ANALISIS PERBANDINGAN INDEKS KUALITI AIR (IKA) BAGI

SUNGAI MALIAU DAN SUNGAI BANDAU DARI TAHUN 1999 HINGGA 2019

1
ELLIBIANA ANAK ENGKABANG
2
NARINITAYA ROBERT@NARIUS

Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, Univerasiti Malaysia Sabah Jalan UMS, 89400
Kota Kinabalu, Sabah.

1
ba19110766@student.ums.edu.my 2ba19110172@student.edu.my

1.0 PENGENALAN
Air merupakan salah satu komponen ekosistem dunia (Jain & Sigh, 2003). Ekosistem
diertikan sebagai suatu pentas di mana berlakunya interaksi antara organisma dan
persekitaran fizikal di kawasan tempat tinggal dan terdiri daripada bahan organik dan
bahan bukan organik yang berinteraksi dan berubah apabila terdapat daya tekanan
semula jadi yang berlaku terhadapnya. Bumi kita memiliki badan air meliputi kira-kira
25 peratus daripada keluasan permukaan bumi. Bagi kehidupan manusia pula, air
membentuk lebih kurang tiga per empat daripada berat badan manusia, fakta
manusia akan mati dan susah jika tiada sumber air dalam kehidupan setiap masa.
Dari segi fizikal, disebabkan oleh ciri-ciri struktur molekulnya yang sangat unik, air
merupakan bahan pelarut yang universal.

Menurut Jabatan Alam Sekitar (2012) ekosistem air kini kian merosot kualiti
dengan cepat akibat aktiviti manusia banyak mempengaruhi ekosistem tersebut dan
seterusnya menjejaskan sistem hidrologi khususnya sistem sungai. Kapasiti
produktiviti fungsi ekosistem sungai terus mengalami penurunan telah memberi
kesan yang tidak seimbang untuk kehidupan domestik insan dan kesejahteraan
semua spesies hidupan. Keadaan ini dikaitkan dengan peningkatan jumlah
penduduk, peningkatan aktiviti perindustrian, dan permintaan yang tinggi terhadap
sumber alam semula jadi khususnya dalam sistem hidrologi itu sendiri. Pengurusan

1
air yang telah dilakukan tidaklah mampu untuk menjaga dan menstabilkan kembali
kualiti yang terjej

2
Keadaan sungai yang berterusan merosot akan menjadi salah satu isu yang serius
yang akan memberi impak dari segi peningkatan frekuensi banjir, pengurangan
dalam pengairan dan ketersediaan air dan degradasi alam sekitar. Permasalahan
dalam sumber air khususnya dalam perspektif kualiti air perlu diberi perhatian serius
dalam mengatasi dan menguruskan sumber air dengan seimbang bagi keperluan
manusia itu sendiri. Sebuah pendekatan bersepadu amat diperlukan untuk
melakukan pengurusan sumber air, kawalan pencemaran dan menggalakkan konsep
kitar semula air dengan harapan dapat menghasilkan pembangunan lestari.

Oleh itu, kajian ini akan melihat status kebersihan sungai di Sungai Bandau dan
Sungai Maliau. Kajian ini berfokus kepada trend perubahan kualiti air di kawasan
kajian dan punca yang menyebabkan perubahan kualiti air ini berlaku. Fokus kajian
ini memberi gambaran terhadap status kualiti air di kawasan kajian yang boleh
menjadi parameter terhadap kemerosotan sumber air yang semakin hari semakin
meningkatdan perlu adanya langkah alternatif diambil. Kajian ini juga memberi
penjelasan tentang bagaimana kualiti air sungai di negara kita.

2.0 DEFINISI KONSEP DAN SOROTAN LITERATUR

Terdapat pelbagai definisi berkaitan dengan kualiti air. Laporan Kualiti Alam
Sekeliling JAS, 2019 mengatakan bahawa kualiti air diertikan “ Kualiti air sungai yang
mengalami perubahan dengan diukur kualitinya secara insitu serta dihantar ke
makmal untuk dianalisis bertujuan menentukan kriteria dari segi fizik, kimia dan
biologi kualiti air tersebut ”. Parameter fizikal air boleh ditentukan melalui suhu air,
warna, bau dan rasa air, jumlah pepejal terampai, ketelusan atau kekeruhan, jumlah
pepejal terlarut, dan kadar kemasinan (Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia,
2009). Menurut Laporan Kualiti Alam Sekeliling JAS, 2019 Kualiti air sungai dapat
dilihat tahap kebershian melalui Indeks Kualiti Air (IKA) yang digunakan untuk
mengukur tahap pencemaran dan kesesuaian jenis guna air. IKA telah
mengambilkira parameter Oksigen Terlarut (DO), Keperluan Oksigen Biokimia (BOD),
Keperluan Oksigen Kimia (COD), Ammoniakal Nitrogen (NH3 -N), Pepejal Terampai
(SS) dan pH yang merupakan pengkelasan jenis-jenis pencemaran dan akan
dikelaskan mengikut tahap kebersihan sungai.

