Ideologi Kebangsaan Dr
infinite number of facts. Inevitably you must
Burhanuddin al-Helmy
Menuntut satu pembentukan radikal
oleh Syed Zulfaqar
15 Oktober 2014
Pendahuluan
Saya telah meneliti satu video yang disarankan
kepada saya tentang wacana kebangsaan Melayu
tokoh kemerdekaan Malaysia Dr Burhanuddin
al-Helmy, pemikir, politikus, islamis dan seorang
nasionalis kiri.1 Video ini walaupun berhak
mendapat pujian (kerana usahanya dalam
mengangkat idea dan pemikiran Dr Burhanuddin
serta galakan secara tidak langsung kepada
masyarakat Malaysia untuk merebut kembali
khazanah yang ditinggalkan beliau) jauh sekali
bagi saya daripada mengagumkan atau jujur
kepada idea Dr Burhanuddin. Ianya bagi saya
adalah satu usaha populis bagi membenarkan
naratif dan kepentingan pembentang tentang
bagaimana wacana politik di Malaysia
seharusnya.
Hal ini bagaimanapun bukanlah sesuatu yang
luar biasa. Dalam menilai kembali fakta-fakta,
terutamanya fakta sejarah, seorang sejarawan
atau penyampai pasti akan membuat pilihan
daripada jutaan fakta yang ada untuk menyokong
dan membenarkan naratifnya. Dan pilihan itu
tidak dilakukan secara neutral melainkan
bergantung kepada kepentingan dan ideologi
sejarawan atau penyampai itu.
Hal ini diungkapkan dengan baik oleh seorang
sejarawan Amerika Syarikat, Howard Zinn yang
saya rasa berbaloi untuk saya petik secara
panjang:
“History is an infinite number of events, an
select from that number of facts those things
which you are going to present, if you are going
to write, if you are going to teach. What’s is
going to go into this book, into your lecture, your
classroom? There’s no way of avoiding the
process of selection. Once you make that
selection, that selection is based on your point of
view whether you acknowledge it or not, whether
you even know it or not. There’s a way in which
you can reproduce the point of view that has been
dominant in your culture without understanding
that you are reproducing the dominant point of
view. You make selection according to what you
think is important. And different people think
different things are important.” 2
Jadi, saya dapat melihat bagaimana pemilihan
fakta dan naratif yang diutarakan pembentang
dibuat berdasarkan ideologi dan kepentingan
yang beliau ataupun organisasinya wakili. Ini
tidak bermakna fakta-fakta yang diberikan tidak
benar (kerana saya percaya dia memetik terus
petikan-petikan itu daripada karangan Dr
Burhanuddin) tetapi pemilihan fakta-fakta yang
beliau berikan tidak neutral dan tidak dapat lari
daripada kepentingan yang beliau wakili.
Saya bukanlah seorang sarjana jauh sekali
seorang sejarawan mahupun seorang politikus.
Saya cuma seorang yang yakin akan
kemajmukan perspektif dan penafsiran dalam
menilai sesuatu bahan sejarah. Jadi, dalam
makalah ini saya akan memberikan tafsiran saya
tentang ideologi kebangsaan Melayu Dr
Burhanuddin sepertimana yang saya fahami dan
direkodkan sejarah. Dan saya sepertimana
pembentang akan berpihak (yakni tidak neutral)
dalam memilih dan menyampaikan fakta-fakta
saya.
Kebangsaan Melayu
Dr Burhanuddin telah menulis dalam Falsafah
Kebangsaan Melayu (1954):
“Kebangsaan Melayu bukan dibina semata-mata
kerana seseorang itu bangsa Melayu atau
bapanya Melayu, datuknya Melayu, tetapi
kebangsaan Melayu itu adalah diasaskan dan
