Ingkang dipoen wastani djogèt punika ébahing sadaja sarandoening badan, kasarengan
oengeling gangsa, katata pikantoek wiramaning gendhing, djoemboehing pasemoen, kaliyan
pikadjenging djogèt (B.P.H. Suryodiningrat, 1934:3).
Konsep tari:
• Wiraga (ébahing sadaja sarandoening badan)
• Wirama (kesarengan wiraga kaliyan wiramaning gendhing)
• Wirasa (djumbuhing pasamuan kalian djoget)
Wiraga, wirama, wirasa dadus setunggal konpep ingkang dipun wastani jogèd Mataram (sawiji,
greged, sengguh, dan ora mingkuh). Joged mataram inggih menika falsafah ilmu ingkang dados
landasan kangge tari klasik gaya Yogyakarta. Menawi gaya Yogyakarta menika wujud lahiriah,
Joged Mataram dados jiwaingkang ngauripi. Sekawan dasar menika dipunsebat kawruh Joged
Mataraman.
• Sawiji ( konsentrasi lan fokus)
• Greget (sebagai semangat yang menjiwai)
• Sengguh (percaya diri ananging mboten jumawa)
• Ora mingkuh (mboten nyerah menawi pikanthuk masalah)
Konsep jogèd Mataram kasebar ing masyarakat awit ngadegkipun Kridha Beksa Wirama
(K.B.W.) tahun 1918. Konsep jogèd Mataram menika dipopuleraken kaliyan G.B.P.H.
Soeryobronto, inggih menika pangeran lan salah satunggaling pambeksa andal Keraton
Yogyakarta.
Ing wiwitan konsep menika rahasia, mboten pareng diajarken kangge tiyang sembarang. Menika
wonten ing tembang sinom, Babad Prayud,:
Sultan ngajaraken Putra Mahkota kangge mbeksa Beksan Sekar Medura. Lajeng mbeksa
menika dados satunggaling kewajiban kangge Putra Dalem, Sentana Dalem, Wayah Dalem,
kanthi Abdi Dalem Prajurit. Sri Sultan Hamengku Buwono I gadhah kesatuan prajurit ingkang
dipun isi kaliyanpambeksa-pembeksa, yaiku Bregada Nyutra.
Kaidah-kaidah yang ada, dimaksudkan untuk mendapatkan suatu pertunjukan tari yang
dibawakan penarinya dengan kesan pantes, luwes, resik, mungguh, dan mrabu.
Beksan Etheng
Nama beksan ini diambil dari nama permainan anak-anak yang bernama 'etheng'. Beksan Etheng
ini menggambarkan peristiwa dahulu kala ketika para bangsawan membentuk jago-jago biten (adu
kekerasan kaki) lari cepat ataupun Etheng, untuk selanjutnya mengadakan perlombaan-
perlombaan, dan tidaklah jarang pula disampingnya diadakan totohan atau taruhan.
Pembawaan Beksan Etheng (pengantin Kraton diboyong ke Kepatihan setelah upacara
kepanggih di dalam Kraton):
• Malam resepsi pertama (tidak dihadiri sultan tapi mengirim beksan lawung dan beksan
etheng)
• Resepsi kedua (sultan datang dan selalu membawa beksan etheng)
Beksan Etheng terdiri atas 12 orang penari yang terbagi sebagai berikut:
Pakaian penari Bedhaya semang sudah agak berbeda, tidak kerikan, tetapi menggunakan
hiasan kepala jamang dan bulu-bulu, gelung bokor, ron kalung sung-sun, kelat bahu, gelang, baju
tanpa lengan seperti pada masa Hamengku Buwana VII, kain seredan motif prang rusak, udhet
cindhe.
Sultan Hamengku Buwana IX dan X
Pakaian yang dikenakan penari sama dengan yang digunakan pada masa Sultan Hamengku
Buwana VIII. Properti yang digunakan pada Tari Bedhaya Semang dalam adegan peperangan
dipergunakan senjata, yaitu: keris.
Iringan
Tercatat Serat Babad Nut Semang Bedhaya merupakan acuan dalam mengiringi
tari Bedhaya semang. Gendhing Semang terdiri dari gendhing Ageng, gendhing Ladran dan
gendhing Ketawang.