3
SOROTAN LITERATUR
Nama Kaedah yang Digunakan Dapatan
Othman A.Karim, Kajian dijalankan di sebuah tasik 1) Kaedah
Irene Lee Pei Ngo, yang terletak berhampiran pensampelan dan
Mazlin Mokhtar dan Fakulti Kejuruteraan, kampus analisis dilakukan
Azami Zaharim UKM Bangi di Selangor. mengikut garis
Pengukuran Parameter Kualiti Air panduan yang
Secara In Situ dicadangkan dalam
- Parameter-parameter American Public
yang dicerap bagi setiap Health Association
stesen termasuklah pH, (APHA).
suhu, oksigen terlarut 2) Pada keadaan
(DO), konduktiviti, normal, kadar aliran
kekeruhan, jumlah masuk bagi tasik
pepejal terampai (TSS), ialah 0.057 m3 s-1
permintaan oksigen manakala, kadar
biokimia (BOD), aliran keluar ialah
permintaan oksigen kimia 0.052 m3 s-1
(COD), nitrogen 3) Secara teori, masa
ammonia (NH3-N), mastautin air tasik
plumbum dan kadmium. dengan kedalaman
- Parameter-parameter purata tasik 1.5 m
suhu, pH, konduktiviti, dan keluasan
oksigen terlarut dan 18,000 m2 ialah
kekeruhan diukur secara 62.5 hari. Semua
in-situ dengan stesen pensampelan
menggunakan meter berada pada Kelas
yang telah dikalibrasi. II, iaitu baik kecuali
Kaedah pengawetan dan stesen S2 dikategori
penyimpanan sampel sebagai Kelas III,
sebelum analisis iaitu sedikit
kepekatan parameter tercemar.
tersebut adalah seperti
yang disarankan oleh
APHA (1998). permintaan

4
 oksigen kimia (COD),
nitrogen ammonia (NH3-
N), plumbum dan
kadmium
Mazlin Bin Kawasan Perindustrian Subang 1) Kualiti air di
Mokhtar1,2, Ismail Jaya di Sekitar Perairan Sungai kebanyakan stesen
Bin Bahari2 , Yap Klang pensampelan
Chee Hoh2 dan adalah sederhana
Agnes Poon2 Pengukuran Parameter Kualiti Air tercemar (Kelas IV
Secara In Situ berdasarkan Indeks
- Suhu, pH, oksigen Kualiti Air, IKA,
terlarut dan Jabatan Alam
kekonduksian. Sekitar Malaysia)
Pengambilan sampel air 2) Pada hari hujan,
sungai di stesen-stesen peningkatan IKA
kajian dilakukan antara menunjukkan
jam 0800 hingga jam peningkatan kualiti
1300. Sampel air air iaitu dalam julat
tersebut dihantar ke IKA 37.66-54.19%.
makmal untuk analisis Hasil kajian juga
dalam menentukan dibandingan
kepekatan BOD, COD, dengan Piawai
TSS, ammonia, warna, Interim Kualiti Air
plumbum, kadmium dan Kebangsaan
fosfat. Malaysia (INWQS)
dan Peraturan
Efluen Kumbahan
dan Perindustrian
1978, Akta Kualiti
Alam Sekeliling
1974.
SAHANA HARUN*, The Kinabatangan River 1) To identify the
SALMAN ABDO AL- seasonal variation
SHAMI, RAMZAH Water quality physico-chemical in the aquatic
DAMBUL, MARYATI parameters (total dissolved insects’

5
MOHAMED & solids (TDS), pH, temperature, composition during
MOHD. HARUN dissolved oxygen (DO) and the weak La Niña
ABDULLAH conductivity) were measured in event. A total of
situ in the intermonsoonal period 135 water samples
(October 2004), wet season and 1678 aquatic
(December 2004 and February insect individuals
2005) and dry season (June (four orders and 14
2005 and August 2005) by using families) were
a water quality multiprobe meter collected during
(YSI 6000 model). were fieldwork campaign
collected in 200 mL high- that spanned over
density-polyethylene (HDPE) the inter-
bottles pre-washed with 10% monsoonal period,
hydrochloric (HCl) acid and wet and dry
deionised water. seasons between
October 2004 and
Water samples were filtered June 2005.
immediately after sampling using 2) OP has the highest
a pre-combusted glassfibre filter abundance of
and kept in dark at 4°C At each aquatic insects
sampling station, water samples particularly during
were obtained near the surface. the dry season.
Samples for chemical oxygen Biological indices
demand (COD) analysis were showed that all
mixed with reagents for COD in stations were in
a glass cell and digested with moderate water
Merck Thermoreactor Model TR category. The
320 at 148°C for 2 h. After water quality index
digestion, the sample was cooled (WQI) was
to room temperature. Both calculated and
Ammonia nitrogen (NH3 - N) indicated that the
and COD were determined by quality of the river
the photometric methods using categorised into
Merck Spectroquant NOVA 60; Class II.
the methods being analogous to Discriminant

