Anda di halaman 1dari 28

TUGAS BAHASA BALI AKHIR SEMESTER

OLEH :

Nama : I Gede Widnyana


No. :4
Kelas : XI MIPA 3

SEMESTER GANJIL
TAHUN PELAJARAN 2020/2021
SMA Negeri 2 Mengwi
DAFTAR ISI

BAB 1. Sambrama Wacana……………………………………………………………………….1


A. Teges/Arti Sembrama Wacana…………………………………………………………1
B. Soroh Sembrama Wacana………………………………………………………..…….1
C. Wangun Sembrama Wacana……………………………………………………..…… 1
D. Tetikes Sembrama Wacana…………………………………………………………….2
E. Conto Sambrama Wacana………………………………………………………….…..3
BAB II. Sejarah Aksara Bali lan Aksara Bali…………………………………………...………..4
A. Sejarah Aksara Bali……………………………………………………………………4
B. Bagan Sejarah Aksara Bali…………………………………………………………….5
C. Aksara Bali…………………………………………………………………….………6
D. Pengangge Tengenan………………………………………………………………….9

BAB III. Kruna lan Lengkara……………………………………………………………..……..10


A. Arti Kruna………………………………………………………………………….…10

B. Wangun Kruna Basa Bali……………………………………………………………..10

C. Lengkara………………………………………………………………………………13

BAB IV. Awig-Awig Desa Pakraman………………………………………………………...…16


A. Arti Awig – Awig…………………………………………………………………….16
B. Daging Awig – Awig………………………………………………………………....17
C. Tetujon Awig-Awig Desa Pakraman………………………………………………....17
D. Conto Awig-Awig Desa Adat Pakraman…………………………………………..…18
BAB V. Artikel / Proposal……………………………………………………………………....24
A. Arti Artikel……………………………………………………………………………24
B. Karakteristik artikel…………………………………………………………………...24

C. Conto Artikel Mabasa Bali…………………………………………………..………..25

D. Syarat Artikel lan Proposal………………………………………………………..….26

E. Arti Proposal…………………………………………………………………………..26
BAB I. Sambrama Wacana

A. Teges/Arti Sembrama Wacana


Sambrama Wacana inggih punika bebaosan sané katlatarang sané daging lan tetueknyané
ngenenin indik nyanggra utawi nyapa para undangan ring sajeroning upacara adat, agama miwah
acara sané lianan.

B. Soroh Sembrama Wacana


Wenten makudang-kudang soroh Sembrama Wacana manut tatacarane maktayang makadi :

1. Sembrama Wacana Dadakan, inggih punika ri kala maktayang Sembrama Wacana


nenten nganggén téks, riantukan sang sané nyanggra undangan (sané maktayang
Sembrama Wacana) nadaksara kasudi mangda nyanggra para undangan.
2. Sembrama Wacana Kawacen, inggih punika Sembrama Wacana sané sampun

kaparidabdabang, sampun maduwé téks, tur ri kala maktayang Sembrama Wacana


ngawacén téks, riantukan sang sané maktayang Sembrama Wacana punika sampun jangkep
sareng naskah sané jagi kawedarang .
3. Sembrama Wacana Kaapalang, inggih punika Sembrama Wacana sané sampun

kaparidabdabang, sampun maduwé teks, tur sampun kaapalang, raris ri kala maktayang
Sembrama Wacana sang sané ngawedar Sembrama nénten nganggén téks utawi ngawacen
téks / lisan.
4. Sembrama Wacana Ringkesan, inggih punika Sembrama Wacana sané sadurung

kabaktayang sampun nyiagayang naskahnyané sané marupa sesuratan unteng-unteng


Sembrama Wacana kéwanten.

C. Wangun Sembrama Wacana


Sajeroning makarya Sembrama Wacana patut uning indik tata cara ngaryanang Sembrama
Wacana punika sakadi :

1. Murda : Murdan Sembrama Wacanane mangda anut ring topik sane jagi kabaktayang.
2. Pamahbah : Pamahbah patut madaging pangastungkara, Pangrastiti ring Ida Sang hyang
Widhi, matur pangayubagia majeng ring para undangan sané sampun ledang rauh.

1
3. Daging : Daging Sembrama Wacana, mangda anut ring topik acara sané kamargiang
mangda para undangan tatas uning ring indik lan pamargin acarane.
4. Pamuput : Pamuput patut madaging panyuksma majeng ring para undangan sané sampun
prasida rauh micayang uratian lan pangrastitine majeng ring acara sané kemargiang, matur
nunas pangampura antuk kakirangan ri kala nyanggra para undangan, taler panyineb antuk
parama santi.

D. Tetikes Sembrama Wacana


Wénten agem-ageman ri kala maktayang Sembrama Wacana, sané kawastanin tetikes makadi :
• Wicara inggih punika kawagedan utawi kawikanan ring sajeroning indik daging bebaosan
(penguasaan materi). Rikala maktayang Sembrama Wacana bebaosane patut manut ring
topik Sembrama Wacana sané kabaktayang, mangdané prasida nudut kayun para uleman
sane miragiang.
• Wirasa inggih punika kewagedan sajeroning ngaresepang lan ngerasayang daging bebaosan
(menghayati). Ritatkala maktayang Sembrama Wacana kacihnayang antuk pangrasa
mangdané para uleman sané sampun rauh rumasa bagia santukan sampun kasanggra becik.
• Wiraga inggih punika semita lan laras (gerak tubuh) sang sané maktayang Sembrama Wacana,
mangda anut ring daging sembrama sane kabaktayang
• Wirama inggih punika intonasi suara, vokal, tanjek bebaosan rikala maktayang Sembrama
Wacana mangda anut ring punggelan lengkara, punika sane ngawinan lengut kapiragi olih
para uleman sami.
• Wesata inggih punika kewagedan ring sajeroning nyobyahan utawi ngalimbakang daging
Bebaosan

2
E. Conto Sambrama Wacana
Conto sembrama wacana tema kemerdekaan.

Om Swastyastu,
Suksma aturang titiang majeng ring pangenter acara antuk galah sane kapaica ring titiang.
Sadurung titiang ngelanturang matur, ngiring pinih ajeng iraga sareng sami nunas ica majeng
ring Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Maha Esa, duaning sangkaning pasuecan Ida prasida
iraga masadu ajeng ring galahe sane becik puniki.
Sane wangiang titiang, Ibu Kepala SMA N 2 Mengwi,
Bapak lan ibu guru sane banget kusumayang titian,
miwah para sisia sane banget tresna sihin titiang.

Ring rahina sane mangkin, 17 Agustus 2020 kelaksanayang acara peringatan HUT
Kemerdekaan Republik Indonesia sane kaping 72, dumogi sangkaning acara peringatan puniki
prasida raris semangat patriotik pahlawan kemerdekaan katulad olih iraga sareng sami. Acara
peringatan puniki madue kasuksman sane becik pisan inggih punika mawit acara peringatan
punika iraga prasida pacang uning tur eling ring jasa para pahlawane punika. yening sampun
setata eling ring jasa pahlawane, pastika sampun iraga nenten ngusak gumi Indonesiane puniki.

