ( b )
j a u h d a r i s u m b e r - s u ~ r ~ b e br e l a j a r , d a n ( c ) b e b e r a p a . o r a n g
a j . Ta.nggapan t e r s e b u t t i d a k d i u n g k a p k a n o l e h
p e ~ ~ b ' e la.ra.n
s e l u r u h r e s p o n d e n . T i g a d a r i s e m b i l a n o r a n g g u r u nlenya-
t a . k a n ba.hwa h a n b a t a n p e l a k s a n a a n t e k n i k k o m u n i k a s i in-
t a k a n b a h w a t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h memi--
l i k i p r o s p u k y a n g s a n g a t b a i k . Kelompok g u r u menyatakan
bahwa t e k n i k k o m u n k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h d a p a t dikem-
clang s e b a . g a i t e k n i k p e m b e l a j a r a n y a n g s a n g a t komunika-
b . P e n b e l a j a r a n IPA
wa p e m b e l a j a r a n m e l a l u i p e n e r a p a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n -
t e r n k s i m u l t i a r a h s a n g a t rnenguntungka.n, b a i k b a g i m u r i d
maupun g u r u . Keuntungan yang dapa.t d i p e t i k d a r i pens-
r a p a n t e k n i k i n i d i a m t a r a n y a a d a l a h ( a ) mendukung pe-
pengukuhan/simpulan pernbelajaran.
n g a n j a w a b a n y a n g d i b e r i k a n g u r u d a l a m p e l a k s a n a a n pem-
ka.n b e l u m m e l i h a t k e m u n g k i n a n . k e r u g i a n p e n e r a p a n t e k n i k
n u n g k i n k a n p e l a k s a n a a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i mu l-
f a k t o r p g n d u k u n g p e l a k s a n a a n t e k n i k t e r s e b u t d a l a m pem-
a k r a b d a n muda.h d i a j a k b e r k o r i u n i k a s i , d a n ( b ) t i n g g i n y s
rasa i n g i n t a h u d a h k e g a i r a h n n m u r i d u n t u k t e r l i b a t d a -
lam p e n g e m b a n g a n k o m u n i k a s i i n t e r a k t i f d a l a m k e l a s .
. y a n g k u r a n g t e r l a t i h u n t u k mengungkapkan p e n d a p a t d a l a m
o r a n g g u r u m.enyatakan bahwa h a m b a t a n p e l a k s a n a a n t e k n i k
bisa diabaikan.
R e s p o n d e n k e l o m p o k g u r u s e c a r a k e s e l u r u h a n menya-
t a k a n bahwa t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h m e m i -
l i k i p r o s p e k y a n g s a n g a t b a i k . Kelompok g u r u m e n y a t a k a n
r e s p o n d e n j u g a c e n d e r u n g m e n y a t a k a n bahwa t e k n i k komu-
a j a r a n maupun p e n c a , p a i a n t u j u a n p e m b e l a j a r a n .
T e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h j u g a dip3.n-
t i f d a n menunjang k e g i a t a n p r a k t e k . S e l a i n i t u , penera-
ini.
c . Penbelajaran IPS
t e r a k s i m u l t i a r a h s a n g a t menguntungkan, b a i k b a g i murid
- .
r a p a n t e k n i k i n i d i a n t a r a n y a a d a l a h ( a ) mendukung pe-
ngan g u r u .
. .
y a n g t e r u r a i , mungkin d i k a r e n a k a n b e l u m m e l i h a t kemung-
B e r k a i t a n d e n g a n f a k t o r - f a k t o r p e n d u k u n g y a n g me-
m u n g k i n k a n p e l a k s a n a a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i mul-
f a k t o r p e n d u k u n g p e l a k s a n a a n t e k n i k . t e r s e b u t d a l a m pem-
b e l a j a r a n IPS. D i a n t a r a beberapa f a k t o r yang disebut-
s i h b e r s i f a t p a s i f - d a n merasa malu u n t u k m e l i b a t k a n d i -
r i dalam pembelajaran.
Re,sponden k e l o m p o k g u r u s e c a r a k e s e l u r u h a n menya-
t a k a n b a h w a t e k n i k k o r n u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h memi-
l i k i p r o s p e k y a n g s a n g a t b a i k . Kelompok g u r u m e n y a t a k a n
ba.hws. t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h s e s u 8 . i de.-
ngan pcrkenrbarrga.n z ~ ~ a a r da.n
-I I P T E R . Se1a.i.n kern~~ngkinui-I
b e l a j a r a n maupun p e n c a p a i a n t u j u a n p e m b e l a j a r a n .
D i a n t a r a sernbilan orang responden, hanya satu
hadap kemungkinan p e n e r a p a n t e k n i k k o m u n i k a s i i n t e r a k s i
m u l t i a r a h d a l a m p e m b e l a j a r a n I P S d i masa m e n d a t a n g . Ke-
A . K e s i m p u l a n R i n g k n s Hasil P e n e l i t i a n
B e r d a s a r k a n d e s k r i p s i h a s i l p e n e 1 i t i a . n d a n pemba-
i n t e r a k s i m u l t i a r a h , d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa teknik
Indonesia, IPA, d a n I P S d i k e l a s 5 s e k o l a h d a s a r .
t a k a n rasa o p t i m i s a k a n k e b e r h a s i l a n k e m u n g k i n a n p e -
m e n g u n t u n g k a n j i k a d i t e r a p k a n d a l a m p e m b e l a j a r a n Ba-
t i d a k m e m i l i k i k e b e r a n i a . n mengemukakan p e n d a p a t , clan
d a n t e r p e n c i l n y a l o k a s i p e r u r n a h a n b e b e r a p a o r a n g mu-
r i d , s e r t a ( e ) t e k n i k i n i d i t e r i m a secara r e s p o n s i f ,
b a i k g u r u maupun m u r i d , s e r t a d a p a t d i k e m b a n g k a n s e -
B a h a s a I n d o n e s i a , I P A , clan I P S .
m u n i k a s i i n t e r a k s i m u l t i a r a h , d a p a t d i s i m p u l k a n bah-
w a t e k n i k i n i mampu m e n g u b a h p o l a p e m b e l a j a r a n yang
ta.ra m u r i d c e n d e r u n g h a n y a m e n d e n g a r k a n ( 2 5 , 9 % wak-
t u p e m b e l a j a r a n ) m e n j a d i pola. p e m b e l a j a r a n y a n g b e r -
pembelajaran (20,5X).
C '-
.J. 3esua.i d e n g n r ~p e r b n n d i n g a n h a s i 1 p e n g a m a t a n proses
p e r l a k u a n m e l a l u i penerapan t e k n i k komunikasi i n t e r -
s i t u a s i p a n g sama k e t i k a s e s u d a h d i b e r i p e r l a k u a n .
ma.mpu m e n g u b a h p o l a p e m b e l a j a r a n y a n g t a d i n y a menga-
c e r a n a h ( 3 2 , 3 % w a k t u pembe1a.ja.ra.n) , s e m e n t a r a murid
a j a r a n ) , men j a . d i p o l a p e n b e l a j a r a n y a n g t ~ e r o r i e n t a s i
kepada murid ( p u p i l s - o r i e n t e d ) . P o l a i n i l e b i h mena-
r i k , k a r e n a g u r u j u g a b e r p e r a n a k t i f memberikan pan-
16,7% wa.ktu p e m b e l a j a r a n .