dibina di atas kebangsaan Melayu iaitu
kebangsaan mengikut tabiat semula jadi
kedudukan bumi, keturunan pusaka, kebudayaan
baka dan penduduk hak mutlak bumi pertiwi ini.
Yang bersatu hasrat pada azamnya, bersatu
padu dalam ideologi kebangsaannya…” 3
"Kita hendak mendirikan negara kebangsaan
Melayu di atas dasar kebangsaan, menurut
keadilan dan kemanusiaan yang luas dan sama
berhak dan adil, bukan sekali-kali kebangsaan
yang sempit, jauh sejauh-jauhnya dari berbau
perkauman dan perasaan kolot dan kuno." 4
“Islam memandang kebangsaan itu sebagai
suatu alat bukan tujuan. Kebangsaan hendaklah
mengambil tempat yang sederhana dan bulat
sebagai suatu lambang yang boleh menarik dan
menyatukan suatu bahagian tenaga untuk
mencapai cita-cita mulia yang besar dan abadi,
sebagaimana Islam memandang dunia bukan
tujuan tetapi hanya satu alat atau tunggangan
yang menyampaikan ke akhirat.” 5
Yang pertama menurut Dr Burhanuddin, ideologi
kebangsaan Melayu bukan eksklusif untuk orang
Melayu. Ianya bukan “dibina semata-mata
kerana seseorang itu bangsa Melayu atau
bapanya Melayu, datuknya Melayu”. Tetapi
ianya menerima sesiapa yang mempunyai
pertalian dengan tanah ini dan sanggup pula
memakai ideologi kebangsaannya serta
menumpahkan taat setia kepada tanah ini. Dr
Burhanuddin sudah lama menerima kemajmukan
(plurality) dalam masyarakat di Tanah Melayu
ketika itu. Beliau merupakan seorang yang
pragmatik dan pantas menerima dan menanggapi
realiti baru ini. Justeru, dasar kebangsaan Melayu
yang baru menurut fikirannya perlu “menurut
keadilan dan kemanusiaan yang luas dan sama
berhak dan adil, bukan sekali-kali kebangsaan
yang sempit”. Beliau sedar bahawa ada ikatan
yang lebih besar dari had sedia ada yang dibatasi
oleh unsur perkauman seseorang. Jadi, ideologi
kebangsaan Melayu yang baru perlu lebih
universal dan terbuka. Beliau juga sedar bahawa
Islam yang beliau anuti lebih tinggi daripada
mana-mana ideologi justeru menegaskan bahawa
faham kebangsaan ini perlu ditanggapi secara
“sederhana” dan ideologi ini perlu digunakan
hanya untuk mencapai “cita-cita mulia yang
besar dan abadi” iaitu ketika zamannya untuk
hidup bebas dan mengecap merdeka.
Saya justeru melihat ada masalah dalam
pandangan pembentang tentang konsep
kebangsaan Melayu Dr Burhanuddin ini. Apa
yang pasti ialah beliau tidak petik petikan
pertama dan kedua diatas. Pembentang saya lihat
seakan cuba menisbahkan kebangsaan Melayu
sebagai ‘milik’ orang-orang Melayu.
Kebangsaan Melayu seperti dalam tafsiran beliau
adalah untuk menghimpunkan dan menyatukan
orang-orang Melayu. Jika Dr Burhanuddin
berpendapat seperti beliau, beliau tidak akan
membawa PKMM keluar dari UMNO pada Jun
1946 yang Prof Ramlah Adam gambarkan
sebagai “kali pertama dan terakhir orang-orang
Melayu seluruhnya bersatu dalam sejarah
mereka”.6 Hal ini jelas kerana apa yang
diinginkan beliau “bukan sekali-kali kebangsaan
yang sempit’ dan jauh sekali “sejauh-jauhnya
dari [kebangsaan] berbau perkauman dan
perasaan kolot dan kuno." Beliau inginkan
kesatuan dan himpunan bukan sahaja Melayu
tetapi seluruh warga Tanah Melayu tanpa
mengira ras yang sanggup untuk bergabung
dibawah satu ideologi kebangsaan yang baru.
Cita-cita identiti negara bangsa baru buat
Tanah Melayu.
Jalan yang mahu dirintis oleh Dr Burhanuddin ini
bukan mudah. Sebab itu beliau dizamannya