Ida dane sareng sami taler dewek titang patutnyane setata miara panegara Indonesia sane
sampun merdeka puniki antuk ngemargiang wewangunan. Wewangunan fisik lan mental
spiritual mangda sida raris meparilaksana sane becik. Titiang lan sisia sareng sami lakar seleg
melajah lan polih pikaryan sane patut. Yening sampun iraga prasida ngemargiang wewangunan
punika, pastika sampun arwah para pejuang kemerdekaan ngemolihang napi sane sampun dados
pengapti para pejuang punika.

Inggih Ida dane sane wangiang titiang, wantah asapunika presida antuk titian g mebaos
indik acarane puniki. yen wenten atur titiang sane nenten mungguh ring pakayunan, titiang nunas
geng rena pengampura. Sineb titiang antuk parama santi.

Om Santih,Santih,Santih,Om.

3
BAB II. Aksara Bali
A. Sejarah Aksara Bali
Sejarah aksara Bali nenten sida lempas ring panglimbak aksara saking India, santukan
panglimbak agama Hindu miwah Budha ring panegara Indonesia, taler rauh ring Bali kasarengin
antuk basa miwah aksarannyane.
Ring panegara India Wenten aksara sane kawastanin aksara Karosti. Saking aksara Karosti
puniki nglimbak dados aksara Brahmi. Mawit saking aksara Brahmi puniki nglimbak dados aksara
Dewanegari miwah aksara Pallawa. Aksara Dewanegari kanggen ring India Utara sajeroning
nyurat basa Sansekerta. Aksara Pallawa kanggen ring India Selatan sajeroning nyurat basa
Pallawa.
Panglimbak aksara Dewanegari miwah Pallawa ring Indonesia nganutin panglimbak
agama Hindu miwah Budha. Mawit saking panglimbak aksara Dewanegari miwah Pallawa puniki
mawetu wenten aksara Kawi utawi aksara Indonesia Kuna. Saking aksara Kawi puniki kasuen-
suen ngraris mauwah dados aksara Jawi miwah aksara Bali, taler dados aksara-aksara sane tiosan
sane mangkin wenten ring Indonesia. Pinaka cihnannyane silih tunggil kakeniang ring Kutai
(Kalimantan Timur) sajeroning yupa, sane madaging sesuratan aksara Dewanegari.
Ring Bali panglimbak aksara Dewanegari miwah aksara Pallawa kakeniang ring Pura Penataran
Sasih Pejeng, Kecamatan Tampaksiring,-Kabupaten Gianyar. Ring Pura Penataran Sasih
kakeniang stupa-stupa kecil sane medaging cap antuk tanah legit. Sajeroning cap-cap punika
madaging sasuratan aksara sane kawastanin aksara Pradewanegari utawi Siddhamantrka.
Sesuratan aksara punika kanggen nyuratang mantram Buddha Tathagata. Panglimbak
salanturnyane ring Pura Blanjong Sanur, wenten kakeniang tugu peringatan raja Sri Kesari
Warmadewa sane madaging aksara Dewanegari miwah aksara Bali Kuna. Aksara Dewanegari
kanggen nyurat basa Bali Kuna, aksara Bali Kuna kanggen nyurat basa Sansekerta.
Aksara selanturnyane waras nglimbak Wantah aksara Pallawa. Pinaka cihnannyane
kakeniang sesuratan aksara Pallawa sane kawastanin aksara Semi Pallawa. Mawit saking aksara
Semi Pallawa puniki ngraris nglimbak wangunnyane dados aksara Kediri Kwadrat, miwah dados
aksara Jawi rauhing dados aksara Bali. Sesuratan aksara Pallawa puniki minakadinnyane wenten
kakeniang ring Pura Bale Agung Sembiran. Wangun aksara Bali gumanti bunteran, puniki wantah
cihnannyane wangun aksara Bali mawit saking sesuratan aksara Pallawa. Cihnan panglimbak
aksara Dewanegari sajeroning aksara Bali minakadi wangun aksara a kara Bali masaih pisan ring
aksara a Dewanegari.

4
B. Bagan Sejarah Aksara Bali

5
C. Aksara Bali
Manut Kawigunannyane, Aksara Bali Kaepah dados makudang kudang soroh Sampun akeh
wenten daging pamineh sane preside kakeniang ngeninin indik sorohing aksara Baline. manut
Bapak Simpen A.B., Aksara Baline wenten tigang Soroh, minekadi :
1. Aksara Wrehastra
2. Aksara Swalalita, miwah
3. Aksara Modre
I Gusti Ngurah Bagus ngepah aksara Baline dados kalih Soroh, minakadi :
1. Aksara Biasa,
2. Aksara Suci.
Iriki, sane kabaosang aksara Biasa ( Wresastra miwah Swalalita), sane kabaos aksara suci wantah
aksara Modrene.
Selanturnyane, Ida Bagus Made Suasta, ring sasuratan “Aksara Bali Dalam Agama “ maosang,
aksara bali wenteng petang soroh, luir ipun :
1. Aksara Wreastra
Aksara Wreastra inggih punika Aksara Baline sane lumrah kaajahin ring alit alite rikala
ngawitin melajah nulis Bali. Mekatah 18 (pelekutus), sane ketah kebaos abjad Aksara Bali.
Abjad Aksara bali puniki sane sujatinne mawasta aksara Wreastra. Aksara Wreas tra inggih
Punika Abjad Aksara baline sane Kanggen nyuratang basa bali lumrah upami : urak, pipil,
pangéling-éling, miwah sané lianan, sane tegesnyane yening pacang nyurat basa Bali sane
lumrah sane nenten madaging campuhan basa kawi miwah Sansekerta, pacang praside kasurat
antuk abjad sane Pelekutus punika.
Aksara Wreastra Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara
Swalalita. Kaucap aksara biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan
kaanggén olih masyarakat Baliné ring sajeroning nyurat aksara Bali.

• Aksara Wreastra

2. Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika Aksara Baline sane kanggen nyuratang Basa Bali sane
maweweh basa Kawi, Kawi Tengahan miwah Sansekerta, Sane ngeranjing ring aksara
Swalalita makesami aksara wresastrane, maweweh aksara baline sane kabaos aksara wayah.
Conto : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47 inggih punika
aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados pangangge suara
tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga. Aksara Swalalita kaepah
dados Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan).

6
3. Aksara Wijaksara taler kabaos Aksara suci, duawing sering kangen nyuratang saindik ajahan
miwah paindikan sane kabaos suci. Aksara Wijaksara puniki mawit saking aksara biasa sane
ngamolihang pangangge aksara pinaka niasan suara/munyi minakadi u lu candra Ulu ricem,
bisah, miwah sane lianan.

