Al-Biruni Ahli falsafah yang serba boleh.

Pada zaman awal kedatangan Islam, masyarakat Islam tidak begitu terdedah kepada ilmu falsafah. Walau bagaimanapun menjelang abad ke-3, para sarjana Islam mulai memberikan perhatian kepada persoalan dan pemikiran yang berkaitan dengan falsafah.

Asas kepada falsafah yang dipelopori oleh para ilmuwan Islam, berpaksikan ajaran Islam dan kalimah syahadah bertujuan untuk meningkatkan keyakinan dan ketakwaan umat Islam. Berbeza dengan falsafah Yunani yang lebih tertumpu kepada pencarian kebenaran berlandaskan pemikiran dan logik semata-mata sehingga menimbulkan kekeliruan serta kecelaruan yang tidak berpanjangan. Aliran falsafah pada zaman Islam tidak sekadar membataskan perbicaraan kepada persoalan yang berkaitan dengan metafizika ketuhanan dan kejadian alam. etapi juga meliputi perbincangan yang berkaitan dengan nilai-nilai akhlak, masyarakat, dan kemanusiaan. !alaupun ahli falsafah pernah dicap oleh Imam Al-"hazali sebagai golongan yang sesat lagi menyesatkan, tetapi perkembangan ilmu falsafah itu telah berjaya membantu menyelesaikan pelbagai persoalan keagamaan, ekonomi, politik, sosial, budaya, dan bidang-bidang lain. !ahyu sebenarnya tidak bercanggah dengan akal. #enerusi paduan wahyu dan akal seperti yang dicernakan oleh para ilmuwan Islam telah berjaya membantu meletakkan batu asas yang kukuh kepada pembinaan peradaban Islam. $erana itu, umat Islam digalakkan mencari dan menimba ilmu hatta sampai ke negara %hina. &orongan yang diberikan oleh Islam itu telah memberikan semacam moti'asi kepada para sarjana Islam untuk terus menggali dan mempelajari pelbagai ilmu pengetahuan sama ada di timur ataupun barat. (alah seorang ilmuwan tersebut ialah Al Biruni atau nama asalnya Abu al-)aihan #uhammad ibn Ahmad al-Biruni. Beliau dilahirkan pada tahun *+, - ./0* #1 diBirun, ibu negara $hawarizm atau lebih dikenali sebagai urkistan. "urunya yang terawal ialah Abu 2asr #ansur ibn Alt ibn Ira3in yang juga merupakan seorang pakar ilmu matematik dan alam. #inat dan kecenderungannya untuk mempelajari serta meluaskan dimensi ilmu pengetahuannya telah mendorong Al-Biruni merantau sehingga ke negara India. etapi semasa berada di India, Al-Biruni telah ditawan oleh (ultan #ahmood al-"haznawi. (etelah menyedari keilmuwannya beliau ditugaskan di istana sebagai salah seorang ulama. $esempatan itu digunakan sepenuhnya oleh Al-Biruni untuk mempelajari bahasa (anskrit dan bahasa lain di India. &i sana beliau mengambil kesempatan untuk mengenali agama -indu dan falsafah India. -asilnya beliau telah menulis beberapa buah buku yang mempunyai hubungan dengan masyarakat India dan kebudayaan -indu. &alam satu tulisannya, beliau menyatakan bahawa ajaran -indu berasaskan konsep

penjelmaan yang mempunyai persamaan dengan syahadah dalam agama $ristian.