6
 EPA standards (EPA 1993). analysis (DA) was
Suspended sediment (SS) and employed to
biochemical oxygen demand classify the
(BOD) were determined in the independent
laboratory by using Gravimetric variables into
and Winkler’s methods mutually-exclusive
respectively groups. Suspended
sediment (SS) and
chemical oxygen
demand (COD)
were high during
the wet season.
3) Suspended
sediment was high
in oxbow lake and
could be a strong
reason behind low
abundance of
aquatic insects.
Precipitation
anomalies were
found to affect
seasonal variations
of water quality
and aquatic insects
at the Lower
Kinabatangan
River.
Nur Syahirah BUKIT MERAH RESERVOIR, 1) The physico-
Yaccob1 , PERAK chemical
Muhammad parameters, DO,
Izzuddin Syakir1 , - Three replicates in situ at pH and TDS are
Syahidah Akmal each sampling stations. compared with
Muhammad1,2, Dissolved oxygen (DO), National Water
Zarul Hazrin temperature (c), Quality Standard to
Hashim3 , Azimah conductivity (µS/cm), pH see the class of the
Abdul3 Rahman and and total dissolved solid lakes from the
Widad Fadhlullah1,* (TDS) were measured by ranged of the

7
 using YSI multi-
parameter probe and
water clarity by using the
Secchi disc with
measuring tape. A total
of 20 surface water
samples were collected in
500 ml and 120 ml of
HDPE acid washed
bottles at each sampling
stations.
- Laboratory analysis for
total phosphorus (TP)
was determined by
PhosVer 3 with Acid
Persulfate Digestion
Method while chlorophyll
a was determined by
using method by Adams
(1990) and both followed
the colorimetric method
(HACH DR2800). The
nutrient analyses were
done within 24 h after
sampling activities for the
best results.
8
reading obtained.
DO and pH were in
class II while TDS
was in Class I
respectively. Class I
and II indicate that
the lake is suitable
as water supply,
fisheries activities
and any
recreational use .
However, the result
from TSI evaluation
indicates that BMR
is eutrophic,
implying nutrient
rich, which may
experience algae
blooms or
macrophyte issues,
increasing the
possibility of having
poor water quality.
2) From our physical
observation, the
waterbody within
BMR catchment
area did not appear
to be covered by
greenish colour,
thus suggesting
that the
waterbodies are
not dominated by
any blue-green or
green algae on the
surface water. Not
all harmful algae
bloom will cause
water discoloration
as some species
such as the
chlorophyll-free
dinoflagellates
Pfiesteria piscicida ,
several Dinophysis
species, and
benthic microalgae
(e.g.,
Gambierdiscus) has
no visible color.
The phytoplankton
 bloom can be
brown or gray and
not all red or can
be no color at all.
3) The TSI for TP
alone ranged from
75.41 µg/L to
93.17 µg/L while
transparency
(secchi depth) was
recorded between
63.2 to 76.9 m.
Neither
transparency nor
TP can be the
independent
estimators of
trophic state as the
changes in
transparency
caused by changes
in algal biomass
and total
phosphorus may or
may not be
strongly related
with the algal
biomass itself.
From the results,
the lowest
transparency was
measured at St 4
and St 8 where
both sampling
stations are located
at Sg. Kurau mouth
and BMR water
gate. The sand
mining activities
through dredging
projects or removal
of the sediment
near the Sg Kurau
mouth was
reported as one of
the main sources
that have
contributed to the
re-suspended
sediment at the
surrounding area
[16]. Higher