❖ Aksara Wianjana (huruf konsonan)


Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia,
Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor :

7
4. Aksara Modre
Aksara Modre inggih punika aksara kadiatmikan sane kanggen nyurat japamantra, saluir
niasa, doa-doa kawi miwah usada utawi indik pangweruhan sane kabaos gaib utawi saindik – indik
kadiatmikan. Aksara Modre puniki kewangun antuk aksara wresastramiwah swalalita kadagingin
pangangge miwah pralambang, maweweh orten – ortenan mawinan makanten angker pisan.
Punika mawinan aksara Modrene kantos nenten keni antuk ngewacen, sekadi aksara sampun
padem. Rikala ngwacen ortenan modre puniki patut ngrereh pamargi /tata cara sane kabaos Krakah
Modre. Sane tiosan wenten taler mawasta Krakah Padma, miwah Krakah Modre Aji Griguh.

Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara
Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara
mati“, sané méweh antuk ngwacén. Aksara Modré puniki kawigunannyané dados la mbang, simbol
utawi nyasa,. kaanggén negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil
kutipan saking pakar indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki: “Aksara Modré inggih punika
aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prelambang (simbol) ring
sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyoman Kaler, tanpa angka tahun).
Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané ketah
kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh nganggén
panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning kebudayaan Bali.
Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk kawacén
mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé aksara lan
akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst Ngurah, 2006:28).
Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih punika
aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat kegaiban,
sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Rin g sajeroning kahuripan sosial réligius
masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki, patut kawantu
antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre punika minakadi
Lontar Krakah lan Iwa Griguh.

8
D. Pengangge Tengenan

Pangangge Tengenan
Pangangge Tengenan inggih punika aksara wianjana sane magenah ring panguntat kruna utawi
ring panguntat wandan kruna. Kawentenan punika sane mawinan ring sasuratan aksara bali metu
gantungan miwah gempelan.
1. Tengenan nga
2. Tengenan wisarga
3. Tengenan ra
4. Adeg – adeg
• Tengenan Nga
Tengenan ng dados pangganti aksara Wianjana nga, kaanggen ring suku ungkur kruna lingga,
kaubah dados ng. Tengenan nga katempatang ring baduur aksara.
Conto : Pacung ,Miwah sane lianan. Kaanggen ring kruna-kruna sane sukun nyane masuara
pateh. Conto : Bungbung , Bungkung. Kangkung, Miwah sane lianan.

• Tengenan wisarga
Tengenan wisarga dados pangganti aksara Wianjana h. Tengenan wisarga katempatang ring
ungkur aksara.
Kaanggen ring suku ungkur kruna lingga.
Conto : Sakah , Malajah , Pakeh , Jumah , Miwah sane lianan.
Ring kruna lingga lan kalih kruna sane konsonannyane pateh, lan kalih sukunnyane madue
tengenan h, dadosnyane kalih tengenan h, punika kaubah dados bisah . Aturan punika tetep
kaanggen yadiastus kruna punika sampun ka-anusuarayang.
Conto : Cahcah, Kohkoh, Miwah sane lianan.

• Tengenan ra
Tengenan r dados pangganti aksara Wianjana ra. Tengenan r katempatang ring baduur aksara.
Conto : Kurma ,Karma , Narmada, Miwah sane lianan.

• Adeg-adeg
Adeg – adeg kaanggen ngamademang utawi negul aksara. Adeg – adeg ten berhak kasurat
matempel ring aksara sane sampun madue pangangge tengenan padidi. Manahnyane, aksara
punika nenten perlu madaging adeg-adeg .
Conto : Ketan ,Katak, miwah sane lianan.

• Bidan pangangge tengenan soang soang inggih punika, ring penempatan nyane. Yening
tengenan nga utawi cecek katempatang ring baduur aksara, tengenan wisarga utawi bisah
katempatang ring ungkur aksara, tengenan ra utawi surang katempatang ring baduur aksara, lan
adeg-adeg katempatang ring ungkur aksara.

9
BAB III. Kruna lan Lengkara
A. Arti Kruna
Kruna inggih punika pupulan suara utawi aksara sane wenten artin ipun. Kruna kawangun
antuk makudang-kudang wanda. Wanda inggih punika marupa bagian saking kruna.

B. Wangun Kruna Basa Bali


Wangun kruna (bentuk kata) sané kabaosang iriki wantah napi sané kabaos bentuk kata-kata
sejeroning bahasa Indonesia. Manut wangunnyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados: (1)
kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna polah, (4) kruna dwilingga, miwah (5) kruna satma.

1. Kruna Lingga
Sajeroning bahasa Indonesia, kruna lingga puniki kabaos kata dasar, inggih punika kruna-
kruna basa Baliné sané durung polih wewehan napi-napi. Kruna lingga puniki kapalih dados
limang soroh:
1) Kruna lingga akacep
2) Upami: tas, jam, yéh, nyuh, bah, tuh, msl.
3) Kruna lingga kalih wanda
4) Upami: jani, jalan, teka, jagur, tulis, dingeh, msl.
5) Kruna lingga tigang kecap
6) Upami: sesapi, sepeda, sepatu, kekua, sumaga, msl.
7) Kruna lingga petang wanda
8) Upami: liligundi, kalajengking, beleganjur, msl.
9) Kruna lingga limang kecap
10) Upami: tambulilingan, katiwawalan, kalisasuan, msl.

2. Kruna Tiron
Kruna Tiron inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané sampun polih wewehan, inggian
marupa pangater, pangiring, seselan, miwah angkep-angkepan-nyane. Ring bahasa Indonesia
mawasta kata jadian, kata berafiks, utawi kata berimbuhan.
1) Kruna tiron mapangater
Upami: majalan, kakawin, prasida, swabhawa, pakayun, sakadi, susila, kumanyama, parisolah,
parajana, durjana, msl.
2) Kruna tiron mapangiring
Upami: ajaka, adiné, biuné, jemakang, ajakin, dajanan, bajunin, rauhin, tiuké, méménné,
dadongnyané, msl.
3) Kruna tiron maseselan
Upami: telapak, sumaur, sinurat, gerigi, umatur, msl
4) Kruna tiron jangkep
Upami: kabudayan, pakayunan, sinarengan, panyumpenan, kanampekin, pasemetonan, palebon,
msl.