diberikan gelaran seperti komunis, radikal, kiri
dan sebagainya. Ideologi kebangsaan Melayu
yang menerima semua bangsa dengan “sama
berhak dan adil” pasti tidak akan disukai gologan
elit dan feudal Melayu yang mendapat tempat
kerana sokongan dan dokongan dari majoriti
kaum Melayu. Golongan-golongan ini justeru
memerlukan ideologi berasaskan perkauman
untuk terus mandiri. Jadi Dr Burhanuddin
sememangnya radikal, kerana dia mencabar akar
masalah masyarakat Melayu: pengaruh
feudalisme yang menebal. Cita-cita identiti
bangsa Dr burhanuddin ini saya lihat mirip
kepada idea bangsa Indonesia yang berteraskan
pancasila. Hal ini mungkin jika dilihatkan kepada
pengaruh gerakan kemerdekaan Indonesia
kepada masyarakat di Tanah Melayu pada zaman
itu.
Tapi tidak dinafikan bahawa Dr Burhanuddin
melihat ke-Melayuan (dalam ertikata yang besar)
perlu menjadi teras dalam ideologi kebangsaan
yang baru ini. Contohnya dalam isu bahasa
Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan bahasa
rasmi persekutuan misalnya. Ahmad Boestamam
menulis bahawa ini adalah antara isu yang hangat
dan lama diperdebatkan dalam gabungan
PUTERA-AMCJA dalam mengusulkan
perlembagaan alternatif kepada British yang
kemudiannya dikenali sebagai Perlembagaan
Rakyat 1947.7 Dan Dr Burhanuddin tidak pernah
lupa kepada bangsanya. Benar seperti kata
pembentang, kita tidak boleh mengharapkan
bangsa lain untuk memajukan bangsa kita. Sebab
itu Dr Burhanuddin terlibat secara langsung
dalam organisasi seperti LEPIR (Lembaga
Pendidikan Rakyat), PEPERMAS (Pusat
Perekonomian Melayu Se-Malaya) dan MATA
(Majlis Tinggi Agama).8 Ini adalah antara usaha
beliau untuk membantu kaumnya sendiri dalam
aspek pendidikan, ekonomi dan agama.
Saya justeru setuju dengan kata pembentang
“kita tidak boleh mengharapkan bangsa lain
untuk memajukan bangsa kita”. Tapi intonasi
pembentang saya lihat seakan mengarahkan
kenyataan ini kepada kita tak boleh
mengharapkan bangsa lain untuk bersama
memajukan negara ini. Pertama sekali, kalau ini
yang beliau maksudkan saya fikir beliau perlu
kembali kezaman dahulu kerana samaada dia
mahu atau tidak, hampir 50% populasi di negara
ini terdiri daripada bukan Melayu. Mereka-
mereka ini lahir disini dan tidak pernah mengenal
tanah air lain melainkan bumi ini. Mereka telah
mempunyai hubungan dengan “tabiat semula jadi
kedudukan bumi, keturunan pusaka, kebudayaan
baka dan penduduk hak mutlak bumi pertiwi
[Malaysia] ini”. Ini justeru merupakan negara
kita bersama. Mereka adalah rakyat tanah air ini
tidak lebih dan tidak kurang daripada kita
merupakan rakyat tanah air ini. Kenapa pula
mereka tidak boleh bersama memajukan negara
ini? Kalau hanya kerana berbeza kaum, itu adalah
satu kenyataan yang jijik dan rasis.
Dr Burhanuddin berfikir lebih jauh dari itu.
Beliau pragmatik, berpijak pada realiti dan
menerima hakikat kemajmukan masyarakat di
zamannya. Beliau lihat kaum lain merupakan
‘stakeholder’ yang penting buat negara ini.
Untuk mendiamkan dan melupakan peranan
mereka dalam negara ini adalah satu kesilapan
dan jenayah yang besar. Tetapi untuk
membentuk sebuah negara bangsa yang baru
dalam kemajmukan ini ia berkehendakkan
kepada satu ideologi kebangsaan yang inklusif
yang tidak mengenepikan kepentingan majoriti
dan tidak pula menafikan kepentingan minoriti.