B . Implikasi
ka.1. 0 l b h s e b a b i t u , p e r l u d i p i k i r k a n b a g a i m a n a me-
d a s a r k a n k a j i a n t e o r i d a n k u r i k u l u m , d i t e m u k a n bahwa
k a t a . n p e m b e l a j a r a n ya.ng d i p e r s y a r a t k a n d i g u n a k a n da.-
p i l a n p r o s e s , maupun p e n d e k a t a n k o m u n k a . t i f .
2. B e r d a s a r k a n h a s i l pengamatan a w a l , p o l a p e m b e l a j a r a n
B a h a s a I n d o n e s i a , I P A , rnaupun I P S d i l o k a s i peneli-
t i a n nasih didominasi o l e h peran guru dan peran mu-
s e c a r a umum.
3 . B e r d a s a r k a n h a s i l pemberian p e r l a k u a n d a n pengumpul-
an d a t a p e n e l i t i a n , d i t e m u k a n bahwa g u r u d a n nurid
p e r h a l u s " d i masa-masa m e n d a t a n g .
DAFTAR RUJUKAN
Iv~ILiKUPT P E R ? U S T ~ ~ ~ H R ~
PADANG
Lanipiran 1 HASIL REFLEKSI AWAL TENTANG INTERAKSI GURU--MU-
RID DALAM PEMBELAJARAN BAHASA INDONESIA, IPA,
DAN IPS DI SD KECAMATAN KURANJI KELAS V MELALUI
PENERAPAN FLANDERS INTERACTION ANALISYS CATEGO-
RIES ( F I A C )
A. Pengamatan
1 . Rambu-rambu Pengamatan
Ada tiga kegiatan interaktif dalam PBM, yaitu (a)
Wicara Guru (diberi lambang nomor 1 s.d. 7), (b) Wicara
Siswa (diberi lambang nomor 8 s.d. 9) dan ( c ) Kesenyapan
.atau tidak ada suara, tidak ada kegiatan interaksi (.diberi
lambang nomor 10). Penomoran dan Kegiatan yang dilambangkan
adalah sebagai berikut.
Catatan
1. Pencatatan dilakukan setiap 3 (tiga) detik)
2. Dalam satu kali pencatatan yang tiga detik tersebut
terdapat kemungkinan dicatat dua kegiatan sekaligus
(berpasangan), misal antara nomor 10 dengan nomor 3 ,
dan sebagainya.
2 . Pelaksanaan Pembelajaran B a h a s a Indonesia
a ) Hasil Pencatatan
HariITgl. . : Senin14 September 1 9 9 5
SD : SD No. 41 K u r a n j i
Guru : SDU
Bidang Studi : Bahasa I n d o n e s i a
Kelas : V
Caturwulan : I (Satu)
Pembelajaran : Menceritakan Peristiwa yang Dilihat/
Dialami
b ) Matriks
8 1 4 0 0 0 2 0 9 1 5 22
9 1 0 0 0 0 0 1 0 2 0 4
10 0 1 0 8 5 4 4 5 1 2 9 57
Jumlah 3 5 8 14 66 30 11 22 4 57 220
KO 1om
(x 1,4 2,3 3,6 6,4 30 13,6 5 10 1,8 25,9 100
c ) Kesimpulan
K o n s e n t r a s i m a t r i k s memusat pada l a j u r 4 , 5 , 6 , dan
1 0 . D e n g a n d e m i k i a n d a p a t - d i s i m p u l k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a -
r a n d i a t a s mengacu ( b e r p u s a t ) k e p a d a materi ( c o n t e n t -
o r i e n t e d -- l a j u r 4 , 5 , d a n 6 ) d a n b a n y a k d i w a r n a i " m u r i d
d i a m " ( l a j u r 1 0 ) . D e n g a n k a t a l a i n , g u r u c e n d e r u n g mendo-
m i n a s i k e l a s dengan penggunaan metode ceramahnya, murid
mendengarkan.
C. Pelaksanaan Pembelajaran IPA
a) Hasil Pencatatan
Hari/Tgl . : Rabu/6 September 1995
SD : SD No. 41 Kuranji
Kode Guru : SDU
Bidang Studi : IPA
Kelas : V
Caturwulan : I (Satu)
Topik : Tumbuhan Hi jau
b ) Matriks
Kategori 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Jumlah
1 0 5 2 0 0 0 0 0 0 0 7
2 1 2 4 0 0 0 0 1 0 1 9
3 0 0 2 0 2 6 0 0 0 0 10
4 0 0 0 1 0 0 1 0 6 0 7 24
5 0 0 0 - 4 5 8 3 2 0 1 2 70
6 0 0 0 6 8 1 6 2 1 1 -1 35
7 0 0 0 1 0 3 2 0 0 1 7
8 4 2 2 1 1 1 1 4 1 0 17
9 2 0 0 . 1 '0 1 0 0 2 0 6
10 0 0 0 1 1 4 0 5 1 2 4 36
Jumlah 7 9 10 24 70 35 7 17 6 36 221
Kolom
(w) 3,2 4,1 4,5 10,9 31,7 15,8 3,2 7,7 2,7 16,3 100
c ) Kesimpulan
K o n s e n t r a s i rllatriks rnenlusat pada l a j u r 4 , 5 , 6 , d a n
1 0 . Dengan d e m i k i a n d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a -
r a n d i a t a s mengacu ( b e r p u s a t ) kepada m a t e r i (.content-
oriented -- l a j u r 4 , 5 , dan 6 ) dan banyak d i w a r n a i "murid
diam" ( l a j u r 1 0 ) . Dengan k a t a l a i n , g u r u c e n d e r u n g mendo-
m i n a s i k e l a s dengan penggunaan metode ceramahnya, murid
mendengarkan.
4 . Pelaksanaan Pembelajaran IPS
a ) Nasil Pencatatan
Hari/Tgl . : Karnis/7 September 1 9 9 5
SD : SD No. 41 Ruranji
Guru : SDU
Bidang Studi : IPS
Kelas : V
Caturwulan : I (Sat.u)
Topik : Pembagian Waktu di Indonesia
b ) Matriks
Kategori 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Jumlah
1 2 0 2 0 0 0 0 0 0 0 4
3 0 0 3 0 2 0 1 0 0 0 6
4 0 ' 0 0 7 0 0 1 2 0 6 16
5 0 0 0 2 61 0 1 0 1 5 70
6 0 0 0 2 4 1 7 0 3 0 3 29
7 0 0 0 0 0 5 7 1 0 3 16
8 1 1 0 0 0 0 2 1 4 1 4 23
9 0 1 1 ' 0 0 0 1 0 . 4 0 7
10 1 0 0 4 3 7 3 3 1 2 0 42
Jumlah 4 4 6 16 70 29 16 23 7 42 21 7
Kolom
(%) 1,8 1,8 2,8 7,4 32,3 13,4 7,4 10,6 3 , 2 19,4 100
c ) Kesirnpulan
K o n s e n t r a s i n l a t r i k s memusat p a d a l a j u r 5 d a n 6 .
Dengan d e m i k i a n d a p a t d i s i r n p u l k a n bahwa p o l a p e m b e l a j a r a n
di atas mengacu ( b e r p u s a t ) . kepada materi (content-
oriented). S e l a i n i t u juga masih s e r i n g t e r j a d i s i t u a s i
diarn. D e n g a n k a t a l a i n , w a l a u p u n m u r i d t e l a h a k t i f r n e n j a -
wab p e r t a n y a a n g u r u , k e f a k u m a n m a s i h s e r i n g t e r j a d i ( l a j u r
10). Artinya, s i t u a s i k e l a s masih didominasi o l e h guru
d e n g a n menggunaan metode cerarnah, m u r i d rnendengarkan.