10
3. Kruna Polah
Kruna polah inggih punika kruna-kruna sané kapolahang utawi kruna tetiron sané polih
pangater anusuara (nasal → N- : ny-, m-, n-, ng-).
1) Kruna Polah Talawia (sané nganggen ny-)
Rumus: c, j, s → ny- . Tegasnyane, saluir kruna lingga sané mapangawit antuk konsonan c, j, s,
pacang kapolahang dados ny-.
Upami: cegut, cakcak, celek, → nyegut, nyakcak, nyelek
jemak, jagur, juang → nyemak, nyagur, nyuang
sepaka, sesep, sikut → sepaka, nyesep, nyikut

2) Kruna Polah Ostia (sané nganggén m-)


Rumus: p, b → m-. Tegesnyané, kruna-kruna sané mapangawit antuk konsonan p, b, pacang
kapolahang dados m-.
Upami: pakpak, pukul, pijet → makpak, mukul, mijet
bisbis, baang, bekbek → misbis, maang, mekbek
.
3) Kruna Polah Dantia (sané nganggén n-)
Rumus: d, t, → n-. Tegesnyané, yéning wénten kruna mapangawit konsonan d utawi t pacang
kapolahang dados n-.
Upami: duduk, dingeh, dakep → nuduk, ningeh, nakep
tulis, tunas, tingting → nulis, nunas, ningting

4) Kruna Polah Kantia (sané polih ng-)


Rumus: Konsonan (g, k) → ng-
Suara (a, i, u, é, o, e) → ng-
Ardasuara (y, l, w, r) → ng-
Tegesnyane, kruna-kruna sané mapangawit antuk (g, k); suara (a, i, u, é, o, e); miwah ardasuara
(y, l, w, r) pacang kapolahang dados ng-
Upami: gasgas, kedeng → ngasgas, ngedeng
abut, ilut, uwék → ngabut, ngilut, nguwék
égol, ogah, entut → ngegol, ngogah, ngentut
yasain, lawar → ngyasain, nglawar
wayang, rereh → ngwayang, ngrereh.

4. Kruna Dwilingga
Sajeroning bahasa Indonesia, kruna dwilingga puniki mawasta kata ulang. Duaning
asapunika, sané kabaos kruna dwilingga inggih punika kruna -kruna sané linggannyané
kapingkalihang. Kruna dwilingga puniki kapalih dados limang soroh inggih punika:

1) Kruna Dwisama Lingga


Kruna dwisama lingga inggih punika kruna-kruna basa Baline sané linggané kapingkalihang,
sajeroning bahasa Indonesia mawasta kata ulang murni.
Upami: gedé-gedé, bagus-bagus, jelék-jelék, berag-berag, cendek-cendek, liu-liu, msl.

11
2) Kruna Dwimaya Lingga
Wangun kruna dwimaya lingga pateh ring kruna dwisama lingga, nanging yéning ipun kabaos
apisan nénten maderbé arti. Kruna dwimaya lingga setata mawangun rangkep.
Upami: kunang-kunang, kupu-kupu, katang-katang, awig-awig, paru-paru, pici-pici, msl.

3) Kruna Dwisamatra Lingga


Kata ulang berubah bunyi ring bahasa Indonesia, kawastanin kruna dwisamatra lingga. Kruna
dwisamatra lingga wantah kruna-kruna sané kapingkalihang tur polih pauahan suara.
Upami: kecah-kecuh, kitak-kituk, colak-colék, dengak-dengok, briak-briuk, kecag-kecog,
msl.

4) Kruna Dwipurwa
Inggih punika kruna-kruna sané kecapé ring arep kapingkalihang saha masuara e pepet.
Upami: sesaté, lelima, tetujon, bebaosan, sesari, geguritan, msl.

5) Kruna Dwiwesana
Inggih punika kruna-kruna sané kecapé ring ungkur kapingklalihang saha maweweh pangater pa-
Upami: pacebur-bur, pakeber-ber, pakecret-cret, paketel-tel, pakeog-cog, pakebyar-byar, msl.

5. Kruna Satma
Inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki. Kruna Satma mawit
saking kruna (sa + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa utawi kata majemuk”.
Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika:

1) Kruna Satma Papadan (Kata Majemuk Setara)


Inggih punika kruna-kruna sane ngawangun kruna satma punika madrué kadudukan
setara, nénten saling nyinahang.
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
1. Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto: mémé bapa, peteng lemah, daa teruna, msl
2. Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti
Conto: berag tegreg, putih sentak, selem denges, msl

2) Kruna Satma Tan Papadan (kata majemuk tidak setara)


Inggih punika: silih sinunggil kruna punika marupa katerangan.
Conto: galang kangin, tiing buluh, biu kayu, jaja abug, msl

3) Kruna Satma sané nganggén Kruna Tawah


Inggih punika: kruna sané wantah maarti yéning sampun kagabungang.
Conto: selem ngotngot, badeng ngiet

❖ Wewangsan Kruna

Ring palajahan basa Bali wenten akeh wewangsan kruna, minakadi :

1. Kruna Aran (kata benda) inggih punika kruna sane marupa barang, manusa, sato.
• Conto kruna aran sekala: bangku, meja, kursi, dsampi, msl.
• Conto Kruna aran niskala: Batara, angin, pakayun, msl.
12
2. Kruna Piteket (kata sandang), kruna sane nyihnahang gelas, pungkusan aran, manusa,
buron.
Conto : I, Ni, gde, I meme, luh, ngakan, sang, dang, msl.

3. Kruna kria (kata kerja) inggih punika : Kruna sane nyihnayang karya, solah
Conto: ngalap, nunden, nyagur, kajemak,msl.

4. Kruna pangentos (kata ganti), kruna sane dados anggen ngentosin barang, sato, manusa.
Conto:tiang, icing, irage, nyai, cai, msl.

5. Kruna pengarep (kata depan), kruna sane nyihnayang genah, dauh.


Conto: di, ring, sig, uli, saking, msl.

6. Kruna kahanan (kata sifat) , kruna sane midartayang indik kruna aran, barang, manusa.
Conto:cenik, selem, alep, mael, mudah,males,msl.

7. Kruna keterangan (kata keterangan), kruna sane midartayang indik kruna kria, kruna
kahanan, wilangan.
Conto: sai-sai, masih, kone, tengai, peteng,msl.

8. Kruna penyambung (kata sambung), kruna sane anggen nyambungang mekudang-kudang


kruna miwah lengkara.
Conto: krana, sakewala, dugas, raris,msl.

9. Kruna wilangan (kata bilangan), kruna sane nyinhayang akeh wiadin akidik.
Conto: sa, dua, telu, atenge, aketi, msl.

10. Kruna panguuh (kata seru) , kruna sane nyihnayang rasa manut kahanan sane karasayang.
Conto: beh, duh, dar, biur, msl.

C. Lengkara
Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sane madue lelintihan pepaosan
sane pasti tur wenten wirasan ipun. Nganuntin wangunipun, lengkara kapalih dados kalih soroh,
inggih punika:

1. Lengkara Tunggal
Lengkara tunggal sane tegep lumrah ipun kawangun antuk: Jejering Lengkara (subjek), Linging
Lengkara (predikat), Panandang Lengkara (objek/pelengkap), miwah Pidartaning lengkara
(keterangan: genah, dauh/kala, kahana lan wilangan)
Contoh:

Nyoman nulis surat di mejane ibi sanja


Jejering Linging Panandang Pidartaning Lengkara
Lengkara (JL) Lengkara (LL) Lengkara genah lan dauh/Kala

13
2. Lengkara Masusun (Majemuk, Bersusun)
Lengkara Masususn puniki kapalih dados tigang soroh inggih punika:

1) Lengkara Masusun sepadan


Ring sajeroning lengkara masusun sepadan punika soang-soang lengkara mandiri, artinipun pateh
kekuasan ipun. Cihnanyane wenten tanda baca koma lan kruna “lan”, “teken”.
Umpami: I meme nyakan di paon, i bapa nyampat di natahe
Adine jegeg, beline masih ganteng