auhid dalam Islam dan triniti

embok penjara tidak menjadi penghalang kepada Al-Biruni untuk terus menuntut dan menghasilkan karya-karya yang besar dalam pelbagai bidang. (umbangannya kepada ilmu dan peradaban India amat besar. (umbangannya yang paling penting ialah dalam penciptaan kaedah penggunaan angka-angka India dan kajiannya mencari ukuran bumi menggunakan kiraan matematik. Beliau juga telah berjaya menghasilkan satu daftar yang mengandungi peta dan kedudukan ibu-ibu negara di dunia. (emasa berada dalam tawanan itu, Al-Biruni juga menggunakan seluruh ruang dan peluang yang ada untuk menjalinkan hubungan antara para ilmuwan sekolah tinggi Baghdad dan para sarjana Islam India yang tinggal dalam istana #ahmud al "haznawi. (elepas dibebaskan, beliau telah menulis sebuah buku yang berjudul $itab ahdid al 2ih-ayat al Amakin 4ita5shih al #asafat al #asakin. &i samping itu, beliau turut mendirikan sebuah pusat kajian astronomi mengenai sistem solar yang telah membantu perkembangan pengajian ilmu falak pada tahun-tahun yang mendatang. $ajiannya dalam bidang sains, matematik, dan geometrik telah menyelesaikan banyak masalah yang tidak dapat diselesaikan sebelum ini. 6enguasaannya terhadap pelbagai ilmu pengetahuan dan bidang telah menyebabkan beliau digelar sebagai 78staz fil 8lum7 atau guru segala ilmu. 6enulisannya tentang sejarah Islam telah diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris dengan judul 7%hronology of Ancient 2ation7. Banyak lagi buku tulisan Al-Biruni diterbitkan di 9ropah dan tersimpan dengan baiknya di #useum 9scorial, (epanyol. &alam sepanjang hidupnya Al-Biruni telah menghasilkan lebih :;< buah buku termasuk satu senarai kajian yang mengandungi :*= tajuk. Antara buku itu ialah Al->amahir fi al->awahir yakni mengenai batu-batu permata? Al-Athar alBa3iah berkaitan kesan-kesan lama tinggalan sejarah dan Al-(aidalah fi al- ibb, tentang ubatubatan. $arya ini dikatakan karyanya yang terakhir sebelum meninggal dunia pada :<@=#. Al-Biruni bukan sahaja dapat menguasai bahasa (anskrit dengan baik tetapi juga bahasabahasa Ibrani dan (yria. Beliau yang memiliki ilmu pengetahuan yang luas tentang falsafah Yunani menjadikannya seorang sarjana agung yang pernah dilahirkan oleh dunia Islam. AlBiruni berjaya membuktikan bahawa gandingan falsafah dan ilmu pengetahuan telah membolehkan agama terus hidup subur dan berkembang serta membantu menyelesaikan permasalahan yang dihadapi oleh umat. 6emikiran falsafahnya tidak semata-mata bersandarkan kepada imaginasi dan permainan logik tetapi berdasarkan kepada kajian yang dilakukannya secara empirikal. $epakarannya dalam ilmu Islam tidak boleh dipertikaikan kerana dalam umur yang masih muda lagi beliau telah menghasilkan sebuah karya besar yang berjudul $itabul Asar al ba3iya 5Anil Auran al $haliya. (ebelum ke India, Al-Biruni sering menjalinkan hubungan dengan Ibnu (ina. $eadaan ini menjadi bukti pengiktirafan ilmuwan Islam lain terhadap ketokohan dan kesarjanaannya. (ekali gus menjadikan beliau seorang ahli falsafah Islam yang serba boleh dengan sumbangan yang telah memberikan manfaat yang besar kepada manusia seluruhnya. &alam masa yang sama, Al-Biruni juga membuktikan bahawa golongan ahli falsafah bukan

merupakan golongan yang sesat dan hidup di awang-awangan. (ebaliknya mereka merupakan golongan ilmuwan yang perlu diberi pengiktirafan. 6eranan dan kedudukan mereka amat besar dalam pembinaan tamadun Islam serta peradaban manusia. (esungguhnya kemunculan Al-Biruni sebagai tokoh ilmuwan tersohor telah mengangkat martabat ahli falsafah daripada terus diberikan pelbagai stigma dan label yang berbentuk negatif serta merubah peranan yang sepatutnya dimainkan oleh ahli falsafah itu sendiri.