B . DAFTAR PERTANYAAN UNTUK MENGUMPULKAN D A T A POLA KOMU-
NIKASI MURID--ORANG TUA--MASYARAKAT
1. A p a k a h o r a n g t u a kamu p e r n a h m e n a n y a k a n p e r m a s a l a h a n
p e l a j a r a n y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h ?
2 . K a p a n o r a n g t u a kamu m e n a n y a k a n p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n
y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h t e r s e b u t ?
3 . B e r a p a k a l i d a l a m s a t u m i n g g u o r a n g t u a kamu m e n a n y a -
k a n p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n y a n g kamu h a d a p i d i s e k o -
lah?
4. S i a p a yang s e r i n g menanyakan p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n
y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h t e r s e b u t , apakah Bapak,
Ibu, a t a u anggota keluarga lainnya?
5 . Apa y a n g o r a n g t u a kamu t a n y a k a n ( r n i s a l n y a t e n t a n g P R ,
tentang ulangan a t a u ujian)?
7. A p a k a h kamu p e r n a h m e n a n y a k a n p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n
y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h k e p a d a o r a n g t u a kamu?
8 . Kapan t u a kamu m e n a n y a k a n p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n y a n g
kamu h a d a p i d i s e k o l a h t e r s e b u t k e p a d a o r a n g t u a kamu?
9 . B e r a p a k a ' l i d a l a m s a t u m i n g g u kamu m e n a n y a k a n p e r m a s a -
l a h a n p e l a j a r a n y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h k e p a d a
o r a n g t u a kamu? -
10. S i a p a y a n g . s e r i n g kamu t a n y a i t e n t a n g p e r m a s a l a h a n
p e l a j a r a n y a n g kamu h a d a p i di sekolah tersebut,
apakah Bapak, I b u , a t a u a n g g o t a k e l u a r g a l a i n n y a ?
13. A p a k a h kamu p e r n a h m e n a n y a k a n p e r m a s a l a h a n p e l a j a r a n
y a n g kamu h a d a p i d i s e k o l a h k e p a d a o r a n g l a i n s e l a i n
a n g g o t a k e l u a r g a kamu?
Oleh:
Dra - -Nursaid, M. P d -
A. Pengantar
Penggunaan teknik kornunikasi multiarah dalam PBY
merupakan salah satu alternatif untuk mengoptimalkan
keaktifan. Melalui penerapan teknik komunikasi rnultiarah,
interaksi antara guru dengan murid secara timbal-balik,
dan antara murid dengan murid lainnya serta antara murid
dengan masyarakat atau komunitas di luar kelas lainnya
akan meningkat. Selain itu, murid akan merasa bebas,
memberikan respon kepada pertanyaan-pertanyaan guru,
terdorong untuk bertanya dan akan lebih berinisiatif
untuk memberikan pendapatnya terhadap masalah yang sedang
dipelajari.
Melalui penerapan teknik kornunikasi interaksi mul-
tiarah, guru pun akan menjadi seseor,ang yang dapat mene-
rima perasaan murid (accepting feeling)', dapat menerima
.ide (accepting idea) dan pengaju pertanyaan (asking.
questions) dari peringkat rendah sampai peringkat tinggi
seperti klasifikasi pertanyaan yang diajukan Bloom. Ar-
tinya, guru betul-betul bertindak sebagai motivator, fa-
silitator, dan mediator di dalam proses pembelajaran bagi
peserta didik. Sementara itu, murid, sesuai dengan konsep
pembelajaran eksperiensial (experiential learning), di-
tenlpatkan sebagai pelaku aktif yang "mengalami sendiri"
proses pembelajaran dan pemerolehan hasil belajarnya.
2. Pengajaran IPA
Secara umum, fungsi dan tujuan pendidikan IPA
adalah penguasaan materi (content.), pembentukan sikap il-
miah ( scientific at ti tudes) dan pembentukan keterampilan
ilmiah (scientific skills) melalui penggunaan metode
ilmiah (scientific methods). Lebih dari itu, pembelajaran
IPA juga berkaitan dengan permasalahan nilai dan sikap
religius. Hal ini dapat dilihat pada rumusan IPA dalam
Kurikulum Pendidikan Dasar 1994 bahwa "Ilmu Pengetahuan
Alam ( IPA) merupakan hasil' kegiatan manusia berupa penge-
tahuan, gagasan, dan konsep yang terorganisasi tentang
alam sekitar, yang diperoleh dari pengalaman melalui
serangkaian proses ilmiah, antara lain penyelidikan,
penyusunan, dan pengujian gagasan-gagasan". Selain itu,
dijelaskan pula bahwa "Mata pelajaran IPA adalah program
untuk menanamkan dan mengembangkan pengetahuan, keteram-
pilan, sikap, dan nilai ilmiah pada murid .serta rasa
mencintai dan menghargai kebesaran Tuhan Yang Mahaesa"
(Depdikbud, 1993: 129).
Pembelajaran IPA berkaitan dengan pembelajaran ten-
tang kehidupan sehari-hari di sekitar anak atau murid.
Hal ini juga tercermin pada rumusan tujuan pembelajaran
IPA dalam Kurikulum 1994. Menurut Kurikulum 1994, tujuan
pembelajaran IPA ada tiga. Ketiga tujuan tersebut adalah:
(a) agar murid memahami konsep-konsep IPA dan keterkait-
annya dengan kehidupan sehari-hari, (b) agar murid memi-
liki keterampilan proses untuk mengembangkan pengetahuan,
gagasan tentang alam sekitar, dan (c) agar murid mempu-
nyai minat untuk mengenal dan mem'pelajari benda-benda
serta kejadian di lingkungan sekitar (Depdikbud, 1993:
130).
Dari uraian di atas, dapat disimpulkan bahwa peng-
gunaan teknik- interaksi komunikasi multiarah dalam pem-
belajaran I P A sangat mendukung pencapaian tujuan pembel-
ajaran IPA. Jika lingkungan pembelajaran dibatasi hanya
di sekitar lingkungan kelas, ma'ka murid cenderung verba-
lisme berkaitan dengan konsep-konsep lingkungan sek,itar.
Relevansi antara penerapan teknik komunikasi inter-
aksi multiarah dengan pembelajaran IPA akan lebih terli-
hat jelas pada rumusan tentang rambu-rambu pelaksanaan .
pengajaran Bahasa Indonesia dalam Kurikulum 1994. Pada
rambu ke-5, misalnya, dirumuskan "Pengembangan dan peng-
juan untuk memahami konsep-konsep dan memecahkan masa-
lah". Lebih tegas lagi, pada rambu ke-6 dinyatakan "Pro-
ses belajar mengajar (IPA) hendaknya memperhatikan hal-
ha1 sebagai berikut: (a) belajar hendaknya bermakna, (b)
belajar itu hendaknya dimulai dari yang dekat ke yang ja-
uh, sesudah diketahui ke belum diketahui, kongkret ke
abstrak, mudah k e sukar, dan sederhana ke rurnit, ( c ) mem-
perhatikan perbedaan perorangan dalam minat dan kemampu-
an". Sementara itu, pada rambu ke-7 juga dinyatakan "Pe-
nanaman dan penerapan konsep hendaknya dilakukan dengan
cara menyesuaikan dengan keadaan lingkungan dan kebutuhan
daerah setempat" (Depdikbud, 1993: 138).