2) Lengkara Masusun Pepetan


Ring sajeroning lengkara puniki, wenten bagian lengkara sane kapepetang dados alengkara.
➢ Sane kapepetang jejering lengkara
Umpami: Tanahe ento mara belina jani adepa.
➢ Sane kapepetang linging lengkara
Umpami: Ia madaar nasi sambilanga mabalih tipi
➢ Sane kapepetang panandang lengkara
Umpami: Ia mamaca, sambilanga nulis surat lamaran
➢ Sane kapepetang pidartaning lengkara
Umpami: Adin tiange mamaca, sambilanga masare di kamare

3) Lengkara Masusun Matingkat


Lengkara masusun matingkat puniki kawangun antuk inan lengkara miwah paranakan lengkara.
Ring sajeroning lengkara punika wenten kruna utawi bagaian lengkara sane kawerdiang dados
paranakan lengkara.
Umpami: Jadma sane makta surat punika rauh dibi
Jadma sane makta surat punika rauh duk titiang budal

❖ Lengkara Basa Bali nganutin lingingnyane kapalih dados 2 soroh inggih punika:

1) Lengkara Lumaksana, Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkaran lengkarannyané


nglaksanayang pakarya. Linging lengkarannyané ketah marupa kruna tiron mapangater anusuara
(Ny, M, N,Ng),
sakadi:
Umpami :
• Beli Madé nusuk saté.
• Mbok Putu ngaé rujak.
2) Lengkara Linaksana, Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkarannyané keni
pakaryan. Linging lengkarannyané ketah marupa kruna tiron mapangater (ka-) miwah mapangiring
(-in), miwah (-a).
Umpami:
• Saténé katusuk baan Beli Madé.
14
❖ Lengkara Basa Bali nganutin Penees “ Intonasinyane” kapalih dados 4 soroh :
1) Lengkara Pamidarta (Kalimat Berita), Inggih Punika : lengkara Pamidarta
Inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan (keadaan) umpami:
• Tititang ngranjing ring SMK Wira Harapan
2) Lengkara Pitakén (Kalimat Tanya), Inggih Punika: lengkara sané tetujon ipun
nunas pasaur saking sang sané katakénin. Panees ring panguntat lengkara ketah ipun
ngunggahang intonasi tanya. umpami:
• Luh, saja Iluh suba ngelah gegelan?
3) Lengkara Penguduh (Kalimat Perintah), Inggih Punika: lengkara sané tetujon
ipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana utawi ngambil pakaryan.umpami:
• Luh, mai je paekin negak disamping Beline!
• Béh, énggalin ja majalan beli!
4) Lengkara Nuutang Reraosan (Kalimat Langsung), Inggih punika: Lengkara
Sane tatujon ipun nunas pasaur saking anak tiosan sane sifatnyane langsung umpami:
• Bapa metakon”Putu tusing masuk jani?”

15
BAB IV. Awig - Awig Desa Pakraman
A. Arti Awig – Awig
Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata
krama manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket
pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang : Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi
krama banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa
mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang.
Ring Peraturan Daerah Provinsi Bali Nomor 3 Tahun 2003 kasambatang indik Hukum
Adat (awig-awig lan pararem) inggih punika hukum adat Bali sané wénten ring tengah
masyarakat Bali sané mawiwit saking Catur Dresta saha kajiwa pramanain olih Agama Hindu
Bali. Catur Dresta inggih punika, Sastra Dresta inggihan ajaran-ajaran agama, Kuna Dresta
inggihan nilai-nilai budaya, Loka Dresta inggihan pandangan hidup dan Desa Dresta inggihan
adat istiadat (Windia, 2010:50).
Awig-awig sané wénten ring masyarakat nénten wantah minayang hak sareng kewajiban
nanging taler ngicén sanksi-sanksi adat sané marupa sanksi denda, sanksi fi sik, utawi sanksi
psikologi sané madué sifat spiritual, sané ngawinang kapok.
• Jenis-jenis sanksi adat sané wénten ring awig-awig utawi pararem inggih punika :
1. Mengaksama (nunas pangampura)
2. Dedosaan (denda jinah)
3. Kerampang (kaambil kasugihané)
4. Kasepékang (nénten kadadaosang ngorta sareng semeton tiosan) dalam waktu
tertentu
5. Kaselong (mausir saking désa)
6. Upacara Prayascita (upacara nyuciang desa).
5.2 Pepalihan Daging Awig-awig
• Ring sajeroning awig-awig wénten daging ipun sané majanten kadagingin, inggih punika:
1. Aran lan Palemahan
2. Pamikukuh lan Petitis
3. Sukerta Tata Pakraman

16
4. Sukerta Tata Agama
5. Sukerta Tata Pawongan
6. Wicara lan Pamidanda
7. Nguwah nguwihin Awig-awig
B. Daging Awig – Awig
Awig – awig ketahnyané kawangun antuk tigang paletan minakadi
1. Purwaka utawi pamahbah.
Ring purwa puniki ngunggahang murda cita utawi sarga cita
2. Daging
Daging awig awig ketah mamuat indik aran, wewidangan, patitis, pamikukuh sukerta tata
pakraman, indik paruman, para juru leluputan, kulkul, kahyangan, pamidanda
3. Pamuput
C. Tetujon Awig-Awig Desa Pakraman
1. Kaanggen ngewaliang ketimpangan atau ketidakseimbangan ring Bhuana Agung lan
Bhuana Alit sane medampak ring disharmonisasi konsep Tri Hita Karana.
2. Kaanggen ngatur lan ngendaliyang parilaksana masyarakat ring pergaulan hidupnya
mangda ngamolihang ketertiban lan ketentraman masyarakat.
3. Nulungin masyarakat/krama desa sajeroning ngamolihang kesejahteraan lan keadilan ring
kauripan.
4. Kaanggen pedoman tata cara miwah syarat sesajen ring upacara adat utawi keagamaan.
5. Kaanggen pedoman sajeroning nyalanin persembahyangan lan mabusana ring sajeroning
upacara.
6. kaanggen pedoman prajuru desa ring sajeroning swadarmaning lan kewenangan
7. kaanggen pedoman mengelola lan pembagian hasil utawi kekayaan desa
8. kaanggen mengintegrasikan masyarakat ring sajeroning persatuan lan kesatuan menyama
braya.