A -!I"#$I 2ama penuhnya Abu "ayhan %uhammad bin Ahmad al-!iruni daripada keluarga ajik. 4ahir pada * Bulhijjah *+,- C @ (eptember /0*# di 6arsi. #enurut kitab al-Ansab yang ditulis oleh (amDani dan kitabMujam al-Buldan yang ditulis oleh YaD3ut al--amawi, penduduk $hawarizm memanggil orang asing sebagai biruni .dalam bahasa 6arsi1. #aka atas alasan inilah yang menyebabkan Abu )ayhan dikenali sebagai al-Biruni kerana beliau merupakan orang asing bagi penduduk $hawarizm. (arjana lain menyatakan beliau bukan dilahirkan di $hawarizm, tetapi di Birun, iaitu sebuah bandar di luar $ath. Bandar $hawarizm terletak ,< farsakh .+< km1 dari $ath yang menjadi ibu kota kerajaan pemerintahan putera-putera #aDmuniyah. Eleh itu ada kemungkinan apabila $hawarizm menjadi ibu kota #aDmuniyah, maka penduduk $ath yang berhijrah ke bandar itu digelar biruni. Eleh kerana Abu )ayhan orang yang lebih terkenal di kalangan mereka, maka gelaran ini diberikan kepadanya. Beliau turut digelar F$hawaniziniD kerana nama kawasan itu juga dipanggil $hawanizin. Pendidikan Beliau banyak memperoleh ilmu pengetahuan daripada seorang 6utera )aja 6arsi, iaitu Abu $asr %ansur bin Ali &ilani, pakar matematik. $eluarga Abu 2asr begitu mengambil berat tentang al-Biruni. Al-Biruni merupakan sarjana agung pada akhir abad ke-@-G:E# dan pakar dalam bidang astronomi, sejarah dan bahasa. Beliau hidup sezaman dengan Ibn (ina. Antara karya beliau yang teragung ialah Rasail al-Biruni, sebuah ensiklopedia astronomi dan matematik. (ebagai seorang yang dahagakan ilmu, beliau tidak suka membuang masa. (epanjang hayatnya ditumpukan kepada bidang penyelidikan dan penulisan. &engan itu, beliau dapat menguasai dua buah tamadun besar pada ketika itu iaitu tamadun Arab dan tamadun Yunani. Beliau mempunyai hubungan erat dengan para intelek Islam dan $ristian. (eorang daripadanya ialah Abu (ahl #asihi .ahli flzik $ristian1. Beliau juga berhubung rapat dengan para saudagar $ristian (yria, tujuannya adalah untuk mempelajari nama-nama orang Yunani serta sebutan dan ejaan istilah perubatan yang betul. 'ebagai AhIi Astronomi #inat dan akti'iti al-Binuni merangkumi skop yang luas. Ini termasuklah teori-teori abstrak tentang falsafah hinggalah kepada sains praktis matematik, geografi, fizik dan astronomi. Bidang pengajiannya yang utama ialah astronomi. Ini adalah berdasarkan pengakuannya

sendiri iaituH Eleh kerana bidang saya adalah bidang astronomi dan sejak saya wujud di dunia ini lagi saya terkenal dengan ilmu itu dan saya tidak berniat untuk keIuar dari disipIin ilmu itu, maka saya mahu berkhidmat kepada perbendaharaan baginda .#asDud1 yang dikenali sebagai nikmat, dengan menulis kanun .undang-undang1 'ina(at al-)anjim *'eni Astronomi+. Beliau memberi contoh tentang kegunaan harian pengetahuan matematik dan astronomi. %ontoh inimenunjukkan pengaruh matahari dan bulan ketika menentukan musim dan pasang surut air laut. Ilmu pengetahuan tentang binatang-binatang dan kedudukannya sangat penting bagi menentukan arah pengembaraan dan perjalanan. Iajuga sangat berguna ketika menentukan arah kiblat, waktu solat dan kedudukan garis lintang atau bujur sesuatu bandar. #aka beliau telah menunjukkan bahawa astnonomi sangat berguna dan sesuai menurut Islam. eori-teori astronominya yang penting ialah seperti berikut. ,. )eori alam semesta Al-Biruni menganggap bahawa alam semesta terletak di luar permukaan sfera yang terhad. 6ada masa yang sama beliau tidak bersetuju dengan konsep gra'iti alam semesta sebagai kuasa sebenar yang terlibat seperti yang dilihat daripada pengalaman. Beliau mendakwa bahawa, Apabila sesuatu bahagian anggota jisim tegar bergerak secara garis Iurus dan satu bahagian ke satu bahagian yang lain, sebaliknya jasad itu mengelilingi jasad lain dalam gerakan bulatan yang rnenggambarkan gerakan mengelillngi satu titik tetap seperti pusat bumi ketika jasad lain itu tegar. Walau bagaimanapun, kawasan persekitaran matahari menyebabkan planet bergerak dalam bentuk elips. -. .osmogeni !alaupun Qanun al !asudi tidak membincangkan asal-usul alam (emesta tetapi al-Biruni membincangkannya secara terpeninci dalam bukunya al-Tahdid. Beliau menolak pandangan yang menyatakan dunia ini kekal. Beliau mengumpul pelbagai arus pertukaran bumi di zamannya dan melengkapkan karya Abdul al-#alik al- ayyib al-Busti yang mempunyai muka surat. 3. )eori geosentrik Al-Biruni dan cendikawan sezamannya sering memikirkan tentang kontro'ersi geosentnik dan heliosentrik. Beliau mengatakan bahawa sebarang teori baru tidak dapat diterima tanpa bukti sains yang kukuh. (elagi sesuatu teori alternatif yang sebenar belum ditemui maka wajarlah seseorang itu mempercayai dan menerima teori dan penerangan yang terdahulu. Al-Biruni menulis mengenai pergerakan matahari dalam sebuah buku berjudul Kitab alTatbiq fi Tahqiq Harakat al-Syam yang berkaitan dengan teori ini. /. .alender dan kronologi Beliau telah menulis satu risalah kecil yang menerangkan tentang siang dan malam yang