Beliau tidak pernah meminta kaum lain untuk
memajukan kaumnya - dia boleh lakukannya
sebagaimana dia telah pun melakukannya. Tapi
apa yang dia minta adalah supaya seluruh warga
Tanah Melayu – tanpa mengira ras, datang
bersama dan sama-sama membantu untuk
membina negara baru ini.
Peranan dalam Gabungan AMCJA-PUTERA
1946-47 adalah antara zaman kemuncak gerakan
kiri di Tanah melayu. Pertama adalah dengan
pembentukan Gabungan AMCJA-PUTERA
yang menghimpunkan gerakan-gerakan kiri
seluruh Tanah Melayu. PUTERA (Pusat Tenaga
Raa’ayat) secara ringkas menghimpunkan
badan-badan kiri yang dianggotai oleh orang
Melayu dan AMCJA (All-Malaya Council for
Joint Action) pula dianggotai badan-badan kiri
yang dianggotai oleh orang bukan Melayu.
PUTERA diterajui oleh Dr Burhanuddin dan
AMCJA oleh Tun Tan Cheng Lock. Gabungan
AMCJA-PUTERA pada Ogos 1947 telah
mengusulkan apa yang digelar sebagai
Perlembagaan Rakyat sebagai alternatif kepada
Perlembagaan Persekutuan UMNO-BRITISH.
Ini adalah fakta sejarah. Bahawa Dr Burhanuddin
sudah lama menerima kemajmukan negara ini.
Dia tiada masalah bergabung dan bersama
dengan kaum-kaum lain untuk menggubal masa
hadapan negara ini. Walaupun perlembagaan ini
terhasil dengan kompromi – yang tidak
menakjubkan kerana penglibatan pihak yang
pelbagai didalamnya, tapi tetap jelas dapat dilihat
bahawa sebahagian isi perlembagaan ini dapat
menggambarkan ideologi kebangsaan yang
diingini oleh Dr Burhanuddin.
The PUTERA was formed on the basis of ten
principles, the first six being identical with those
of the A.M.C.J.A., while the remaining four were:
that Malay should be the official language of the
country; that Foreign Affairs and Defence of the
country should be the joint responsibility of the
government of Malaya and His Majesty’s
Government; that the term “Melayu” should be
the title of any citizenship or national status in
Malaya; and that the national flag of the country
should incorporate the Malay national colours. 9
Lihat, salah satu dari cadangan PUTERA itu
ialah “Melayu” dirujuk sebagai status
kewarganegaraan dan rupabangsa kebangsaan di
Tanah Melayu. Berlainan dengan apa yang
dicadang UMNO-British:
The form of citizenship proposed under the new
Constitution is not a nationality. It will not, for
example, affect or impair, in any respect
whatsoever, the status of British subjects in the
Settlements or the status of subjects of the Rulers
in the Malay States.10
Maksudnya ialah ianya satu jenis
kewarganegaraan dengan dikekalkan rupabangsa
kebangsaan masing-masing (Melayu, Cina,
India). Kerana dalam cadangan ini
kewarganegaraan dan kebangsaan merujuk
kepada dua perkara berbeza.
Inilah bagi saya lebih tepat menggambarkan apa
yang dimaksudkan dengan kebangsaan Melayu
sepertimana yang diperkatakan Dr Burhanuddin.
Pluralistik, inklusif dan terbuka. Melayu dalam
ertikata kebangsaan Melayu adalah Melayu
dalam pengstilahan politik yang lebih besar
bukan hanya bermaksud orang Melayu.
“Melayu” ialah mereka yang menerima Tanah
Melayu sebagai tanah airnya dan bersedia
menumpahkan taat setianya atau seperti yang
diperkata Dr Burhanuddin bersedia untuk
“bersatu padu dalam ideologi kebangsaannya”.
Negara Melayu 1948, Malaysia 1964
Negara Melayu. Inilah konsep yang pembentang
kelihatan terkesima dan kelihatannya tidak
terkata mendengarnya. Kalau beliau betul
