HUKUM LAJU REAKSI ELEMENTER

2.1 PERSAMAAN LAJU

Misalkan reaksi dekomposisi : A  2 B + C
Laju reaksi: Laju hilangnya reaktan / terbentuknya produk
 d [ A] 1 d [ B] d [C ]
Laju  v   
dt 2 dt dt
Laju reaksi bergantung pada konsentrasi reaktan:
 d [ A]
v  k [ A]n .... 1
dt
Tetapan laju reaksi (k)
 konstan untuk suatu reaksi pada suhu tertentu
Satuan k : (konsentrasi)1-n(waktu)-1  n = orde reaksi
Contoh :
Reaksi orde ketiga (n = 3) :
Satuan konsentrasi: M (mol dm-3) dan satuan waktu: detik
 satuan k = (mol dm-3)1-3 (det)-1 = mol-2 dm6 det-1

Perluasan persamaan (1) : A+B+C+.....  PRODUK

v  k[ A]n1 [ B]n2 [C ]n3 ...

n1, n2, n3, …  orde reaksi terhadap A, B, C,...
n1 + n2+ n3 + ...  orde reaksi total
Tabel 1. Beberapa contoh persamaan laju reaksi dan ordenya
Persamaan Stoikhiometrik Hukum Laju Orde Reaksi
sukrosa + H2O  fruktosa + glukosa v = k [sukrosa] 1
(katalis H+)
L-isoleusin  D-isoleusin v = k [L-isoleusin] 1
14 C
6  147N + - v = k [146C] 1
2 proflavin  dimer proflavin v = k [proflavin]2 2
p-nitrofenil asetat + 2 OH– (pH 9)  v = k [p-nitrofenil asetat] [OH–] 2 (total)
p-nitrofenolat– + asetat– + H2O
hemoglobin·3O2 + O2  Hb∙4O2 v = k [Hb·3O2] [O2] 2 (total)
H2 + I2  2 HI v = k [H2] [I2] 2 (total)
H2 + Br2  2 HBr k[ H 2 ][ Br2 ]1 / 2 kompleks
v
k '[ HBr ] /[ Br2 ]
CH3CHO  CH4 + CO v = k [CH3CHO]3/2 kira-kira 3/2
C2H5OH  CH3CHO (oleh enzim hati) v = konstan 0
Tabel 1  orde reaksi tidak selalu = molekularitas
Contoh ke-7 dan ke-8 pada Tabel 1 
analogi tidak berlaku dalam penentuan mekanisme reaksi

2.2 ORDE REAKSI KE-0 (n=0)

pA  produk
1 d [ A] [ A] t
v  k[ A]0  d [ A]  pk  dt
p dt [ A]0 0

[A]0 – [A] = pkt … (2)

[A]0 = konsentrasi awal A

[A] = konsentrasi A setelah waktu t
2.2.1 Penentuan Tetapan Laju Reaksi Orde ke-0
1. Metode Substitusi
[ A]0  [ A] x
k  … (2a)
pt pt
x = penurunan konsentrasi A selama waktu t
* Nilai x pada berbagai t ditetapkan secara eksperimental
* Disubstitusikan ke persamaan (2a)
* Nilai k relatif konstan → kinetika orde ke_0
* Rerata k merupakan tetapan laju reaksi
2. Metode Grafis
[A] = [A]0 _ pkt (a – x) = a – pkt … (2b)
 Reaksi orde ke-0 

kemiringan Grafik (a-x) terhadap t linear :

= tg α = -pk
α
* Intersep (titik potong) y = a
* Gradien (kemiringan) = -pk

Penentuan k dengan metode grafis lebih

memuaskan daripada dengan metode substitusi

3. Metode Waktu Fraksional (Umumnya Waktu Paruh)

Waktu fraksional (t1/f)
 waktu yang diperlukan agar fraksi reaktan tersisa
sebanyak 1/f dari reaktan mula_mula
 t = t1/f  [A] = 1/f [A]0
[ A]0 1
 [A]0 – 1/f [A]0 = pkt1/f t1/ f  (1  ) … (3)
pk f
[ A]0 … (4a)
f=2 t1/ 2 
2 pk
[ A]0 a
k  … (4b)
2 pt1/ 2 2 pt1/ 2
* Nilai t1/2 pada berbagai a ditetapkan secara eksperimental
* Disubstitusikan ke persamaan (4b)
* Nilai k relatif konstan → kinetika orde ke_0
* Rerata k merupakan tetapan laju reaksi
Substitusi persamaan (4b) pada persamaan (2) :
[ A]0 t
[ A]0  [ A] 
2 p t1/ 2 1