Lirik yang ada pada tari Bedhaya semang mengisahkan percintaan antara Panembahan
Senopati dengan Kanjeng Ratu Kencono sari atau Ratu Kidul. Iringan yang dipakai dalam
tari Bedhaya semang merupakan perpaduan antara instrumen musik jawa dengan instrumen musik
Barat meliputi: alat tiup (trombone), dan instrumen musik gesek.. Pada perkembangan selanjutnya
tari Bedhoyo semang menjadi induk dari beksan Budhaya di Kraton Yogyakarta.
Ritual
1. Pambeksa
a. Siyam, gadis. (Dulu diambil dari putri 8 pejabat dan putri patih sebagai batak, atau
dari keluarga keraton dan abdi dalem. Sekarang boleh dari kalangan luar keraton.
b. Tirakat/puasa yang dilakukan penari simbol penyucian diri sebelum menghadap
yang suci (sultan)
c. boten nedheng nggarap sari (penari bedhaya ada 9 dan 1 set cadangan)
2. Sugengan Ageng
a. Larungan utawi Labuhan, inggih menika sesaji bebanten awujud sesaji ing sekawan
pancer/titik mata angina/kiblat.
• Ler : Ardi Merapi penguwaosipun Kanjeng Ratu Sekar,
• Kidul : Segara Kidul kanthi penguwaos Ratu Kidul,
• Kilen : Tawang Sari kanthi penguwaos Sang Hingkang Pramori Durga
ing wana Krendhawahana,
• Wetan : Tawang Mangu kanthi penguwaos Argadalem Tirtamaya, lan Ardi
Lawu kanthi penguwaos Kyai Sunan Lawu.
b. Kraton dan kotagede
c. Nyerkar di imogiri (Semua dipimpin oleh Sultan dari keraton, karena Sultan hanya
boleh nyekar ke Imogiri satu kali sebelum Jumenengan)
3. Sajen
Saat latihan dan pementasan (Pawon Ageng khusus membuat sajen untuk ritual besar atau
kecil, pawon alit untuk masalah dhaharan sultan dan keluarga)
Srimpi Sangupati inggih menika beksan ingkang sampun dados beksan tradisi saking Pura
Pakualaman. Beksan menika gadhah sumber saking tradisi beksan Kasunanan Surakarta.
Srimpi Sangupati dipun pentasaken kalian putri ingkang cacahipun sekawan kagem atur raos
kinurmatan dhateng sedaya ksatriya ingkang sampun kendel mengsah walandi. Beksan Srimpi
Sangupati dipun ripta I.S.K.S. Paku Buwana X, saha dipun paringaken dhateng wayah
ipun K.G.P.A.A. Paku Alam VIII minangka bebungah. Beksan Srimpi Sangupati dumugi samenika
dipun leluri kalian Pura Pakualaman.
6. Srimpi Lagu Dhempel
Beksan Srimpi Lagu Dhempel inggih menika beksan ingkang dados tradisi saking Pura
Pakualaman, sajaman kalian Srimpi Gambirsawit. Beksan Srimpi Lagu Dhempel dipun pentasaken
kalian sekawan putri. Miturut kalian cariyos ipun beksan srimpi sanesipun, sedaya srimpi dipun
beksaaken kanthi pasangan saha ungkur-ungkuran, amargi beksan menika boten nyariosaken
ingkang sasap utawi nggejejer saha ingkang kawon utawi seleh.
7. Srimpi Gambir Sawit
Beksan Srimpi Gambir Sawit inggih menika beksan srimpi ingkang dados tradisi saking Surakarta.
Beksan menika nyariosaken perang antawis bab ingkang sae saha ingkang kirang sae, ingkang leres
saha ingkang lepat. Sedaya putri ingkang beksa Srimpi Gambir Sawit ngginakaken cundrik saha
dhadhap.
8. Srimpi Sukarsih
Kados Srimpi Gambir Sawit, Beksan Srimpi Sukarsih inggih menika beksan ingkang dados tadisi
saking Kasunanan Surakarta, saha dipun leluri kalian Pura Pakualaman. Putri ingkang beksa Srimpi
Sukarsih menika cacahipun sekawan saha ngginakaken pistol.
