Disusun oleh :
UNIVERSITAS PEKALONGAN
TAHUN 2020
1
ATUR PRAWACANA
Penyerat
1
DAFTAR ISI
Kata pengantar...................................................................................................1
Daftar Isi............................................................................................................2
Bab I Pendahuluan.............................................................................................3
a. Latar Belakang........................................................................................3
b. Rumusan Masalah...................................................................................3
c. Tujuan......................................................................................................4
Bab II Pembahasan............................................................................................5
1. UNDAH USUK BASA...........................................................................5
2. UNGGAH – UNGGUH BASA..............................................................7
3. TEMBANG MACAPAT.........................................................................9
Bab III Penutup Kesimpulan.............................................................................17
Saran..................................................................................................................17
2
BAB I
PENDAHULUAN
B. Rumusan Masalah
Penulisan makalah ini, dimaksudkan agar pembaca memiliki wawasan tentang bahasa
dan sastra jawa, mengenai:
1. Bagaimana persebaran bahasa jawa?
2. Bagaimana dialek bahasa jawa?
3. Bagaimana undhak-undhuk dalam bahasa jawa?
4. Bagaimana unggah-ungguh basa jawa?
5. Apa yang dimaksud dengan Macapat ?
3
C. Tujuan Penulisan
Adapun tujuan penyusunan makalah ini adalah mahasiswa dapat mengetahui tentang:
1. Persebaran Bahasa Jawa.
2. Dialek Bahasa Jawa.
3. Undhak-Undhuk Dalam Bahasa Jawa.
4. Tulisan Dan Aksara Jawa.
5. Unggah-Ungguh Basa Jawa.
6. Tembang macapat
4
BAB II
PEMBAHASAN
5
Karti basa terbitan Kementrian PP dan K (dalam Sasangka. 2004) menyebutkan undha-usuk
basa terdiri atas tujuh tingkatan.
1. Basa ngoko : Ngoko lugu
Basa antya
Antya basa
2. Basa madya : Madya krama
Madyantara
Madya ngoko
3. Basa krama desa
4. Basa krama : Mudha krama
Kramantara
Wredha krama
5. Basa krama inggil
6. Basa kedhaton
7. Basa kasar
Tingkat tutur basa jawa yang disusun oleh Poedjasoedarma dkk (1979: 13), menyebutkan
bahwa tingkat tutur basa jawa terdiri atas tiga tingkatan yang masih dipilah-pilah menjadi
embilan bentuk.
1. Basa ngoko : Ngoko lugu
Ngoko antya
Antya basa
2. Basa madya : Madya krama
Madyantara
Madya ngoko
3. Basa krama : Mudha krama
Kramantara
wredhakrama
6
2. UNGGAH-UNGGUH BAHASA JAWA
Basa iku minangka sarana kanggo komunikasi, kanggo nglantarake marang sawijining
maksud utawa kekarepan marang wong sing diajak guneman. Basa uga dadi sarana kanggo
nglairake panguneg-uneg kanthi cara nulis utawa maca. Mula anggone nggunaake basa kudu
trep ora kena tumpang suh, kudu mangerteni marang sapa sing diajak guneman. Mula basa
iku duweni unggah-ungguh. Dene unggah-ungguhing basa iku sabenere akeh banget nanging
sing lumrah digunakake iku ana 4 yaiku:
1. Ngoko lugu
2. Ngoko alus
3. Krama lugu
4. Krama alus
7
Panganggone:
a. Sedulur tuwa marang sedulur enom kang luwih dhuwur drajate.
b. Garwane priyayi marang sing kakung.
c. Priyayi marang priyayi yen wis ngoko-ngokonan.
Tuladha:
– Dhik, sliramu mengko nek kondur arep nitih apa? Apa kersa
takdherekake?
– Aku mau ngundhuh pelem akeh, Panjenengan apa kersa dakaturi?
– Yen kersa mengko dakaturi sejinah.
8
d. Andhahan marang pimpinane.
e. Kanca karo kanca sing durung kulina.
Tuladha:
– Kula badhe matur dhateng ibu, bilih manawi saestu sowan dhateng
eyang, kula badhe tumut.
– Tindak-tandukipun kanca kula ingkang naminipun Edo punika sanget.
3. TEMBANG MACAPAT
Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake
dhewe petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake
yaiku tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa
Jawa anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka
wujud geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru
gatra, guru wilangan, lan guru lagu.
Macapat kagolong geguritan tradisional Jawa, saben ayat macapat nduweni baris
ukara sing kasebut gatra, lan saben gatra nduweni sakrenane guru wilangan tartamtu, lan
akhir saka suara sing disebut guru lagu. Tembang macapat diartekne dadi maca papat-papat,
yaiku maksude cara maca sing kajalin saben papat suku tembung.
Pangerten Macapat
Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake
dhewe petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake
yaiku tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa
Jawa anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka
wujud geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru
gatra, guru wilangan, lan guru lagu.Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang
dadi telung kategori: tembang cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé. Macapat
digolongaké kategori tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné tembang gedhé arupa
kakawin utawa puisi tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram Anyar, ora
9
dipatrapaké prabédan antara suku kata dawa lan cendhak. Saliyané kuwi tembang tengahan
uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.
Yèn dibandhingaké karo kakawin, aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih
gampang dipatrapaké jroning basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang
basa Sanskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak dilirwakaké.
Macapat kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca pancèn
rinakit saben patang wanda. Nanging iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana.
Sajabané sing wis kasebut ing dhuwur, makna liya yakuwi tembung -pat ngarujuk marang
cacahing tandha diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawa sing relevan jroning
panembangan macapat.
Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing dikarang dening Ranggawarsita, macapat
minangka cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing tegesé "nglagokaké nada kapapat".Saliyané
maca-pat-lagu, isih ana manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.
Miturut ujaring kandha maca-sa klebu kategori paling tuwa lan diciptakaké déning
para Déwa lan diturunaké marang pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga
10
istana Yogiswara saka Kedhiri. Nyatané iki klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng
tembang gedhé.
Maca-ro klebu tipe tembang gedhé yakuwi cacahing bait (pada) saben pupuh bisa
kurang saka papat sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben bait (pada) ora
mesthi padha lan diciptakaké déning Yogiswara.
Maca-tri utawa kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar
diciptakaké déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké déning
Pangeran Panji Inokartapati lan saduluré. Wusanané, macapat utawa tembang cilik
diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké marang para wali.
Gunggungipun tembang macapat
Gunggungipun tembang macapat wonten 11, inggih menika:
1. Mijil
2. Kinanthi
3. Sinom
4. Asmarandana
5. Dhandhanggula
6. Gambuh
7. Maskumambang
8. Durma
9. Pangkur
10. Megatruh
11. Pocung
Watak lan Gunane Tembang Macapat
Nama Sekar :Watak Ginanipun
Mijil : asih, prihatin, pangajab mulang tiyang ingkang nembe prihatin
Kinanthi : seneng, asih, kasmaran mituturi, pratelan tresna, mulang
Sinom : ethes, prasaja piwulang, wewarah
Asmaradana : tresna, sedhih, sengsem nggambaraken kakesitan, mulang, tresna
Dhandhanggula : luwes, gumbira, endhah mahyakaken tresna, sedhih nandhang
tresna, mbuka sekar/ srat, mahyaaken kahanan menapa kemawon cocok
Maskumambang : nelangsa, ngeres-ngeresi, sedhih mahyakaken raos panalangsa
Durma :keras, nepsu, semangat nggambaraken tiyang nepsu, perang
Pangkur : sereng, nepsu, gandrung pitutur radi srengen, gandrung
11
Pocung : sembrana, parikena, lucu cangkriman, crita lucu, guyon
Gambuh : sumanak, sumadulur mulang, pitutur
Megatruh : prihatin, getun, keduwung, sedhih cariyos ingkang sedhih, getun
Balabak : sembrana, saenake, lucu guyonan sakepenake, sembrana
Wirangwong
Wibawa :mahyakaken keagungan, kaendahan, piwulang
Girisa : gagah, wibawa, wanti-wanti piwulang, kasepuhan
Jurudemung : kenes (genit) mancing brahi
Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Macapat
1. Mijil = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
2. Kinanthi = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
3. Sinom = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
4. Asmaradana = 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 8a
5. Dhandhanggula = 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
6. Maskumambang = 12i, 6a, 8i, 8a
7. Durma = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
8. Pangkur = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
9. Gambuh = 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
10. Megatruh = 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
11. Pocung = 12u, 6a, 8i, 12a
Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing
ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai
bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya
kang ing ngisor iki:
1. Maskumambang
Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang
utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges
uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
Apan kaya mangkono wewatek neki (12 i)
Sanadyan wong tuwa (6 a)
Yen duwe watek tan becik (8 i)
Miwah tindak tan prayoga (8 a)
2. Mijil
12
Ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita.
Lan dimantep mring panggawe becik (10 i)
Lawan wekas ing ngong (6 o)
Aja kurang, iya panrimané (10 é)
Yen wis tinitah marang Hyang widhi (10 i)
Ing badan puniki (6 i)
Wus pepancen ipun (6 u)
3. Sinom
Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom
supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
5. Asmarandana
Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang
kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
13
Aja turu soré kaki (8 i)
Ana Déwa nganglang jagad (8 a)
Nyangking bokor kencanané (8 é)
Isine donga tetulak (8 a)
Sandhang kelawan pangan (7 a)
Yaiku bagéyanipun (8 u)
wong melek sabar narima (8 a)
6. Gambuh
Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur
digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing
pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
7. Dhandhanggula
Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa
kasembadan. Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak
kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu
ndandanggula.
14
Iku pantes sira guranana kaki (12 i)
Sartane kawruhana (7 a)
8. Durma
Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur
tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan,
mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma/wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau
disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.
9. Pangkur
Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang
dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.
10. Megatruh
Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné
katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
15
Na ra kena sinelak selak pineluk (12 u)
Mring kang ngadhang adhang sisip (8 i)
Yen loro anggepi reku (8 u)
Teman kether maring ngening (8 i)
Adoh kae let tan adoh (8 o)
11. Pocung
Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé
dikubur.
16
BAB III
PENUTUP
KESIMPULAN
Masyarakat jawa terdapat berbagai unggah – ungguh Bahasa yang digunakan sesuai
dengan tingkat sosialnya . Unggah – ungguh dalam masyarakat jawa dapat digunakan dengan
meihat lawan bicaranya dan cara pengucapannya
Bahasa Jawa Krama merupakan peninggalan budaya yang adiluhur yang mestinya
dilestarikan karena sifatnya yang dapat membedakan sopan santun terhadap seseorang yang
diajak bicara, namun malah ditinggalkan oleh remaja jaman sekarang.
SARAN
Unggah – ungguh Bahasa perlu untuk ditingkatkan sebab zaman mulai maju , Bahasa jawa
perlu dikenalkan pada anak kita supaya bahasa jawa tetap maju
Bahasa Jawa Krama harus di lestarikan agar tidak punah oleh berkembangnya jaman.
Masyarakat khususnya orang Jawa harusnya memperhatikan unggah ungguh dalam berbicara
kepada siapa agar terciptanya hubungan harmonis antar keduanya.
17