juga dapat membuktikan panjang siang dalam setahun di kutub. Beliau telah mencipta sejenis alat untuk mengukur masa dan waktu di siang hariserta menulis buku mengenainya iaitu Tabir al-Mizan wa Taqbir al-Azman Bukunya yang bertajuk Tanqih alTawarikh membincangkan tentang tarikh. #anakala buku "asawwur Amr al-!ajr wa alShafiq fi "ihat al-#harb wa al-Sharq pula inembincangkan tentang terbitnya fajar. Qanun al !asudi adalah antara bukunya yang terakhir yang membincangkan perkara di atas dengan lebih terperinci. Ia membincangkan tentang siang dan malam, bulan dan tahun, bulan serta matahari, juga penerangan terperinci mengenai perbezaan takwiin, maklumat tambahan .baru1 mengenai kalendar orang India, mengubah takwin (akkala kepada takwin -ijrah. 0. %atahari Al-Biruni turut membuat kajian tentang #atahari dan perkara-perkara yang berkaitan seperti berikutH .a+ 'ifat fizikal %atahari Al-Biruni cekap dalam pengajian ilmu fizik dan kadangkala memberikan sumbangan asli. #isalnya, beliau membuat kajian mengenai sifat fizikal waktu #atahari. #enurutnya #atahari ialah jasad yang panas bagi letusan solar yang boleh diperhatikan apabila gerhana penuh, samajuga seperti nyalaan yang muncul di sekeliling jasad yang membakar. *b+ 1erakan tahunan AI-Biruni mempercayai teori geosentrik dan menganggap #atahani bergerak mengelilingi Bumi. Beliau berfikir bahawa gerakan matahari yang perlahan dan cepat menggambarkan sesuatu orbit. *2+ Panjang tahun solar *tropika+

(emasa mengkaji panjang tahun solar, al-Biruni memerhati perubahan dan perbezaan pendapat mengenai zaman lepas. Beliau melaporkan ada empat rumusan yang berbeza iaitu *+;.,@,+, ,+;.,@,:, *+;.*/= dan *+;.,@= hari. Al-Biruni membuat pengiraan bahawa terdapat *+; hari, ; jam dan @+ minit. $alendar >alali juga mendapat *+; hari, ; jam, @/ minit. $iraan al-Biruni ini tidak jauh perbezaannya dengan kiraan moden iaitu *+; hari, ; jam, @= ininit dan @0 saat. $etika menuhis Qanun, beliau mengira titik yang tertinggi di antara #atahari dengan Bumi bergerak satu darjah dalam masa :G* tahun, dan <, <, 0, @@, ;@ dalam satu hari. 6erkiraan yang telah dibuat oleh al-Biruni ini hampir sama dengan angka moden iaitu ;,., setiap tahun dan satu darjah dalam masa 0, tahun. *d+ 3ajar dan senja Beliau membincangkan alasan-alasan bagi tempoh fajar dan senja. Al-Biruni mendapati

senja .pagi dan petang1 terjadi apabila #atahari berada := di bawah ufuk. 6enyelidik moden mengesahkan penemuan al-Biruni ini. Beliau menulis buku al-$amat mengenai perkara ini.