3. Pengajaran IPS
Dalam Kurikulum Pendidikan Dasar 1994 diungkapkan
bahwa Ilmu Pengetahuan Sosial (IPS) adalah mata pelajaran
yang mempelajari kehidupan sosial yang didasarkan atas
bahan kajian geografi, ekonomi, sosiologi, antropologi,
tata negara, dan sejarah. IPS yang diajarkan di SD ter-
diri atas dua bahan kajian pokok: pengetahuan sosial dan
sejar'ah. Bahan kaj ian pengetahuan sosial mencakup ling-
kungan sosial, ilrnu bumi, ekonomi, dan pemerintahan. Ba-
han k a j ian.sejarah nlel iputi perkernbangan n~asyarakat Indo-
nesia sejak masa lampau hingga masa kini (Depdikbud,
1993: 150).
Lebih lanjut, dalam Kurikulum 1994 dinyatakan bahwa
pengajaran pengetahuan sosial di SD berfungsi untuk me-
ngembangkan pengetahuan dan keterampilan dasar untuk me-
lihat kenyataan sosial yang dihadapi murid dalam kehidup-
an sehari-hari. Pada sisi lain, pengajaran sejarah ber-
fungsi menumbuhkan rasa kebangsaan dan bangga terhadap
perkembangan masyarakat Indonesia sejak masa lalu hingga
masa kini. Oleh sebab itu, mata pelajaran IPS di SD ber-
tujuan agar murid mampu mengembangkan pengetahuan dan k e -
terampilan dasar yang berguna bagi dirinya dalam kehidup-
an sehari-hari. Pengajaran sejarah bertujuan agar murid
rnampu mengembangkan pemahaman tentang perkembangan masya-
rakat Indonesia sejak masa lalu hingga masa kini sehingga
rnurid memiliki kebanggaan sebagai bangsa Indonesia dan
cinta tanah air (Depdikbud, 1993: 150-151).
Berkaitan dengan fungsi dan tujuan pengajaran ter-
sebut, maka ruang lingkup sajian pengajaran IPS di SD an-
tara lain meliputi hal-ha1 yang berkaitan dengan (a) ke-
luarga, (b) masyarakat setempat, (c) uang, ....It Sementa-
ra itu, ruang lingkup pengajaran sejarah meliputi: (a)
sejarah lokal, (b) kerajaan-kerajaan di Indonesia . . . . 11
(Depdikbud, 1993: 151).
Dalam uraian ini tidak seluruh ruang lingkup peng-
ajaran IPS dan sejarah dideskripsikan, melainkan berkait-
an dengan deskripsi untuk memperjelas pentingnya penerap-
an teknik interaksi komunikasi multiarah dalam pengajaran
kedua mata pelajaran tersebut.
Relevansi antara hakikat, fungsi, tujuan, dan ruang
lingkup pengajaran IPS dengan penerapan teknik interaksi
komunikasi multiarah akan lebih terlihat jelas jika di-
- tinjau dari segi rambu-rambu pengajaran IPS. Pada rambu
ke-4, misalnya, dinyatakan "Bahan kajian IPS di SD dior-
ganisasikan mulai dari bahan pelajaran yang dekat dan
sederhana di sekitar anak ke yang lebih luas dan kom-
pleks". (Depdikbud, 1993: 152)
Lebih spesifik lagi, relevansi antara penerapan
teknik interaksi komunikasi multiarah dalam pengajaran
IPS diperlihatkan oleh Mathias. Mathias (1973: 22-23)
mengemukakan 16 tujuan IPS sebagai berikut.
1) Menyiapkan anak-anak dengan suatu kesempatan untuk
memperoleh pengetahuan dan pengertian tentang masyara-
kat di mana mereka berada.
2 ) Menyiapkan peker jaan yang relevan, dan menjadikannya
mudah dilihat oleh anak-anak bahwa pekerjaan itu re-
levan dengan kebutuhan clan kehidupan mereka sekarang,
akan datang, sebagaimana mereka mencoba memahami dunia
yang kompleks di mana mereka hidup.
3) Menciptakan situasi belajar di. mana anak-anak tidak
hanya memiliki pengetahuan faktual, tetapi juga me-
ngembangkan pendekatan dan metode kerja yang memung-
kinkan mereka nlenemukan hubungan-hubungan dan melihat
fakta-fakta dan topik-topik khusus sebagai bagian dari
keseluruhan.
4) Menjadikan anak-anak menyadari akan keberadaan dan ke-
tersediaan sosok informasi tentang masyarakat, dengan
penekanan kepada bagaimana untuk memperolehnya daripa-
da mengingatnya saja.
5) Mendorong anak-anak untuk berusaha, men.emukan, dan
berpikir, dengan jalan menyiapkan bermacam-macam mate-
ri dan metode yang mungkin menarik minat, mendorong
imajinasi, keseriusan intelektual, dan menyediakan be-
kal untuk penyelidikan selanjutnya.
6) Meningkatkan kecakapan yang penting dan bisa digunakan
sebagai pertahanan melawan pemikiran yang sesat dan
'tidak logis, serta melawan t,eknik-teknik mempengaruhi
yang halus dari media massa.
7) Mengembangkan suatu pengertian mengenai perbedaan an-
tara berbagai macam kepercayaan, menilai kepercayaan
dalam rangka untuk sampai pada kesimpulan yang rasio-
nal, 'dan mengembangkan kernampuan untuk membedakan fak-
ta yang relevan dengan yang tidak relevan dalam proses
mengambil keputusan.
8) Menyiapkan materi, metode, dan sumber-sumber -untuk mu-
rid didasarkan atas kemampuan dan'motivasi.
. 9) Menciptakan situasi belajar di mana kemampuan untuk
membedakan antara fakta dan opini, opini dan teori,
hipotesis dan bukti, bisa dikembangkan oleh anak dari
kemampuan akademik rendah sampai kepada yang tinggi.
10) Menyiapkan suatu kesempatan untuk anak-anak yang mung-
kin tidak terdorong untuk bekerja kecuali pada objek-
objek tradisional yang sesuai dengan minat, mengem-
bangkan mereka' sehingga membuktikan bahwa kemampuan
mereka sama baiknya dengan yang lain.
1 1 ) Membantb mur-id menghargai pent ingnya indil.ridu, b a i l <
untuk d'irinya maupun dalam hubungannya dengan masyara-
kat dan lingkungan di mana mereka merupakan bagian.
12) Menumbuhkan minat tentang manusia, apa yang sudah di-
capai' dan kesulitan-kesulitan, sehingga setelah sele-
sai sekolah mereka bisa melihat peristiwa-peristiwa
dalanl aspek yang lebih luas, yang mempengaruhi kehi-
dupan dan minat orang lain pada dirinya sendiri.
13) Eienyiapkan suasana yang akan mengarahkan peningkatan
individu dan keseluruhan kualitas kehidupan melalui
presentasi kaleideskope dunia yang selalu berubah dan
suatu kesadaran akan seni, kesusastraan, dan pengem-
bangan ilmiah.
14) Menciptakan situasi di mana murid menyadari dan sensi-
tif terhadap masaiah-masalah sosial, dan mementingkan
pertanyaan-pertanyaan sosial dan moral seperti rasial-
isme, hakekat perbedaan bentuk pemerintahan, sikap
terhadap perang, kemiskinan, ketidakadilan, dan kea-
daan keputusasaan manusia secara daerah, nasional atau
internasional.