memahami semangat zaman ketika itu, ini
hakikatnya bukanlah satu perkara yang luar
biasa. Kita tidak perlu hairan apabila Dr
Burhanuddin merujuk kepada pengsitilahan
seperti Kebangsaan Melayu, status
kewarganegaraan sebagai Melayu dan Negara
Melayu. Hal ini kerana, ketika ini kita sudah
patutnya faham apa yang dimaksudkan Dr
Burhanuddin dengan “Melayu”. Ianya yang pasti
“bukan sekali-kali kebangsaan yang sempit”.
Melayu disini lebih merujuk kepada satu prinsip,
satu ideologi, satu semangat kebangsaan yang
baru.
Perlu dijelaskan bahawa kebanyakan tulisan
beliau dibuat sebelum merdeka. Walaupun Dr
Burhanuddin berbeza tentang idea penubuhan
Malaysia, tetapi hal yang beliau utarakan lebih
kurang seperti konsep bangsa Malaysia dari segi
ruhnya. Pada tahun 1963, ia mungkin dikenali
sebagai Kebangsaan Malaysia, warganegara
Malaysia dan Negara Malaysia.
Melempar Tenaga ke Masa Kini
Perjuangan Dr Burhanuddin mungkin dikira
sebagai sudah tamat setelah Tanah Melayu
mengecap kemerdekaan pada 31 Ogos 1957. Jadi
apakah yang tinggal dari perjuangannnya buat
masa ini? Jelas sekali kita masih belum dapat
keluar sebagai sebuah bangsa Malaysia yang
utuh. Tanah kita sudah merdeka tapi pemikiran
kita masih terbelenggu dalam perangkap politik
perkauman yang sempit. Inilah masalah yang
tidak selesai sejak zaman Dr Burhanuddin hingga
zaman kini.
Dr Burhanuddin mahu kita walau berbeza kaum
bermimpi menjadi satu bangsa. Orang mungkin
menghalang kita membentuk realiti ini tetapi
tiada siapa yang mampu menghalang kita untuk
terus bermimpi.
“Maka wujud kebangsaan Melayu kita ini,
tidaklah sumbang atau ganjil, malah tepat dan
betul seperti juga pendirian Ghandi, penganjur
besar India dengan kebangsaan Indianya pun
ada berkata: ‘Saya seorang nasionalis tetapi
nasionalisme saya ialah kemanusiaan’” 11
Rasanya pembentang dapat bersetuju dengan
saya bahawa banyak perkara lagi yang perlu kita
merdekakan di negara ini. Ayuh kita bersama-
sama berubah dan bertempik, merdeka!
Catatan kaki:
1. Rujuk video YouTube, Burhanudin Al-
Helmi, Politik Melayu & Islam. Pautan:
https://www.youtube.com/watch?v=k8VqH
xakmvY&list=UU_nZ1Q6G_wLrPxZhcPD
9TfA
2. Lihat Howard Zinn dan Anthony Arnove.
Howard Zinn Speaks : Collected Speeches,
1963-2009. Chicago, Ill.: Haymarket Books,
2012, halaman 95.
3. Lihat Burhanuddin Al-Helmy. Falsafah
Kebangsaan Melayu (1954), halaman 7-10.
4. Ibid, halaman 74.

5. Ibid, halaman 44.

6. Lihat video YouTube, Bukit Kepong: Siapa

wira Sebenar? -- Prof Ramlah Adam (part
1), minit ke 7:24 – 7:30. Pautan:
https://www.youtube.com/watch?v=7csz7iIo
YTU

7. Lihat Ahmad Boestamam, Merintis Jalan ke

Puncak (1972) didalam Memoir Ahmad
Boestamam: Merdeka dengan Darah dalam
Api, Penerbit UKM, 2004.

8. Untuk penglibatan Dr Burhanuddin dalam

organisasi-organisasi ini, lihat analisa
sumbangan beliau dalam pembangunan
ekonomi politik Islam di Malaysia melalui
carian di repositori jurnal tempatan atau
Google.

9. Lihat The People’s Constitutional Proposals

for Malaya. Kuala Lumpur: Ta Chong Press
Co., Nov. 1947, halaman 3-4.

10. Lihat Summary of Constitutional Proposals

for Malaya. Malayan Union Government
Press Kuala Lumpur: H. T. Ross
Government Printer, 1946, halaman 6

11. Lihat Burhanuddin Al-Helmy. Falsafah

Kebangsaan Melayu (1954), halaman 91.