'ebagai AhIi 'ains !alaupun al-Biruni lebih melibatkan dirinya dalam bidang astronomi namun beliau mahir dalam ilmu matematik. Al-Biruni dapat menguasai geometri, aritmetik dan menggunakan algebra dengan mahir. Beliau juga berminat dalam bidang fizik namun tidak meminati bidang muzik. ,. )rigonometri sfera Al-Biruni menuhis $itab Maqalid %&lm al-Haiah fi Basit al-Kurah . Buku itu dihasilkan sebagai satu karya yang setanding dengan buku astronomi berjudul al "afhim kerana penguasaan bahasa dan subjeknya yang baik dan mudah difahami. $etika ahli sains ini berusia +< tahun, beberapa karya beliau dilengkapkan lagi. (atu daripadanya diberi tajuk "ami al-Tarq al-Sairah fi Marafah Awtar al-'airah yang membincangkan mengenai kaedah-kaedah dalam penemuan ukur lilit bulatan. Al-Biruni patut diberi penghargaan kerana beliau menganggap trigonometri sebagai bidang yang terpisah dengan astronomi mengembangkannya dengan cara yang sistematik. Beliau tidak membataskan dirinya setakat huraian yang ringkas tetapi membandingkannya dengan bahan dan keterangan lain yang berkaitan, menilai, mengkritik dan memberi pengolahan yang lebih baik. $arangan Qanun al !asudi yang berkaitan dengan trigonometri mengandungi :< bab. Bab pertama menerangkan cara-cara mendapatkan sisi-sisi daripada pelbagai gambar rajah seperti segi tiga sisi dan segi empat sama hingga segi sepuluh jejari sesuatu bulatan. Bab seterusnya membincangkan cara untuk mendapatkan pelbagai garis rentak lentuk. eori ini beliau gunakan ketika menentukan sinus bagi sudut-sudut yang berganda. Beliau turut membincangkan tentang jejari bulatan sebagai satu kesatuan mnenggantikan +<. Ini akan memendekkan lagi kerja-kerja pengiraan. Beliau berjaya mendahului ahli matematik yang lain dengan membuktikan rumus sinus dalam satah segi tiga iaitu. sinA I sinB I sin% a b c Banyak lagi rumus-rumus yang dikemukakan dan diperkenalkan oleh beliau. Beliaulah orang pertama yang berjaya membuktikan rumusan sinus bagi satah segi tiga. Beliau cekap menggunakan rumus dan penentu dalaman dan yang pertama memberikan contoh mengenai kalkulus dan teorem umum.

-. Aritmetik orang India &i samping trigonometri sfera, al-!iruni turut menguasai aritmetrik orang India. Beliau telah menulis beberapa buah buku berhubung dengan subjek itu. Antaranya ialah, .a1 #ashikat al $ind iaitu Bodiak di India .b1 $aedah aritmetik yang berbeza dalam Brahma (iddhant .c1 $aedah-kaedah orang India %#usum al $ind& dalam pengajaran aritmetrik. .d1 !ansubat al 'arab yang menerangkan tentang kaedah mendarab yang berbeza. 3. 4ahaya dan bunyi Al-Biruni mempercayai bahawa cahaya lebih laju daripada bunyi. #enurut beliau sinaran membawa haba dari #atahari dan ia dapat menembusi air dan udara. Beliau juga mendapati senja kala bermula atau berakhir apabila #atahari berada di bawah kaki langit. 6enemuan al-Biruni ini sama dengan penemuan moden. /. 1ra5iti Beliau turut memberikan sumbangan yang besar dalam bidang gra'iti. Beliau menolak pandangan Aristotle yang menganggap langit tidak mempunyai kuasa gra'iti. Beliau menolak idea bahawa tempat asal bagi air ialah di atas bumi kerana tidak ada tempat asal bagi sesuatu objek. #enurutnya jika air mengalir ia akan sampai ke pusatnya. 0. .etumpatan