17
D. Conto Awig Awig Desa Adat Pakraman
AWIG - AWIG DESA ADAT SUKERTA

DAGING BUKU
MURDHA CITTA
SARGA I : ARAN LAN WAWIDANGAN DESA
SARGA II : PATITIS LAN PAMIKUKUH
SARGA III : SUKERTA TATA PAKRAMAN
Palet 1. Indik Krama
Palet 2. Indik Prajuru
Palet 3. Indik Kulkul
Palet 4. Indik Paruman
Palet 5. Indik Druwen Desa
Palet 6. Sukerta Pamitegep
Kaping 1. Karang Tegal lan carik
Kaping 2. Papayonan
Kaping 3. Wawangunan
Kaping 4. Wawalungan
Kaping 5. Bhaya
Kaping 6. Panyanggran Krama

SARGA IV. SUKERTA TATA AGAMA

Palet 1. Indik Dewa Yadnya


Palet 2. Indik Resi Yadnya
Palet 3. Indik Pitra Yadnya
Palet 4. Indik Manusa Yadnya
Palet 5. Indik Bhuta Yadnya

SARGA V . SUKERTA TATA PAWONGAN

Palet 1. Indik Pawiwahan


Palet 2. Indik Nyapian
Palet 3. Indik Sentana
Palet 4. Indik Warisan

SARGA VI.WICARA LAN PAMIDANDA

Palet 1. Indik Wicara


Palet 2. Indik Pamidanda

SARGA VII.NGUWAH NGUWUHIN AWIG AWIG

SARGA VIII. PAMUPUT.

18
MURDHA CITTA

OM SWASTIASTU OM,
OM AWIGHNAMASTU NAMO SIDDHAM.

Putusing pasabhan Krama Desa Adat SUKERTA gumawe awig-awig Desa Pakraman,maka
sepat siku-siku pamatut,wastu prasidha prayojanan sami kabeh angidep,amagehaken mwah
amolah prawerthi kadi linging awig-awig iki.

SARGA I

ARAN LAN PAWIDANGAN DESA

PAWOS 1

(1). Desa Adat puniki mawasta Desa Adat SUKERTA.


Wawidangan Desa SUKERTA,Kecamatan SUKERTA ,Kabupaten Daerah Tingkat II
SUKERTA
Propinsi Daerah Tingkat I SUKERTA.
(2). Jebar kakuwub wawidangan nyane mawates nyatur luire :
a. sisi wetan ( kangin ) : Desa adat keta
b. sisi kidul ( klod ) : Desa adat keti
c. sisi kulon ( kawuh ) : Desa adat ketu
d.sisi lor ( kaja ) : Desa adat kete
(3). Desa Adat SUKERTA kawangun antuk Karang Ayahan Desa miwah Karang Pagunakaya
sane
wantah tunggil banjar,tur ka pah dados 4 ( petang ) tempekan luire :
a. Tempek Pangkung Daja
b. Tempek Pangkung Tengah
c. Tempek duran tengah
d. Tempek duran dlod

SARGA II

PATITIS LAN PAMIKUKUH

PAWOS 2

Desa Adat Sukerta ngamanggehang Dasar Pamikukuh minakadine :


a. Pancasila
b. Undang - undang Dasar 1945
c. Peraturan Daerah Tingakat I Sukerta
d. Tri Hita Karana manut sada cara Agama Hindu

19
PAWOS 3

Luir patitis ( tatujon ) Desa Adat Sukerta luire :


a. Mikukuhin miwah ngrajegang Agama Hindu
b. Nincapang/nginggilang tata prawerthi magama
c. Ngulati tur nincapang kasukertan Desa Adat saha pawongan nyane sakala-niskala
d. Ngrajegang pamargi sagilik - saguluk,salunglung sabayantaka sajeroning Desa Pakraman.

SARGA III

SUKERTA TATA PAKRAMAN

PALET I

INDIK KRAMA
PAWOS 4
a. Sane kabawos Krama Desa Adat Sukerta inggih punika :
sang sane magama Hindu,jenek magenah ring wawidangan Desa Adat Sukerta,tur sampun
panamaya tedun makrama.
b. Sabinanin kadi sane kaucap ring ajeng kabawos tamiu.

PAWOS 5
Papalihan Krama Desa :
Krama marep/Krama pangarep inggih punika :
1. Krama sane sangkaning lingsir nyane wed Desa Adat Sukerta tur kasinanggeh panyeledihi.
2. Krama sane lingsir nyane wed Desa Adat Sukerta,nenten kaanggeh penyeledihi kewanten
sampun marabian.
3. Krama sane magama Hindu sane mawit sakeng Desa Adat lian sane tedun makrama
sangkaning pinunas ngaraga.
Krama Balu.Sang sapasira ugi katinggal lampus olih somah nyane.Kapalih dados 2 ( duang )
soroh :
1. Balu Wed.
2. Balu Neka.
Krama Sapian.Sang sapasira ugi sane palas masomahan tur kapalih dados 2 ( duang ) soroh :
1. Sapian Wed
2. Sapian Neka
Krama Ubuh wiadin Tapukan.Inggih punika sang sapasira ugi sane katinggal lampus olih
raramannyane luh muani krama inucap kantun alit wiadin durung antes ngayah.

Krama Pasuka - dukan inggih punika sang sapasira ugi sane sampun majangkepan wiadin ngajak
rabi mawit sakeng Desa Adat lian malinggih wiadin magenah ( madunungan ) ring Desa Adat
Sukerta tur masuwe sampun langkungan ring 15 ( limolas ) rahina.

20
PAWOS 6
Kawit Dados Krama Desa :
1. Ngawit nyeledihin ayah raramanipun.
2. Sangkaning sampun marabian,masengker manut pawos 7 aksara b ring sor.
3. Sangkaning pinunas ngaraga,pamantuke ring sang mawit sakeng Desa Adat lian.

PAWOS 7
Panemayane tedun makrama desa :
a. Krama inucap ngawit nyeledihin ayah raramanipun.
b. Sampun marabian masengker 2 ( kalih ) Galungan kawilang sakeng ngrawuhang jotan
tumpeng ring rahina Umanis Galungan.
c. Sampun muputang saurah - arih pidabdab tedun makrama,pemantuk ring sang mawit
sakeng Desa adat lian.
d. Sampun nahenan mapamit/wusan,tur tedun makrama malih,tan ngetang sengker.

PAWOS 8
Tategenan ( ayahan ) Krama Desa
Sakancan Krama Desa Adat sami kakenanin tategenan miwah ayah-ayahan luire :
a.Krama Marep,tategenan miwah ayah-ayahan kakenanin sawungku.
b.Krama Balu,kakenanin tategenan :
1. Balu wed,putung,penyeledihi,madruwe taneman ring stra wiadin nenten : tategenan sa -
Wungku,ayah-ayahan arirang ( manut balu ).
2. Balu wed putung,tan penyeledehi,madruwe taneman ring setra,tategenan sawungk ayah -
an arirang ( manut balu ).
3. Balu wed,putung tan panyeledihi,nenten madruwe taneman ring setra,kaluputang sakeng
Tategenan miwah ayah nanging patut wenten sane ngerob kundulan.
4. Balu wed panyeledihi wiadin tan penyeledihi,madruwe putra,tantegenan sawungku ayahan
Arirang ngantos putran-putran nyane sanek patut nyeledihi sampun marabian.
5. Balu neka tan ngajak putra kaluputang sakeng tategenan maka miwah ayah-ayahan,nangig
mangda wenten sane ngerob kundulan.
6. Balu neka ngajak putra keni tategenan sawungku,nanging ayah-ayahan arirang ( manut balu ).
c.Krama Sapian
1. Sapian wed panyeledihi,maputra wiadin nenten,madruwe taneman kalawan nenten ring
setra,keni tategenan sawungku nanging ayahan arirang ( manut balu ).
2. Sapian wed tan panyeledihi,maputra,makamiwah madruwe taneman ring setra,keni
tategenan sewungku,nanging ayahan arirang.
3. Sapian wed tan panyeledihi tan maputra miwah tan madruwe taneman ring
setra,kaluputang sakeng tategenan lan ayah-ayahan,nanging mangda wenten sane ngerob
kundulan.
4. Sapian neke ngajak putra,keni tategenan sawungku,nanging ayahan arirang.
5. Sapian neka tan ngajak putra,kaluputang sakeng tategenan maka miwah ayahan,nanging
mangda wenten ngerob kundulan.
d.. Krama Ubuh ( tapukan ).