9
 turbidity was
triggered by the
unsustainable sand
mining activities
along Sungai Kurau
might be the major
cause of sediment
associated
nutrients input. The
highest value of TP
was measured at St
2 at Sungai Kurau
area. 93% of the
sediment input and
nutrients in the
catchment were
claimed to originate
from Sungai Kurau
by previous
researchers.
A A G Nadiatul Rivers Tasik Chini and Tasik Bera 1) Based on the
Adilah and H Nurul results of the study
Nadia - In-situ tests and conducted
laboratory tests. For in- according to the
situ tests, five Water Quality
parameters are measure Index (WQI), the
such as temperature, pH, water quality at
turbidity, electrical selected locations
conductivity (EC), and which are
Dissolved Oxygen (DO). Jemberau River
While for laboratory test, and Chini River
10 tests were conducted located near Lake
on Biological Oxygen Chini was classified
Demand (BOD) test, as Class III which
Chemical Oxygen means water in the
Demand (COD) test, river requires
Total Suspended Solid extensive
(TSS) test, Suspended treatment to
Solid (SS), Nitrate test, ensure water
Ammoniacal Nitrogen quality return clean
test, Phosphorus test, and safe to use as
Potassium test, Hardness drinking water to
test and Heavy Metal the locals in the
test. future.
2) there are activities
conducted around
Lake Chini which
have caused water
pollution which
involves the release
of heavy metals.
3) Among the

10
 activities identified
as the main cause
of water pollution
in Lake Chini are
iron mining,
agriculture, illegal
logging and waste
disposal from
residential areas
such as the
National Service
Training Program
(PLKN).

3.0 METODOLOGI KAJIAN

Metodologi adalah sebuah bentuk atau cara untuk mendapatkan maklumat, sumber
rujukan dan bahan serta data yang berkaitan dengan kajian. Kaedah kajian
merupakan hal yang sangat penting untuk menentukan sesuatu penyelidikan bagi
memperolehi maklumat. Ianya memberikan kajian bersumberkan bahan yang tepat
serta menambah hasil yang baik. Oleh itu, metodologi kajian yang digunakan
haruslah bersesuaian dengan objektif atau tujuan kajian yang dilakukan kerana ianya
adalah suatu perancangan awal untuk memulakan kajian untuk meneliti dan
merangka proses kajian.

I. KAWASAN KAJIAN
Pemilihan kawasan kajian yang telah dilakukan oleh pengkaji adalah
berdasarkan tajuk kajian. Hal ini untuk memperolehi data daripada kawasan yang
ingin dikaji. Oleh itu, dalam kajian ini, pengkaji menentukan kawasan kajian
mengikut data yang telah diberikan dalam menentukan Indeks Kualiti Air (IKA) di
sungai iaitu Sungai Maliau dikawasan Tongod dan Sungai Badau, Kota Kinbalu.
Kedua-dua sungai merupakan sungai yang terdapat didalam negeri Sabah dan
memiliki perbezaaan dalam Indeks Kualiti Air (IKA).

11
 Gambar 1: Sungai Maliau
Sumber: Google Earth 2021

Gambar 2: Sungai Bandau

Sumber: Google Earth 2021

I. PENGGUNAAN SPREADSHEET WPS

Dalam Ummi Adibah (2019), teknik pengumpulan data merupakan bahagian yang
penting dalam proses penyelidikan. Oleh itu, dalam kajian ini teknik pengumpulan
data yang dilakukan oleh pengkaji adalah dengan teknik pengumpulan data kualitatif
yang mana dengan menggunakan kaedah teknik dokumen. Teknik dokumen ini
merupakan suatu teknik pengumpulan data yang diperolehi dari dokumen-dokumen

12
yang ada sedia ada termasuklah dokumen dan bahan statistik. Kajian ini juga
menggunakan WPS Spreadsheet untuk mengumpul data yang telah di cari oleh
pengkaji didalam bahan yang telah diberikan.

Bahan yang diberikan adalah Laporan Kualiti Persekitaran Malayisa yang

diterbitkan oleh Jabatan Kementerian Sains Teknologi Malaysia. Dalam kajian ini,
pengkaji telah mengambil data daripada bahan tersebut iaitu dalam data River
Quality yang mana mengandungi laporan Indeks Kualiti Air (IKA) yang bermula dari
tahun 1978 sehingga 2019 dan dimasukkan ke dalam WPS Spreadsheet yang diguna
pakai oleh pengkaji untuk melakukan proses penganalisan data seterusnya.
Penggunaan WPS Spreadsheet ini adalah salah satu teknik pengumpulan data yang
mana merupakan bahagian yang paling penting kerana melibatkan pencarian data -
data Indeks Kualiti Air (IKA) khususnya kualiti air Sungai Maliau dan Sungai Bandau.

II. ANALISIS DATA

Dalam analisis data, data akan dipungut, dihurai serta difahami oleh pengkaji yang
mana terdapat dua analisis statistik yang terlibat dalam kajian ini iaitu statistik
deskriptif dan statistik inferensi. Statistik deskriptif digunakan untuk menghuraikan
ciri-ciri keberangkalian terhadap sesuatu data yang dianalisis serta digunakan untuk
membuat kesimpulan mengenai data yang berangka. Manakala, statistik inferensi
adalah sesuatu cara analisis yang menghuraikan perhubungan antara keberangkalian
dan ia juga digunakan untuk menghuraikan ciri-ciri sampel yang dipilih daripada
populasi.