Beliau dapat menyukat dengan betul ketumpatan bahan-bahan. Al-Biruni menggunakan suatu alat yang berfungsi sebagai dosimeter untuk menyukat ketumpatan. Beliau dapat menyukat air yang begitu tepat sehinggakan hasil pencubaannya itu selaras dengan nilai moden. Beliau turut memberikan sumbangan yang tulen dalam bidang hidrostatik. Beliau menerangkan fenomena tentang banjir, mata air dan pninsip-prinsip yang berkaitan. AlBiruni menggunakan emas, raksa, zamrud dan kuartza untuk menentukan ketumpatan. &alam bidang mekanik behiau telah mengukur ketumpatan relatif beberapa logam dan bahan bukan logam dengan kejituan yang tinggi. Beberapa keputusan dicatatkan seperti berikutH

(ahan 9mas )aksa embaga 4oyang Besi 6lumbum

)ku ran dengan emas :/.,+ :*.0@ =./, =. +0 0.=, ::.@<

)kuran dengan raksa :/.<; :*.;/ =.=* =.;= 0.0@ ::.,/

!oden :/.,+ :*.;/ =.=; =.@< 0.0/ ::.*;

>adual di atas merupakan penemuan al-Biruni yang kiraannya hampir sama dengan kiraan moden. (umbangan beliau dalam menyukat ketumpatan sangat bermanfaat kerana beliau berjaya membuat ukuran tepat. 6. %ekanik Al-Biruni memberikan sumbangan yang banyak dalam bidang mekanik. Beliau mahir dalam bidang pengetahuan tentang peralatan. Beliau telah mencipta dua alat yang istimewa. (atu daripadanya ialah()n*imban* hidr+statik. #elalui alat ini beliau dapat mencari ketumpatan := bahan. (atu lagi alat ialah sejenis balai cerap yang baru, ia dinamakan al#stawani yang beliau gunakan untuk mengukur bintang-bintang, ketinggian menara dan bukit, dan kedalaman telaga atau sungai. 7. !erat dan ukuran #inatnya dalam matematik menyebabkan al-Biruni mempelajari tentang berat dan ukuran. Ini kenana ia berkait rapat dengan bidang kajian astronomi dan fizik. $etumpatan sebenar := bahan yang diukur oleh beliau menunjukkan kepakarannya dalam menyediakan berat dan ukuran yang paling tepat. 8. 1eografi, geodesi dan stratografi Al-Biruni telah memberikan sumbangan yang sangat berharga dalam bidang geografi. Antaranya beliau telah membezakan antara kuala dan teluk. Beliau menganggap semua kelompok 9urasia dan Afrika sebagai satu benua yang didapati terletak di Barat dan imur. Ahli geografi agung ini tahu tentang banjaran gunung di India yang dikenali sebagai -imalaya. &alam bukunya &ndia, beliau membincangkan peranan kawasan pengunungan dalam menyumbang hujan lebat dan melindungi sebahagian daerah $ashmir. 6engetahuan al-Biruni tentang Asia sangat luas. Beliau memberitahu dengan terpeninci tentang negeri urki, yang berkaitan dengan (ungai Augarer dan kawasan asik Baikal. 2amun sumbangan utama beliau ialah tentang India. Beliau memberikan maklumat tentang kawasan barat laut India. Al-Biruni telah mengarang beberapa karya geografi, antaranya Tahdid ,ihayat alAmakin.6enentuan Batas &aerah1. Beliau telah menghasilkan kaedah baru untuk mengukur latitud .darjah lintang1 dan longitud .darjah bujur1 dan membuat pengukuran sendiri untuk menetapkan antupoda dan kebulatan bumi juga ketinggian dan sifat-sifat geografi bandarbandar. Beliau telah membuat ukuran bagi menaksirkan lilitan bumi dan mendapat anggarannya ,;,<<< batu. &aripada al-Biruni kita mendapat tahu bahawa pada abad ke-::, saudagar-saudagar #uslim telah sampai di pulau-pulau 4autan India berhampiran dengan 6ulau >awa. Beliau meninggal dunia pada : (eptember :<@= C :, )ejab @@<-.