21
1. Krama ubuh/tapukan panyeledihi kakenanin tategenan maka miwah ayahan
kaluputang ngantos krama ubuh inucap patut tedun ngayah ( lanang : 17 tiban,istri :
15 tiban ).
2. Krama ubuh/tapukan boya panyeledihi,madruwe kalawan tan madruwe taneman ring
setra,kaluputang sakeng tategenan miwah ayahan ngantos krama ubuh inucap
majangkepan.
e. Krama Pasuka-dukan
1. Krama pasuka-dukan kakenanin tategenan manut pararem.
2. Indik ayah-ayahan kasukserahang ring krama inucap.

f. Pade sinalih tunggil krama desa adat rikala ngayah matilar tanpa sadok ring prajuru
sadereng panemayane puput ngayah wenang krama inucap kakenanin dedosan wiadin
pamidanda sane mawasta tanjek laler.Geng artha pamidandane katetepang manut
pararem.

PAWOS 9

NYADA,MAPAWANGKID,NYUKSUKIN,MELAGA

Krama Desa Adat kadadosang :

a. NYADA : mateges ngamademang ayah saantukan :


1. Sampun lingsir tur putung.
2. Sampun lingsing,tur sane patut nyeledihin dereng patut ngayah.
3. Sungkan tahunan.

b. MAPAWANGKID : mateges nunas laluputan ayah kalaning :


1. Wenten ngelaksanayang Karya Ayu ( Yadnya ).
2. Sungkan.
3. Matepetin sungkan wiadin matepetin rare.
4. Ngembasang rare
5. Sedek ngupakara sawa ring sameton tugelan sane malinggih/magenah ring lian
desa.Masengker manut pararem.
c. NYUKSUKIN : mateges nyukserahang ayah ring anak lian ( bina kadi sane kasurat ring pipil )
kalaning wenten kapialang,nanging sang nyuksukin patut :
1. Sampun mayusa 17 ( pitulas ) tiban yan lanang.
2. Sampun mayusa 15 ( limolas ) tiban yan istri.

d. MELAGA ( NGOOT ) : mateges mandukin ayah-ayahan.


1. Krama Desa kalugra melaga sangkaning malinggih ( jenek ) tetep ring dura desa ( ngrereh
kakaryan tahunan,makadi nayaka praja.)
2. Ageng pamelaga ( pangoot ) kawilangin mabobot 50 ( ping seket kakaryan ) nyabran nem
sasih pawukon ( 210 dina ).Geng artha manut pararem.
3. Pamelaga ( pangoot ) patut katebas/katawur nyabran nem sasih pawukon ( 210 dina )
sawusan Galungan rikalaning paruman Krama Desa nemonin rahina Wraspati Kliwon
wara Langkir.

22
PAWOS 10

WUSAN MAKRAMA DESA.

A. Sangkaning lasia wiadin pinunas ngaraga,dwaning wenten cihna bukti sane kaaturang ring
Prajuru Desa.
B. Kanorayang wiadin kararyanang olih krama Desa sangkaning tan satinut ring daging Awig awig
sane sampun kasungkemin tur sampun nahenin kapituturin olih krama ngantos ping tiga.

23
BAB V. Artikel / Proposal
A. Arti Artikel
Artikel inggih punika sasuratan lepas madaging pikayunan newek utawi pupulan sane
mligbagang topil utawi masalah sane kahanannyane aktual miwah kontroversial tur matetujon
nguwehin informasi, nudut kayun miwah ngibur panguacen.
• Teges miwah cacirén Atikel
Artikel Panglimbak Basa Bali rahinané mangkin sampun sayan -sayan becik. Basa Bali
nénten ja wantah dados basa komunikasi verbal kémanten, nanging mangkin sampun dados
basa sasuratan ring sajroning wawidangan jurnalistik utawi karya tulis ilmiah. Silih tunggil
wentuk karya tulis ilmiah punika marupa artikel. Ring koran, sampun akéh mangkin
artikel-artikel mabasa Bali sané kawedar nyabran minggu. Kahanané puniki sané
ngawinang kawéntenan Basa Bali sayan-sayan nglimbak. Nénten ja sakadi baos para
janané sané dumun maosang Basa Bali pacang padem ring warsa 2020. Kawéntenan artikel
mabasa Bali puniki pinaka silih tungggil cecirén Basa Bali sampun prasIda ngiring ring
panglimbak aab jagat sané kabaos gloBalisasi. Artikel inggih punika sasuratan sané
madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik pikobet utawi wicara sané dados
pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mligbagang, miwah pinaka
panglila cita sang sané ngwacén. Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané
wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang
pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to
date). Manut Mulyono (2012: 35) artikel punika wantah sasuratan sané manut kadi kahanan
miwah kawéntenan data ring masyarakat (factual). Sasuratan artikel puniki madaging tata
titi utawi pamargi sané prasIda muputang wicara utawi pikobet sané dados unteng
babasosan ring artikel punika. Nike mawinan, sang sané nyurat artikel sepatut nyané para
jana sané uning indik wicara utawi pikobet sané kasurat utawi katah kebaos ahli.

• Tata cara makarya artikel


Ring sajroning nyurat artikel, patut nganutin uger-uger indik nyurat artikel. Santukan
artikel sané becik nénten medal saking pamargi sané miwahgan, patut katelebang napi sané
dados uger-uger ring nyurat artikel. Wénten makumiwahg-kumiwahg pamargi sané patut
titénin sadurungé nyurat artikel, inggih punika:
1. Sané patut uratiang kapartama wantah ngrereh unteng babaosan (topik) sané jagi kasurat.
Inggian unteng babaosan punika sapatutné mangda nganutin aab jagat utawi kahanan
pabligbagan sané kantun akéh kabaos ring kramané.
2. Risampuné ngamolihang unteng babaosan (topik) madué jagi kasurat, rarisang kaepah
unteng babaosané punika dados pahan sané alitan (subtopik). Tatujoné manggda prasida
ngamolihang sasuratan sané jakti-jakti nincap ring sajroning unteng babaosan.
3. Rikala makarya artikel patut nganggén basa sané sampun katah kauningin utawi basa
sané miwahgan antuk ngresepang (komunikatif)

B. Karakteristik artikel
Karakteristik artikel inggih punika kasurat ngangen parab sang sane nyurat, madaging gagasan
actual miwah kontroversial, katulis sakadi referensial saha visi intelektual, kasurat antuk basa sane
idup, seger, popular,miwah komunikatif, ringkes miwah tegas, orisinil utawi asli kasurat antuk
pararangan.