15) Mencoba memberi murid pengertian tentang menerjemahkan
dan menilai perkembangan dunia, dan memungkinkan mere-
ka melihat di mana sesuatu yang terjadi berhubungan.
16) Mencoba mengembangkan proses dasar untuk meningkatkan
kearifan orang dewasa di masa datang, pemahaman dan
kemampuan mereka untuk hidup bersama dengan yang la-
innya, meningkatkan sikap dasar mereka terhadap masya-
rakat.
3 . A n a l i s i s Kemampuan M u r i d
A n a l i s i s kemampuan r n u r i d b u k a n h a n y a t e r k a i t d e n g a n
k o n d i s i rnurid (fisik, psikhis, dan k o g n i t i f ) , t a p i juga
hal-ha1 yang r e l e v a n dengan aspek pembelajaran lainnya.
Untuk itu, a n a l i s i s kemarnpuan m u r i d h e n d a k n y a d i k a i t k a n
dengan ( a ) waktu -yang t e r s e d i a u n t u k menger j a k a n dan
m e l a p o r k a n t u g a s , .(b) kernarnpuan k o g n i t i f a t a u i n t e l e k t u -
a l , ( b ) k e r n a m p u a n k e b a h a s a a n a t a u kernampuan v e r b a l , ( d )
kondisi emosional, ( e ) kernampuan s o s i a l , ( f ) kemampuan
fisik, (g) minat, dan (h) pertirnbangan sosio-kultural.
Aspek-aspek t e r s e b u t juga b e r k a i t a n s e c a r a timbal-balik.
4. Penetapan Tugas
Penetapan tugas berkaitan dengan i n f o r a s i dan in-
s t r u k s i a p a y a n g a k a n " d i l a k s a n a k a n m u r i d , b a i k dalam pe-
l a k s a n a a n t u g a s d i l a p a n g a n ( r n a s y a r a k a t ) rnaupun d i k e l a s
ket ika melaporkan. Guru hendaknya marnpu merurnus'kan din
mernberikan inforrnasi secara ringkas nam-un jelas. Jika
perlu, guru menampilkan contoh/memeragakannya. Selain
i t u , p e n e t a p a n t u g a s h e n d a k n y a j u g a d i d a s a r k a n a t a s per--
tirnbangan b u t i r ( 1 ) s . d . ( 3 ) d i atas.
5 . P e n e t a p a n Rambu-rambu P e l a k s a n a a n T u g a s
. - P e n e t a p a n rambu-rarnbu p e l a k s a n a a n t ' u g a s r e ' l e v a n d e - .
ngan penetapan tugas beserta pertimbangan-pertimbang-
a n n y a . O l e h s e b a b i t u , rambu-rambu t u g a s hendaknya b e r i s i
butir-butir i n f o r r n a s i / i n s t r u k s i yang t e r u r u t dan j e l a s .
Ringkasan langkah-langkah perencanaan pembelajaran
m e l a l u i t e k n i k kornunikasi i n t e r a k s i m u l t i a r a h d a p a t d i l i -
h a t pada l a m p i r a n . P e r m a s a l a h a n pengembangkan p e m b e l a j a r -
an rnelalui teknik kornunikasi interaksi multiarah dan pe-
ngembangan evaluasinya akan dibicarakan oleh pemakalah
lain.
F. Penutup
Teknik pembelajaran komunikasi interaksi rnultiarah
mernungkinkan optimalisasi keaktifan murid dalam proses
pembelajaran. Narnun sebagaimana layaknya suatu teknik
pembelajaran, masih perlu dipertanyakan kemangkusan dan
kesangkilannya pada praktik di lapangan. Apalagi jika
teknik pembelajaran ini dikaitkan dengan pelaksanaan Ku-
rikulum 1 9 9 4 , kurikulum yang relatif masih baru dan se-
ring dipertanyakan bagaimana operasionalnya yang ideal di
lapangan.
DAFTAR PUSTAKA
Depdikbud. ( 1 9 9 3 ) . ~ e t u n u j u k~- e l a k s a n a a n P r o s e s B e l a j a r
Mengajar. Jakarta: Depdikbud..
---------- . ( 1 9 9 4 ) . Kurikulum 1994 S e k o l a h L a n j u t a n T i n g -
ka t Pertama: G a r i s - g a r i s B e s a r Program Penga j a r a n
Mata P e l a j a r a n Bahasa I n d o n e s i a . Jakarta: Depdik- -
bud.
Nathias, Paul. (1973). Social S t u d i e s . London: Blandford
Press Ltd.
Muslich, Masnur. ( 1 9 9 4 ) . D a s a r - d a s a r Pemahaman Kurikulum
1994 : Penuntun b a g i Guru, K e p a l a S e k o l a h , Admi-
n i s t r a t u r P e n d i d i k a n , dan Mahasiswa Keguruan. Ma-
lang: Y A 3 Malang.
Lampiran: CONTOH RANCANGAN PENDAYAGUNAAN TEKNIK PEMBEL-
AJARAN KOMUNIKASI INTERAKSI MULTIARAH
Mata Pelajaran : Bahasa dan Sastra Indonesia
Topik/Tema ,: Melaporkan Informasi dari Nara-
sumber tentang Uang
Kelas : V
Cawu : 2
Waktu : 3 X 40 menit
B. Butir Tugas
Cariltemui, dan wawancarailah seseorang yang niemi-
liki mata pencaharian tertentu, misalnya tukang bakso
keliling, penjual sayur keliling, penjual sate, dan se.-
bagainya. Wawancarailah orang tersebut berkaitan dengan
(a) identitas, misalnya nama, jenis kelamin, umur, status
keluarga, t ingkat pendidikan, dan sejak kapan orang ter-
sebut bekerja (sebagai penjual bakso, sate, sayur, dan
sebagainya). Selain itu, tanyakanlah kepada orang terse-
but hal-ha1 yang berkaitan dengan (a) pengertian uang,
(b) jenis uang, (c) kegunaan uang, ( d ) cara mencari uang,
dan informasi lain yang kamu anggap perlu. Kamu bisa
mengembangkan pertanyaan-pertanyaan lain yang kamu anggap
perlu dan menarik. Untuk jelasnya, baca dengan seksama
rambu-rambu pengerjaan tugas dan contoh pembuatan tugas
secara tertulis.
Asal Daerah
Status Keluarga : (jelaskan apakah sudah kawin, be-
rapa orang anaknya, di mana anak-
anaknya bersekolah, dsb.)
b. Cara Bermata Pencaharian
(Ceritakan dengan singkat bagaimana cara orang terse-
but bekerja, misalnya dari mencari bahan kebutuhan
pokok berkaitan dengan pekerjaan, cara memasak, cara
menjajakan, keuntungan. per hari, kapan dan di mana
bisanya orang tersebut mendapatkan keuntungan yang
lebih besar dibandingkan dengan hari-hari lain, dan
sebagainya. Kamu bisa mewawancari ha1 lain yang ber-
kaitan dengan mata pencaharian tersebut jika ha1
tersebut menarik dan menunjang penyusunan laporan).
c. Pendapatnya tenting Uang
(Wawancarilah orang tersebut tentang (a) apa penger-
tian uang, jenis, jenis uang, kegunaan uang, dan cara-
cara mencari uang agar memperoleh keuntungan yang
layak. Sesudah itu, ringkaskan jawaban dalam penyusu-
nan,laporan tertulis seperti contoh di bawah ini).