4.0 DAPATAN KAJIAN (ANALISIS DATA SUNGAI MALIAU DAN SUNGAI

BANDAU)
Dalam dapatan kajian ini, pengkaji akan menunjukkan penganalisan data
sungai Maliau dan sungai Bandau dan dari tahun 1999 hingga 2019 yang mana
menggunakan pelbagai analisis data iaitu deskriptif, analisis Z skor, analisis
pengkelasan sungai, nilai Indeks kualiti Air (IKA) dan memperlihatkan juga
Penggunaan Trend dalam data sungai Maliau dan sungai Bandau.

13
I. Data Deskriptif
96.0

95.0
94.0
94.0

93.0
93.0
93.0
93.0

93.0

93.0
92.0
92.0

92.0
92.0
92.0

92.0
92.0

91.0

91.0
Indeks Kualiti Air

90.0
90.0

88.0
88.0

88.0
88.0

86.0
85.0

84.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

SG.MALIAU X_MALIAU

Rajah 1 : Taburan Nilai IKA bagi Sungai Meliau antara Tahun 1999-2019.

Berdasarkan rajah 1, purata bagi sungai Meliau adalah 91.4. taburan nilai IKA
bagi Sungai Meliau dari tahun 1999 hingga tahun 2019. Graf 1 menunjukkan taburan
nilai IKA bagi sungai Meliau pada tahun 1999-2019. Nilai IKA paling rendah adalah
pada tahun 1999 dengan nilai 85.0. Pada tahun 2009 pula menunjukkan nilai yang
paling tinggi iaitu 95.0. Nilai IKA yang paling dekat dengan purata adalah 91.0 iaitu
pada tahun 2001 dan tahun 2018. Pada tahun 2005, 2007, 2010, 2011, 2013, dan
2014 menunjukkan nilai IKA yang sama iaitu 92.0. Bukan itu sahaja, 2002,2003,
2004, 2008, 2012 dan 2019 juga menunjukkan nilai IKA yang sama iaitu 93.0.
Secara keseluruhannya, nilai IKA bagi sungai Maliau menunjukkan ia jauh dari
purata.

14
 96.0

94.0

94.0
94.0

93.0
93.0

92.0

92.0

92.0
92.0

91.0

91.0
Indeks Kualiti Air

90.0
90.0
90.0
90.0

90.0
90.0

89.0

89.0
88.0

88.0
88.0

87.0
87.0

86.0

85.0
84.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

SG. BANDAU X_BANDAU

Rajah 2 : Taburan Nilai IKA bagi Sungai Bandau antara Tahun 1999-2019.

Purata bagi sungai Bandau adalah 90.2. Taburan nilai IKA bagi sungai Bandau
pada tahun 1999-2019. Berdasarkan graf ini, nilai IKA yang paling tinggi adalah 94.0
iaitu pada tahun 2009 dan 2011 manakala nilai IKA yang paling rendah adalah pada
2016 iaitu dengan nilai 85.0 dan berada dibawah garis purata. Nilai yang paling
hampir dengan purata adalah 90.0 iaitu pada tahun 2000, 2005, 2006, 2007 dan
2019. Nilai ini berada dibawah garis. Seterusnya, nilai IKA 91.0 juga berada dekat
dengan purata iaitu pada tahun 2014 dan tahun 2018. Secara keseluruhannya, kita
dapat lihat bahawa nilai IKA sungai Bandau yang berada dekat dengan purata adalah
sebanyak tujuh tahun. Dapat dilihat bahawa nilai IKA bagi sungai Bandau adalah
tidak jauh dari purata.
Berdasarkan graf 1 dan graf 2, sungai Bandau menunjukkan nilai IKA yang dekat
dengan purata manakala sungai Meliau menunjukkan nilai IKA yang jauh dari purata.
Melalui graf 1 dan 2 juga, kita dapat lihat bahawa sungai Bandau mempunyai
bilangan tahun yang banyak dibawah purata dan sungai Maliau pula lebih banyak
diatas garisan atau purata.