24
Tetujon paplajahin artikel inggih punika nincapang kawagedeang ngwacen sisia ring sajeroning
teks wacana.

C. Conto Artikel Mabasa Bali


Tumpek wariga

Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek
pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon Wuku Wariga.
Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan taru utawi sarwa tumuwuh
sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-soang. Makéh anaké maosang rahina tumpek
wariga puniki wantah otonan sarwa tumuwuh utawi taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring
sakancan taru puniki suksmanyané wantah ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané
sampun ngardi sarwa taru miwah tumuwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas
mangda kawéntenan jagaté ring Bali gemuh landuh.
Para jana Baliné rikala tumpek wariga puniki pastika sampun mataki-taki jagi makarya
bebantenan ring genah soang-soang. Napi malih tumpek wariga puniki pinaka cihna rerahinan
Galungan miwah kuningan sampun jagi rauh. Nénten prasIda katepasin, samian ajeng-ajengan sané
kaajeng olih para jadmané wit saking taru miwah sarwa tumuwuhé. Punika mawinan, ageng pisan
kawéntenan sakancan taru miwah tumuwuhé ring jagaté. Yéning para jadma Baliné sampun sayaga
ngenem sasih ngaturang sembah bakti utawi ngaturang suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
nénten kabaos paripurna yening rasa suksma miwah bhakti punika kacihnayang antuk bebantenan
kémanten. Sané pinih utama sané patut laksanayang ring aab jagaté sakadi mangkin inggih p unika
sapunapi antuk mangda kawéntenan sakancan taru sané mabuat puniki nénten rered utawi ical.
Ring panglimbak jagaté sakadi mangkin, rasa éling ring kawéntenan taru pinaka urip jagat
utawi ketah kabaos paru-paru dunia sampun sayan magingsir ring manah soangsoang. Yéning cingakin
mangkin, para jadma Baliné sampun lali ring swadharmanné dados manusa. Napi mawinan kabaos lali
ring Swadharma?, Ida Sang Hyang Widhi sané ngardi jagat miwah napi sané wénten ring jagaté ngicén
manusa idep mangda para jadmané madrebé rasa éling ngemit miwah miara napi sané wénten ring
jagaté, santukan yéning nénten kapiara pastika pacang kalebur utawi kapralina malih makasami sané
wénten ring jagaté. Yening dumun kantun akéh alas madurgama genah sakancan sato minakadi macan,
lelipi, miwah sané lianan magenah, mangkin sampun karusak, mauwah dados umah, toko, ruko miwah
wawangunan sané lianan. kawéntenan alas utawi wana sampun kagentosin antuk wawangunan. Luhu
sané makacakan ring margi miwah ring tukad pinaka saksi akidik pisan manah para janané jagi miara
napi sané sampun kakaardi olih Ida Sang Hyang Parama Kawi. Kawéntenan blabar ageng, tsunami,
linuh ngejerang jagat punika cihna Ida kroda antuk parilaksana kaon sané ketah kamargiang.
Punika mawinan ring galahé sané becik puniki. Rikala sakancan taru miwah sarwa
tumuwuhé kaotonin, tincapang malih rasa éling, antuk nandur malih sakancan taru sané mawiguna,
sakancan tumuwuh sané prasIda ngawinang jagaté landuh. Sampunang tumpek wariga punika wantah
kaanggén galah ngotonin taru sané sampun wénten utawi maurip kémanten sakéwanten sané pinih
utama nandur sakancan taru miwah sarwa tumuwuh mangda prasIda ngurip jagat.
Olih :Déwa Ayu Carma Citrawati

25
D. Syarat Artikel lan Proposal
❖ Syarat Artikel, inggih punika :
a) Basa sane kaanggen ring artikel punika patehin sareng model artikel
b) Tulisanne patut original nenten nuutin ring karya anak len
c) Topikne punika respons ring pariindikan
d) Tulisanne ten terikat olih dina lan wangun pariindikan
❖ Syarat proposal, inggih punika
a) Guna ring kegiatan punika patut mastruktur
b) Madue struktur lan pemineh sane jelas

E. Arti Proposal
Proposal teges ipun bebaosan sane ngunggahang sakancaning pinunas utawi usulan ngenenin
indik sekancan pangrencana acara (rencana kegiatan) sane katlatarang marupa dudonan pakaryan
sane jagi kamargiang utawi kalaksanayang. Proposal puniki kakaryanin matetujon mangda
sahananing pangrancana pakaryane punika prasida kasungkemin (molihang dukungan) saking
sane patut nyungkemin. Tios ring punika proposal taler mawiguna kaanggen n unas wantuan sane
marupa jinah.

Manut ring wangun ipun proposal wenten kalih soroh inggih punika:
• Porposal Formal inggih punika proposal sane wangunipun jangkep madaging purwaka,
daging, miwah pemuput.
• Proposal Semi Formal (Proposal Sadarana) inggih punika proposal sane ngunggahang indik
kegiatan umum miwah kegiatan kegiatan ilmiah sadarana.
• Proposal Kegiatan Umum inggih punika proposal sane madaging usulan utawi rencana sane
bersifat umum, sekadi: bazar, bhakti sosial miwah sane lianan.
• Proposal Kegiatan Ilmiah Sederhana inggih punika proposal sane madaging usulan rencana
pakaryan sane sadarana ngenenin indik dudonan pamargin pakaryane sane jagi kalaksanayang,
sekadi: proposal pengamatan, proposal ngawentenan diskusi ilmiah, penelitian sederhana,
miwah studi kepustakaan.
Tetujon proposal inggih punika sarana mikolihang wantuan jinah, wantuan dukungan
utawi sponsor miwah perijinan. Unsur – unsur proposal sekadi: murda pakaryan (kegiatan),
pamahbah, tatujon, galah miwah genah, sasaran pekaryan (kegiatan), susunan panitia, anggaran,
pamuput, tanda tangan miwah parab.
➢ Soroh Proposal
• Proposal bisnis inggih punika proposal sane daging ipun mapaiketan ring widang usaha
sakadi proposal ngwangun usaha miwah kerja sama perusahaan.
• Proposal proyek inggih punika lumbrahnyane marupa proposal proyek sane mapaiket ring
widang pakaryan (dunia kerja) sekadi proposal proyek wewangunan.
• Proposal penelitian inggih punika proposal sane mapaiketan ring widang akademis sekadi
penelitian nyangkepin daging skripsi, tesis miwah sane lianan.
• Proposal kegiatan inggih punika proposal ngenenin indik pengrencana kegiatan yadian
marupa kegiatan kelompok miwah individu sakadi proposal kegiatan pentas seni budaya.

26

Anda mungkin juga menyukai