1 . Pengertian Uang
2. Jenis-jenis Uang
3. Kegunaan Uang
A. Rambu-rambu Pengamatan
Ada tiga kegiatan interaktif dalam PBM, yaitu (a)
Wicara Guru (diberi lambang nomor 1 s.d. 7), (b) Wicara
Siswa (diberi lambang nomor 8 s.d. 9) dan (c) Kesenyapan
atau tidak ada suara, tidak ada kegiatan interaksi (diberi
lambang nornor 10). Penomoran dan Kegiatan yang dilambangkan
adalah sebagai berikut.
Catatan
1 . Pencatatan dil'akukan setiap 3 (tiga) detik)
2. Dalam satu kali pencatatan Gang tiga detik tersebut
terdapat kemungkinan dicatat dua kegiatan sekaligus
(berpasangan), misal antara nomor 10 dengan riomor 3,
dan sebagainya.
B. Pelaksanaan Pembelajaran Bahasa Indonesia
a ) Hasil Pencatatan
Hari/Tgl. : Rabu/ 10 Januari 1996
SD : SD No. 41 Kuranji
Guru : SDU
Bidang Studi : Bahasa Indonesia
Kelas : V
Caturwulan : I1 ( D u a )
Pembelajaran :
b ) Matriks
Kategori 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Jurnlah
1 0 0 0 0 ' 0 0 0 0 0 0 0
2 0 7 7 1 2 0 1 0 0 0 18
3 0 0 7 0 5 - 1 0 - 0 0 2 :15
4 0 0 0 3 1 0 0 0 0 8 12
5. 0 0 0 2 0 0 0 3 8 1 4 45
6 0 0 0 - 2 1 9 3 3 1 1 7 36
7 0 0 0 0 3 6 0 2 0 3 1'4
8 0 7 0 0 0 0 1 7 0 1 5 30
9 0 1 1 0 1 1 0 0 4 0 8
10 0 3 0 4 5 3 9 4 1 1 3 42
Jumlah 0 18 15 12 36 14 30 45 8 42 220
KO1om
(%) 0 8,2 6 , 8 5 , 5 16,4 6,4 13,6 20,5 3,6 19,l 100
b ) Kesirnpulan
K o n s e n t r a s i m a t r i k s memusat pada lajur 5 , 7 , 8 clan 10.
Dengan d e m i k i a n d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa pola interaksi
belajar--111engajar niengacu pada c e r a m a h ( la jur 5 ) ; gu I'U
menggunakan haknya untuk mengkritik atau membenarkan (lajur
7); s i s w a c u k u p m e m b e r i k a n r e s p o n s t e r h a d a p p e r n y a t a a n g u r u
( l a j u r 8 ) , d a n p a d a d i r i m u r i d c e n d e r u n g diam ( l a j u r 10).
3. Pelaksanaan Pembelajaran IPA
a ) Hasil Pencatatan
Hari/Tgl . : Rabu/6 September 1995
SD : S D No. 41 K u r a n j i
Kode Guru : SDU
Bidang Studi : IPA
Kelas : V
Caturwulan : I (Satu)
Topik : Turnbuhan H i j a u
b ) Matriks
Kategori 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Jumlah
1 0 2 1 1 0 0 0 0 ' 5 0 9 .
2 0 11 4 0 2 0 0 0 1 0 18
3 0 0 ' 8 2 3 1 0 0 0 0 14
4 0 0 0 9 0 0 0 1 0 8 18.
5 2 0 0 2 0 3 0 0 0 0 1 35
6 0 0 0 1 1 8 1 2 4 0 5 31
7 0 0 0 1 2 1 8 0 0 2 14
8 1 5 0 2 0 0 0 1 7 2 2 29
9 3 0 1 0 0 0 1 0 1 0 ' 6
10 0 0 0 0 6 2 3 7 0 2 4 42
Jumlah 6 18 14 18 31 35 14 29 9 42 216
Kolom
(x) 2,8 8,3 6,5 &,3 14,4 16,2 6,5 13,4 4,2 19,4 100
U P i PERPUSTAI</\ALL
l*i~ki&
I K f ? PADANG
c ) Kesirnpulan
K o n s e n t r a s i m a t r i k s memilsat pada l a j u r 4 , 5 , 6 , dan
1 0 . Dengan demikian d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa p o l a pembelaja-
r a n d i a t a s mengacu ( b e r p u s a t ) kepada r n a t e r i ( c o n t e n t -
o r i e n t e d -- l a j u r 4 , 5 , clan 6 ) dan banyak d i w a r n a i "murid
diam" ( l a j u r 1 0 ) . Dengan k a t a l a i n , g u r u c e n d e r u n g mendo-
m i n a s i k e l a s dengan penggunaan metode ceramahnya, murid
mendengarkan.
4 . P e l a k s a n a a n Pembelajaran I P S
a ) Hasil Pencatatan
Hari/Tgl . : Kamis/7 September 1995
SD : SD KO. 41 Kuranji
Guru : SDU
Bidang Studi : IPS
Kelas : V
Caturwulan : I (Satu)
Topik : Pembagian Waktu d i Indonesia
b ) Matriks
Kategori 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Jumlah
1 2 1 0 0 1 0 0 0 0 0 4
2 0 1 0 6 0 3 0 4 0 1 1 25-
3 0 0 8 3 2 2 0 2 0 0 17
4 0 0 0 4 0 1 1 ' 0 0 9 15
5 0 1 0 2 1 0 0 3 2 0 1 39
6 0 1 0 3 1 9 0 2 0 1 4 28
7 0 0 0 0 2 3 0 1 0 2 8
8 1 1 2 2 0 0 0 1 9 I 1 0 36
9 1 0 . 0 0 0 1 0 0 6 "I 9
10 0 0 1 3 2 1 1 0 1 0 17 35
Jumlah 4 25 17 15 28 8 36 39 9 35 21 6
Kolom
(%) 1 , 9 11,6 7 , 8 6 , 8 13 3,7 16,7 18,l 4,2 16,2 100
c ) Kesirnpulan
K o n s e n t r a s i m a t r i k s memusat pada l a j u r 5 dan 6 .
Dengan demikian d a p a t d i s i m p u l k a n bahwa p o l a pernbelajaran
di atas nlengacu (berpusat) kepada mate1.i (cor~ter~t-
o r i e n t e d ) . S e l a i n i t u juga rnasih s e r i n g t e r j a d i s i t u a s i
diam. Dengan k a t a l a i n , walau pun rnurid t e l a h a k t i f menja-
wab p e r t a n y a a n g u r u , kefakuman rnasih s e r i n g t e r j a d i ( l a j u r
1 0 ) . A r t i n y a , s i t u a s i k e l a s rnasih d i d o m i n a s i o l e h guru
dengan menggunaan metode ceramah, rnurid rnendengarkan.
Lampiran 4 ANGKET UNTUK SISWA
A. Pengantar
Sesudah kamu menjalani proses belajar mengajar Bahasa
Indonesia, IPA, dan IPS di mana guru banyak memberikan tu-
gas agar kamu menghubungi crang-orang di luar kelas (di ma-
syarakat) seperti penjual sayur, petani, tukang kayu, dan
sebagainya, tentunya kamu merasa ada - "sesuatu yang baru"
berkaitan dengan cara guru mengajarkan ketiga mata pelajaran
tersebut. Cara tersebut dinamakan "Cara Baru" atau disingkat
"CL", sedangkan cara sebelumnya (guru tidak memberikan tugas
kepada murid untuk "terjun ke masyarakat") disebut "Cara La-
ma" atau disingkat "CL". Un-tuk itu, ungkapkanlah tanggapan
kamu dengan cara mengisi angket berikut ini.