15
II. Analisis Nilai Z
2.00

1.50

1.00

0.50

0.00

-0.50

-1.00

-1.50

-2.00

-2.50

-3.00
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

Rajah 3 : Nilai Skor Z bagi Sungai Maliau dari tahun 1999-2019

Berdasarkan rajah 3 diatas, Nilai skor-Z menyatakan berapa banyak sisihan

piawai yang jauh daripada min. Nilai skor Z bagi sungai Maliau yang berada pada
nilai terendah adalah pada tahun 1999 dengan nilai -2.68 menunjukkan bahawa skor
mentah berada di bawah purata min. Nilai Z yang paling tinggi iaitu 1.49 berada
pada tahun 2009 menunjukkan bahawa skor mentah lebih tinggi daripada purata.
Seterusnya terdapat enam tahun berada pada nilai Z yang sama iaitu tahun 2002,
2003, 2004, 2012, dan 2019 dengan nilai 0.65. Tahun 2005, 2007, 2010, 2011,
2013, dan 2014 mempunyai nilai Z yang sama iaitu 0.24. Seterusnya nilai Z, -1.45
bagi tahun 2000, 2015 dan 2016. Bukan itu sahaja, nilai Z bagi tahun 2001 dan
tahun 2018 pula menunjukkan nilai yang sama iaitu -1.43. Daripada graf 3 ini, dapat
disimpulkan bahawa nilai yang mengalami negatif kurang daripada nilai yang tiada
negatif.

16
 2.00

1.50

1.00

0.50

0.00

-0.50

-1.00

-1.50

-2.00

-2.50
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

Rajah 4 : Nilai Skor Z bagi Sungai Bandau pada tahun 1999-2022

Berdasarkan rajah 4 pula, nilai Z yang paling tinggi adalah 1.56 berada pada
tahun 2009 dan 2011 menunjukkan bahawa skor mentah lebih tinggi daripada
purata. Pada tahun 2016 pula menunjukkan nilai Z yang sangat rendah iaitu -2.18.
Pada tahun 2002 dan 2003 nilai z adalah sama iaitu 1.15. Pada tahun 2008, 2010
dan 2012 juga menunjukkan nilai Z yang sama iaitu 0.73. Nilai -0.10 juga adalah
sama pada tahun 2000, 2005, 2006, 2007, dan 2019. Pada tahun 2001 dan 2015
pula nilai Z adalah -0.51. Secara keseluruhanya dapat kita lihat bahawa nilai Z bagi
Sungai Bandau mempunyai nilai negatif yang banyak berbanding nilai positif.

2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
-0.50
-1.00
-1.50
-2.00
-2.50
-3.00
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

MALIAU_Z BANDAU_Z

Rajah 5 : Nilai Skor Z bagi Sungai Maliau dan Sungai Bandau dari tahun 1999-2019

17
 Secara keseluruhanya, dapat disimpulkan bahawa nilai skor Z bagi Sungai Maliau
mempunyai banyak nilai positif manakala Sungai Bandau banyak nilai negatif. Ia
bermaksud bagi sungai Maliau mempunyai skor mentah lebih tinggi daripada purata
manakala bagi sungai Bandau skor mentah banyak berada di bawah purata min. Hal
ini kerana terdapat empat belas tahun bagi sungai Maliau berada pada nilai positif
atau berada di atas purata manakala bagi sungai Bandau terdapat dua belas tahun
berada pada skor negatif.

III. Analisis Pengkelasan Sungai

100.0

90.0

80.0

70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

SG.MALIAU SG. BANDAU KELAS I

KELAS II KELAS III KELAS IV

Rajah 6 : Analisis Pengkelasan Sungai bagi Sungai Maliau dan Sungai Bandau pada
tahun 1999 -2019

Merujuk rajah 6, kelas I bagi sungai Maliau adalah pada tahun 2002, 2003,
2004, 2006, 2008, 2009, 2012, dan 2019 iaitu sebanyak 8 tahun. Analisis sungai
Maliau bagi Kelas II pula adalah dalam tahun 1999, 2000, 2001, 2005, 2007, 2010,
2011, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 dan 2019 iaitu sebanyak 14 tahun.
Seterusnya, bagi sungai Bandau kelas I adalah dalam tahun 2002, 2003, 2009 dan
2011 iaitu sebanyak 4 tahun manakala kelas II adalah pada tahun 1999, 2000, 2001,
2004, 2005,2006, 2007, 2008, 2010, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, dan
2019 iaitu sebanyak 17 tahun.

18
 Melalui rajah ini, pengkelasan bagi sungai Maliau dan sungai Bandau hanya
berada dalam dua kelas sahaja. Secara keseluruhanya, berdasarkan sungai Meliau
dan sungai Bandau, kelas II mempunyai jumlah tahun yang banyak berbanding pada
kelas I.