9. Srimpi Anglirmendhung
Kados beksan Srimpi Gambir Sawit saha beksan Srimpi Sukarsih, beksan Srimpi Anglirmendhung
inggih menika beksan srimpi ingkang dados tradisi saking Surakarta. Amargi ingkang dados
kabèntenan saking beksan Srimpi Anglirmendhung,inggih menika sedaya putri ingkang beksa
mboten ngagem keris utawi pistol, langkung ngagem sampur.
10. Srimpi Ludira Madu
Beksan Srimpi Ludira Madu inggih menika beksan srimpi ingkang kados srimpi sanèsipun. Wonten
ing kaping pisan, beksan Srimpi Ludira Madu anama Srimpi Ludira Madura, ingkang ateges trah
katurunan Madura. Trah Madura ingkang kasebut inggih menika Sinuhun Paku Buwono V. ipun
ingkang ngiringi.
Sajatosipun beksan Srimpi Ludira Madu menika kacipta kaliyan Sinuhun Paku Buwono V ingkang
dados putra mahkota Kasunanan Surakarta, ingkang misuwur kanthi gelar Kanjeng Gusti Pangeran
Adipati Anom. Sanesipun cariyos ingkang dados mula bukanipun beksan Srimpi Ludira Madu
inggih menika cariyos kagem mengeti Ibu saking trah keturunan Madura, inggih menika
putri Adipati Cakraningrat saking Pamekasan. Wonten ing beksan menika, kacariyosaken ibu
ingkang wicaksana. Sedaya cariyos menika kasebat wonten ing kandha saha gendhing
.
Beksan srimpi Yogyakarta
Beksan srimpi ingkang wonten ing yk
• Beksan Srimpi Cina
Beksan putri klasik ing Kraton Nyayogyakarta Hadiningrat menika, para pambeksan ngginakaken
busana cina.
• Beksan Srimpi Pistol
Beksan estriputri klasik Yogyakarta ingkang dipun ripta kaliyan Sultan Hamengku Buwono VII,
beksan menika ngangge properti pistol.
• Beksan Srimpi Pandhelori
Beksan menika dipun ripta kaliyan Sultan Hamengku Buwana VI lan VII. Ing beksan menika
ngangge properti pistol lan cundrik, ngangge dongeng “Menak” inggih menika dongeng perang
tandhing Dewi Sirtu Pelaeli lan Dewi Sudarawerti, lan Beksan menika ngangge iringan Gending
Pandhelori.
• Beksan Srimpi Merak Kasimpir
Dipun cipitakaken kaliyan Sultan Hamengku Buwana VII. Beksan menika ngangge properti pistol
lan jemparing. Gending ingkang dipun kagem inggih menika Gendhing Merak Kasimpir.
• Beksan Srimpi Pramugari
Dipunripta Sultan Hamengku Buwana VII lan ngangge properti pistol. Gendhing ingkang kaagem
inggih menika Gendhing Pramugari
• Beksan Srimpi Renggawati
Dipuripta dening Sultan Hamengku Buwana V. Gadhah 5 beksan, salah sawijining beksan menika
dados putri renggawati. Beksan menika nyariosaken dongeng “Angling Dharma” inggih menika
putra mahkota ingkang dikutuk dados peksi mliwis. Putra mahkota kasebat saged wangsul dados
wujud manungsa menawi kedemok astanipun putri renggawati.
Properti saking beksan menika yaiku taneman lan peksi mliwis warni pethak.
Busana
Busana ingkang kaagem ing beksan srimpi menika inggih menika awujud busana penganten putri ingkang
ngagem rerenggan kepalatari lan gelung bokor kangge rerenggan lan dodotan.
Nanging busana sakmenika dados busana tanpa asta inggih menika ‘kain seredan’, gelungan kaliyan
rerenggan sekar ceplok, lan hiasan rerenggan ing mustaka ngangge wulu kasuari. Karakteristik pambeksan
srimpi inggih menika keris ingkang diselipaken ing ngajeng. Keris menika dados pralambang peprangan
ingkang nggambaraken pertikaian antawis babagan ingkang sae lan boten sae.