Angket berikut ini dibagi menjadi tiga, yaitu (a) ang-
ket tentang pengajaran Bahasa Indonesia, (b) angket tentang
pengajaran IPA, dan (c) angket tentang pengajaran IPS. Ke-
tiga angket tersebut hendaknya kamu tanggapi.
Tanggapilah setiap nomor butir angket tanpa ragu-ragu,
jujur, d a n sesuai dengan pendapat/perasaan kamu. Kamu tidak
usah menuliskan identitas (nama, kelas, dan sebagainya) un-
tuk menjaga kerahasiaan jawaban. Jawablah dengan jalan mem-
berikan tanda cek ( V ) pada kolom pilihan jawaban yangterse-
dia di lajur kanan. Arti singkatan pada kolom pilihan jawab-
an tersebut adalah:
SS = sangat setuju TS = tidak setuju
SS = setuju STS = sangat tidak setuju
RG = ragu-ragu
Alternatif Tanggapan
KO. Pernyataan
SS ST RG TS STS
A. Pengembangan dan Penyaluran Minat
1 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk V
mencari sumber bacaan tentang teori
Bahasa Indonesia di luar jam pelajaran
Berarti kamu "setuju" dengan per-nyataan bahwa melalui CI)
(cara baru) yang digunakan guru dalam pelajaran Bahasa
Iudoncs in karnil lebih terdorong untuk mencar i buku-buku
bacaan, atau sumber bacaan lain (di luar: kelas) tentang
Rahasa Indonesia agar kanlu bisa lebih memahami pelajaran
Bahasa Indonesia yang kamu ikuti (dalan~ kelas). Dorongan
tersebut "lebih tinggi" dibandingkan dengan ketika guru
masih menggunakan CL (cara lama).
Jawaban di atas hanya sekedar contoh. Jawablah sesuai
dengan pendapatlperasaan kamu sendiri butir-butir angket
berikut ini. Semoga jawaban yang jujur dan senyatanya dari
kamu akan berguna bagi peningkatan pengajaran Bahasa Indone-
sia, IPA, dan IPS di sekolah dasar pada masa-masa mendatang.
Terima kasih yang setulus-tulusnya atas peran serta kamu.
Yasnur Asri
Alternatif Tanggapan
KO. Pernyataan
SS ST RG TS STS
A. Pengembangan dan Penyaluran Minat
1 Helalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang teori
Bahasa Indonesia di luar jam pelajaran
2 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang teori
sastra Indonesia di luar jam pelajaran
3 blelalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada guru jika belum mema-
hami pelajaran
4 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
lebih tahu tentang bahasa 1nd.onesia
5 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
lebih tahu tentang sastra Indonesia
6 Melalui CD, saya lebih terdorong untuk
memahami bahan lain yang kira-kira se-
tara dengan bahan pelajaran yang dia-
jarkan di kelas
Mii-ifi t i p i PERPUSTkhlrhh
-1KIP PADANG
Alternatif Tanggapan
No. Pernyataan
SS ST RG TS STS
7 Melalui CB, saq-a lebih terdorong untuk
membuat latihan-latihan (misalnya me-
ngarang, membaca) pada waktu senggang
8 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
membaca artikel (tulisan ) di berbagai
media, misalnya di surat khabar
9 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
membaca karya sastra selain karya sas-
tra yang dibicarakan guru dalam kelas
10 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mendengarkan acara tentang pembinaan
dan pengembangan bahasa Indonesia, mi-
salnya'di TV
B. Pengembangan'Partisipasi Siswa
1 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin menjawab pertanyaan gu-
ru dalam pelajaran Bahasa Indonesia.
2 . ~elaluiCB, saya lebih terdorong untuk
sebaik rnungkin menanggapi ulasan, pan-
dangan guru dalam pelajaran Bahasa In-
donesia
3 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin mengajukan pertanyaan
jika belum memahami pelajaran
4 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin terlibat aktif dalam
diskusi kelompok ketika pelajaran Ba-
hasa Indonesia
5 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin mengerjakan tugas-tu-
gas dalam pelajaran Bahasa Indonesia
6 Melalui CB, saya 1ebih.terdorong untuk
sebaik mungkin ikut rnemecahkan perma-
salahan dalam pelajaran Bhs. Indonesia
7 blelalui CB, saya lebih terdcrong untuk
sebaik niungkin memahami tujuan pel-
ajaran Bahasa Indonesia
8 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
menyiapkan diri sebaik mungkin sebelum
mengikuti pelajaran Bahasa Indonesia
Alternatif Tanggapan
No. Pernj-ataan
SS ST RG TS STS
Alternatif Tanggapan
No. Pernyataan
SS ST RG TS STS
A. Pengembangan dan Penyaluran Minat
1 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang teori
Biologi di luar jam pelajaran
2 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang teori
Fisika di luar jam pelajaran
3 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada guru jika belum mema-
hami pelajaran
4 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
lebih tahu tentang Biologi
5 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
lebih tahu tentang Fisika
6 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
memahami bahan lain yang kira-kira se-
tara dengan bahan pelajaran yang dia-
jarkan di kelas
'
7 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
membuat latihan-latihan yang berhu-
bungan dengan pelajaran IPA pada waktu
senggang
8 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
membaca artikel (tulisan ) di berbagai
media, misalnya di surat khabar yang
berhubungan dengan IPA
9 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
me~baca buku-buku lain tentang IPA
. selain buku yang dibicarakan guru da-
lam kelas
10 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mendengarkan acara-acara yang berhu-
bungan dengan IPA, misalnya di TV
A l t e r n a t i f Tanggapan
KO. Pernj-ataan
SS ST RG TS STS
A l t e r n a t i f Tanggapan
No. Pernyataan
SS ST RG TS STS
A. Pengembangan dan Penyaluran Minat
1 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang t e o r i
Pengetahuan S o s i a l d i l u a r jam pel-
ajaran
2 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
mencari sumber bacaan tentang t e o r i
Sejarah d i luar jam pelajaran
3 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
bertanya kepada guru j i k a belum mema-
hami p e l a j a r a n
4 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
l e b i h tahu tentang Pengetahuan S o s i a l
5 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
l e b i h tahu tentang Sejarah
6 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
memahami bahan l a i n yang kira-kira se-
t a r a dengan bahan p e l a j a r a n yang dia-
jarkan d i k e l a s
7 - Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
membuat l a t i h a n - l a t i h a n yang berhu-
bungan dengan p e l a j a r a n IPS pada waktu
senggang
8 Melalui CB, saya lebih-terdorong untuk
membaca a r t i k e l ( t u l i s a n ) d i berbagai
media, misalnya d i s u r a t khabar yang
berhubungan dengan IPS
9 Elelalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
membaca buku-buku l a i n tentang IPS
s e l a i n buku yang dibicarakan guru da-
lam k e l a s
10 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
mendengarkan acara-acara yang berhu-
bungan dengan IPS, misalnya d i TV
B. Pengembangan P a r t i s i p a s i Murid
1 Melalui CB, saya l e b i h terdorong untuk
sebaik mungkin menjawab pertanyaan gu-
ru dalam p e l a j a r a n IPS
Alternatif Tanggapan
No. Pernyataan
SS ST RG TS STS
2 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin menanggapi ulasan, pan-
dangan guru dalam pelajaran IPS
3 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin mengajukan pertanyaan
jika belum memahami pelajaran
4 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin terlibat aktif dalam
diskusi kelompok ketika pelajaran IPS
5 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin mengerjakan tugas-tu-
gas dalam pelajaran IPS
6 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin ikut memecahkan perma-
salahan dalam pelajaran IPS
7 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin memahami tujuan pel-
ajaran IPS
.