IV. Nilai Indeks Kualiti Air

100.0
90.0
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

SG.MALIAU SG. BANDAU

BERSIH SEDIKIT TERCEMAR

Rajah 7 : Indeks Kualiti Air bagi Sungai Maliau dan Sungai Bandau pada tahun 1999-
2019

Berdasarkan rajah 7, nilai IKA bagi sungai Maliau dan sungai Bandau masih
berada pada tahap bersih. Nilai IKA yang paling tinggi bagi sungai Maliau adalah
95.0 iaitu pada tahun 2009 manakala paling rendah adalah 85.0 iaitu pada tahun
1999. Bagi sungai Bandau pula, nilai IKA yang paling tinggi adalah pada tahun 2009
dan tahun 2011 iaitu 94.0, manakala nilai IKA yang paling rendah dalam sungai
Bandau adalah 85.0 pada tahun 2016.

19
V. Trend Analisis Sungai Menggunakan Persamaan Regresi
Dalam bahagian ini, pengkaji akan menjelaskan trend kecenderungan kedua sungai
ini iaitu sungai Maliau dan sungai Bandau untuk melihat bahawa air sungai ini
cenderung untuk merosot ataupun cenderung untuk meningkat ke arah sungai
bersih. Analisis ini akan menggunakan kaedah persamaan regresi bagi menjelaskan
trend kecenderungan sungai Maliau dan sungai Bandau padam masa depan ataupun
masa akan datang.

SUNGAI MALIAU
96.0

94.0

92.0
f(x) = 0.0324675324675325 x + 91.0714285714286
90.0 R² = 0.00704940221069272

88.0
Nilai IKA

86.0

84.0

82.0

80.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

Rajah 8 : Trend Analisis Sungai Maliau pada tahun 1999-2019

Formula Persamaan Regresi (Y = a + bx) (Y = a + bx)

Hasil Persamaan Regresi Sungai Maliau Y = 0.0325x + 91.071
R2 = 0.007

Dalam hasil persamaan regresi bagi sungai Maliau didapati bahawa nilai yang positif
adalah cenderung untuk meningkat ke arah bersih. Dalam nilai kebolehpercayaan
terhadap trend peningkatan ini disokong dengan peratusan yang agak tinggi dengan
mencatatkan 0.007% dimana ia boleh dipercayai. Oleh itu, trend analisis bagi sungai
Maliau adalah tidak mustahil untuk cenderung mengalami peningkatan terhadap
tahap kebersihan denagn nilai persamaan regresi yang mencapai nilai positif untuk
meningkatkan kecenderungan ke arah sungai bersih.

20
 SUNGAI BANDAU
96.0

94.0

92.0

90.0 f(x) = − 0.0298701298701299 x + 90.5666666666667

R² = 0.00593226674641312
88.0

86.0

84.0

82.0

80.0
99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20

Rajah 8 : Trend Analisis Sungai Bandau pada tahun 1999-2019

Formula Persamaan Regresi (Y = a + bx) (Y = a + bx)

Hasil Persamaan Regresi Sungai Maliau Y = 0.0299x + 90.567
R2 = 0.0059

Dalam trend analisis sungai Bandau, didapati nilai ini adalah positif bermaksud nilai
kualiti cenderung untuk meningkat pada masa akan datang. Namun. dalam nilai
kebolehpercayaan terhadap trend peningkatan disokong dengan nilai yang rendah
iaitu 0.0059 % sahaja bermaksud kurang daripada 5% keyakianan. Agak mustahil
bagi sungai Bandau untuk meningkat ke arah sungai bersih kerana nilai hasil regresi
adalah kecil.

21
5.0 PERBINCANGAN
SUNGAI MALIAU
Sungai merupakan sumber utama bekalan air. Aktiviti utama yang melibatkan
penggunaan air termasuk kegunaan domestik, pertanian dan industri. Akibat
daripada aktiviti-aktiviti tersebut, secara tidak langsung mewujudkan masalah
pencemaran air dan mengganggu keseimbangan ekosistem. Oleh itu, adalah amat
penting sungai-sungai di negara ini diurus dan dikawal daripada pencemaran terus
berlaku. Penilaian tahap pencemaran sungai boleh dilakukan dengan merujuk pada
kajian ke atas kualiti air. Sekiranya kualiti air tidak dikawal dengan baik,
kemungkinan air sungai tersebut boleh mendatangkan kesan negatif kepada
manusia, hidupan air dan nilai estatik sungai. Daripada analisis yang dijalankan,
Sungai Maliau memiliki kualiti Indeks Air yang baik. Sungai ini tidak memiliki
sebarang bahan terampai yang menyebatkan nilai Ph air meningkat dan merosakkan
hidupan akuatik di dalamnya. Penduduk di kawasan juga masih menggunakan air
sungai untuk keperluan harian oleh itu mereka terdidik biasa dalam menjaga
kebersihan sungai tersebut. Tambahan lagi, kualiti indeks air di sungai ini terjaga
kerana daerah ini tidak mempunyai kegiatan perindustrian yang boleh mencemarkan
kebersihan dan kualiti sungai tersebut.

SUNGAI BANDAU
Mengikut Kerajaan Malaysia (1974), pencemaran membawa maksud sebarang
perubahan secara langsung kepada sifat-sifat fizikal, kimia dan biologi atau radioaktif
mana-mana bahagian alam sekeliling dengan melepaskan atau mengeluarkan hingga
menjejaskan kegunaan yang bersifat berfaedah dan menyebabkan suatu keadaan
yang merbahaya kepada kesihatan, keselamatan atau kebajikan awam atau kepada
hidupan liar sama ada di darat atau di air, tumbuh-tumbuhan atau menyebabkan
suatu perlanggaran terhadap sebarang syarat had atau sekatan yang dikenakan di
bawah akta ini. Terdapat banyak aktiviti-aktiviti pembangunan yang telah dikenal
pasti sebagai punca berlakunya pencemaran sungai. Di antara aktiviti-aktiviti
tersebut ialah aktiviti perindustrian, perbandaran, pembalakan, perlombongan,
pembangunan infrastruktur, pembukaan hutan tanpa kawalan dan kegiatan
pertanian. Sungai Bandau mengalami isu Indeks Kualiti Air yang tidak menentu dari
tahun 1999 sehingga 2019. Daripada graf analisis yang dijalankan, kualiti indeks air
bagi Sungai Bandau sering mengalami turun naik indeks kualiti airnya. Hal ini

22
disebabkan oleh kawasan tersebut telah mengalami transformasi atau terbuka
kepada pembandaran.

6.0 KESIMPULAN
Kajian ini telah membincangkan pengkaji penganalisan data sungai Maliau dan
sungai Bandau dari tahun 1999 hingga 2019 yang mana menggunakan pelbagai
analisis data iaitu deskriptif, analisis Z skor, analisis pengkelasan sungai, nilai Indeks
kualiti Air (IKA) dan memperlihatkan juga Penggunaan Trend dalam data sungai
Maliau dan sungai Bandau. Sungai Maliau masih berada pada tahap baik IKA
berbanding dengan keadaan IKA di Sungai Bandau. Bagi mengekalkan Indeks Kualiti
Air di setiap sungai ini terjaga maka suatu pergerakan padu haruslah diambil oleh
pelbagai pihak untuk terus menjaga sumber air kita untuk kegunaan sehari-sehari.

7.0 RUJUKAN
A A G Nadiatul Adilah and H Nurul Nadia. 2020. Water Quality Status and Heavy
Metal Contains in Selected Rivers at Tasik Chini due to Increasing Land Use
Activities. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering.
Chapman, D. 1992. Water Quality Assessment: A Guide to Use of  Biota, Sediments
and Water in the Environment Monitoring. London: Chapman & Hall.
Jabatan Alam Sekitar (1999) Malaysia environmental quality report 1999.
Kementerian Sains, Teknologi dan Alam Sekitar, Kuala Lumpur.
Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia (2010) Satu perjalanan mencintai sungai.
Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia, Kuala Lumpur.
Mazlin Bin Mokhtar1,2, Ismail Bin Bahari2 , Yap Chee Hoh2 dan Agnes Poon2. 2001.
Kajian kualiti air di sekitar Kawasan Perindustrian Subang Jaya dan Shah
Alam,Lembah Kelang. Malaysian Journal of Analytical Sciences, Vol. 7, No. 1
(2001) 139-149
Nur Syahirah Yaccob, Muhammad Izzuddin Syakir, Syahidatul Akmal Muhammad,
Zarul Hasyim, Azimah Abdul Rahman dan Widad Fadhlullah. 2017. Water
Quality Assesment of Bukit Merah Reservoir, Perak.
Othman A. Karim, Irene Lee Pei Ngo, Mazlin Mokhtar dan Azami Zaharim. 2006.
Kajian Kualiti Air Tasik Kejuruteraan UKM ke arah mewujudkan Kampus
Lestari dan Alam Mesra. Jurnal Kejuruteraan.

23
Sahana Harun, Salman Al-Shami, Ramzah Dambul dan Maryati Mohamed. 2015.
Water Quality and Aquatic Insects Study at the Lower Kinabatangan River
Catchment, Sabah: In Response to Leak La-Nina Event. Sains Malaysia
Sham Sani (1998) "The Encyclopedia of Malaysia Volume 1: The Environment" Didier
Millet.
Shiklomanov, 1. A. (1999) "World Water Resources: Modern Assessment and Outlook
for the 21st Century" Environment Monitoring/ State Hydrological Institute,
St. Petersburg.
Speight, J. G./ and Sunggyu, L. (2000) "Environmental Technology Handbook
Second Edition" Taylor & FranCiS, New York.

8. LAMPIRAN

24
25