8 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
menyiapkan diri sebaik mungkin sebelum
mengikuti pelajaran IPS
9 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
membantu kawan yang menghadapi kesu-
litan dalam memahami pelajaran IPS
10 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
menerima pandangan, bantuan kawan lain
ketika saya belum memahami pelajaran
IPS
C. Usaha Mencapai Tingkat Keberhasilan
Ideal
1 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin mengerjakan tugas-tu-
gas dalam pelajaran IPS
2 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin menyiapkan diri meng-
hadapi tes pelajaran IPS
3 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
sebaik mungkin menerapkan teori IPS
dalam kehidupan sehari-hari
4 !!elalui CB, saya lebih terdorong untuk
bertanya kepada orang yang saya anggap
tahu tentang IPS
Alternatif Tanggapan
KO. Pernyataan
SS ST RG TS STS
8 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari dan meminjam buku-buku Penge-
tahuan Sosial di perpustakaan
9 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari dan meminjam buku-buku Sejarah
kepada kawan
10 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mencari dan meminjam buku-buku Sejarah
di perpustakaan
E. Pengembangan Rasa Lapang/Bebas untuk
Melakukan Sesuatu dalam Proses Belajar
Mengajar
1 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mengajukan pertanyaan dalam pelajaran
IPS
2 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mengajukan tanggapan atas pertanyaan
guru
3 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mengajukan tanggapan atas jawaban mu-
rid lain
4 Melalui CB, saya lebih terdorong untuk
mengajukan tanggapan atas tanggapan
murid lain ,
Yasnur A s r i
L a m p i r a n 5 SKOR HASIL ANGKET SISWA
a . Angket P r o s e s B e l a j a r Mengajar Bahasa I n d o n e s i a
Indikator A
1 89 188 42 - - 319 1323
2 73 201 45 - - 1304
3 57 177 85 - - 1245
4 96 158 65 - - 1307
5 81 199 39 - - 1318
6 72 211 36 - - 1312
7 77 188 54 - - 1299
8 68 169 82 - - 1262
9 91 155 73 - - 1294
10 52 181 86 - - 1242
Indikator C
21 83 165 71 - - 1288
22 57 183 79 - - 1254
23 62 199 58 - - 1280
24 68 196 55 - - 1289
25 46 . 182 91 - - 1231
26 72 190 57 - - 1291
27 56 183 80 - - 1252
28 81 164 74 - - 1283
29 66 202 51 - - 1291
30 88 161 70 - - 1294
Indikatoi- C
21 71 165 83 - - 1264
22 69 180 70 - - 1275
23 71 188 60 - - 1287
24 74 190 55 - - 1295
25 76 162 81 - - - 1271
26 72 187 60 - - 1288
27 ' 61 178 80 - - 1257
28 81 168 70 - - 1287
29 76 182 61 - - 1291
30 80 169 70 - - 1286
Indikator D
31 68 190 61 - - 1283
32 84 169 66 - - 1294
33 71 188 60 - - 1287
34 91 162 66 - - 1301
35 80 179 60 - - 1296
36 73 190 56 - - 1293
37 79 189 51 - - 1304
38 81 1 80 58 - - 1299
39 83 171 65 - - 1294
40 77 190 52 - - 1301
I
Jumlah n=10 801 1789 600 - - 12961
Indikator B
11 68 201 52 - - 1300
12 78 186 55 - - 1299
13 .82 170 67 - - 1291
14 76 171 72 - - 1280
15 73 178 65 - - 1281
16 88 161. 70 - - 1294
17 84 178 57 - - . 1303
18 73 177 69 - - 1280
19 69 181 69 - - 1276
20 . 79 182 58 - - 1297
Indikator C
21 80 167 72 - - 128A
--
77 67 193 59 -
-
-
-
1284
23 72 189. 58 1390
24 74 190 55 - - 1295
25 76 182 61 - - 1291
26 . 71 . 181 67 - - 1280
27 69 170 80 - - 1265
28 81 162 76 - - 1281
29 69 199 51 - - 1294
30 88 160 71 - - 1293
I
I
il
No. Frekuensi P i l i h a n Jawaban Jumlah Skor-
I tern K
SS ST RG TS STS
Indikator D
31 67 190 62 - - 1281
32 75 174 69 - - 1278
33 73 198 48 - - 1301
34 91 170 58 - - 1309
35 85 171 63 - - 1298
36 73 192 54 .- - 1295
37 79 180 60 - - 1295
38 81 180 . 58 - - 1299
39 83 172 64 - - 1295
40 77 191 51 - - 1302
Indikator E
41 82 170 ' - - 1291
42 90 179
, 67
50 - - 1316
4 3 89 161 69 - - 1296
44 78 171 70 - - 1284
45 88 180 51 - - 1313
46 66 190 63 - - 1279
47 80 170 69 - - 1287
48 73 194 52 - - 1297
49 86 169 64 - - 1298
50 75 182 . 62 - - 1289
A. Pengantar
Yasnur Asri
B. Daftar Pertanyaan
a. Pelaksanaan Teknik'.Romunikasi Interaksi Multiarah dalam
Pembelajaran Bahasa'Indonesia di Kelas V 3D Kuranji
1 . Bagaimana pandangan Bapak/Ibu terhadap keuntungan pene-
rapan teknik komunikasi interaksi multiarah dalam pem-
bela-jaran Bahasa Indonesia?
Pembelajaran
So. Pokok P e r t a n y a a n
Iabasalndanesia I Ill IPS
1 Keuntungan penerapan l e n d u h n g pelaksana- Xesbantu pencapaian Heabantu g u r u z c n j e -
Teknik Komunikasi In- an CBSA 'tujuan peabelajaran laskan pelajaran,mer-
teralsi Hultiarai b a n t u murid ~ s n a h a m i
l e n b a n t u l u r i d nen2- 1enio:ong anak a g a r isi p e l a j a r a n
gunakan B. Ind. yang t i d a k b e l a j a r hanya
b a i k dan benar d a r i buku t a p i d a i i Nerbantu anak mengung
pengalaman langsung kapkan pendapa t
Situasi kelas tidak
t e r a s a kaku Iembantu p e l a k s a n a a n S a n g a t cocok untuk
pendekatan Keterau- pelajaan sejarah
lendorong aurid-mi- ?ilan Proses
n g e l u a r k a n pendapa t.. Mzccegai g u r u - - m i d
s e c a r a bebas . Yersperluas p e n g a l a i - a g a r t i d a k t e r f o k u s
- ,
'
Padang
b e l a j a r rnenga j a r .
Dcm'ikian d i s a r ~ l ~ a i l t auntuk
n dipergunakan o l e h yang b e r s m & u tan.
de ngan
1. Eakanwil Depdikbud P r o p i n s i S u n a t e r a Z a r a t
d i Padang ( s e b a ~ a il a p o r a n )
2. *Kabid Dikdas Kanwil tDepdikbud Prop. Sumbar,
3. Kakandepdilcbud Kodya Padang d i Padang,
4. Kakandepdikbudcam s e Kodya Padang,
5. Yang b e r s a n ~ k u t a n .