[ A] t [ A]0
1  [ A]
 1
n
n
t
[ A]0 2 p t1/ 2 … (5)
[ A]0 2p t1/ 2

2.2.2 Contoh Reaksi Orde ke_0

CH 3CH 2OH  NAD LADH
 CH 3CHO  NADH  H 

 d [CH 3CH 2OH ] d [CH 3CHO ]

v  k
dt dt
2.3 ORDE REAKSI KE-1 (n=1)
pA  produk

1 d [ A] [ A] d [ A] t
v  k[ A]1   pk  dt
p dt [ A]0 [ A] 0

[ A]0
ln  pkt … (6)
[ A]

[ A]0  [ A] exp( pkt) … (6a)

 [ A] 10 pkt / 2,303 … (6b)

2.3.1 Penentuan Tetapan Laju Reaksi Orde ke-1
1. Metode Substitusi
Prosedurnya seperti pada penentuan k orde ke-0, tetapi
persamaannya : [ A]0  a 
ln ln  
[ A]  ax … (6c)
k 
pt pt
2. Metode Grafis
ln [A] = ln [A]0 _ pkt ln (a – x) = ln a – pkt … (6d)
ln Reaksi orde ke_1 
ln Grafik ln (a-x) terhadap t linear :
kemiringan
= tgα = -k
α * Intersep (titik potong) y = ln a
* Gradien (kemiringan) = -pk
3. Metode waktu fraksional
t = t1/f  [A] = 1/f [A]0
[ A]0 ln f
ln  pk t1/ f t1/ f  … (7)
1 [ A]
f 0 pk
ln 2
f=2 t1/ 2  … (8a)
pk
ln 2
k … (8b)
pt1/ 2
Nilai eksperimental t1/2 konstan pada berbagai nilai a
 kinetika orde pertama; rerata nilai k dari persamaan
(8b) merupakan tetapan laju reaksi
 Substitusi persamaan (8b) pada persamaan (6) :
t
[ A]0 t ln 2
ln   ln 2 pt1 / 2
[ A]0 n t …(9)
[ A] pt1/ 2 2 n
p

[ A] t1/ 2
Latihan 2.1 :
Data berikut diperoleh untuk dekomposisi glukosa dalam
larutan berair:

[glukosa] (mmol dm-3) 56,0 55,3 54,2 52,5 49,0

waktu (menit) 0 45 120 240 480

Tunjukkan bahwa reaksi itu orde pertama, lalu hitunglah

tetapan laju reaksi dan waktu paruhnya.
 Jawaban:
Metode grafis untuk orde ke-1 : ln[ A]  ln[ A]0  kt (p = 1)
[glukosa]0 = 56 mmol dm-3

ln ([glukosa]/ 4,0254 4,0128 3,9927 3,9608 3,8918

mmol dm-3)
waktu (menit) 0 45 120 240 480

Persamaan garis  ln [glukosa] = 4,0258 – 2,7746 x 10-4 t

r = 99,98% (≈ 1) → orde pertama

Tetapan laju reaksi: k = –kemiringan = 2,7746 x 10-4 menit-1

enu Waktu paruh: t1/2 = (ln 2)/k = 41 jam 38 menit 10,29 detik
ma
 ln ([glukosa] / mmol dm-3)
4.0500

4.0000

3.9500

3.9000

3.8500 t (menit)
0 100 200 300 400 500
Menu
Utama
 Latihan 2.2 :
Efektivitas antibiotika larutan penisilin lazim diukur dengan
satuan ‘unit penisilin’, yang sebanding dengan konsentrasi
penisilin. Selama disimpan dalam larutan bufer pH 7 pada
suhu 25oC, suatu larutan penisilin mengalami penurunan
unit penisilin. Data rerata dari 3 ulangan diberikan berikut ini:

t (minggu) 0 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00

unit penisilin 10100 8180 6900 5380 4320 3870 3130

7,00 8,00 9,00 10,00 11,00 12,00 13,00

2190 2000 1790 1330 1040 898 750

14,00 15,00 16,00 17,00 18,00 19,00 20,00

Menu
tama 572 403 403 314 279 181 167
 Tunjukkan bahwa reaksi itu orde pertama, lalu hitunglah
waktu yang diperlukan agar efektivitas antibiotika larutan
penisilin tersebut menjadi 1/e dari semula.
Jawaban :
Persamaan garis  ln (unit penisilin) = 9,2369 – 0,2059 t
r = 99,87% (≈ 1) → orde pertama

Tetapan laju reaksi: k = –kemiringan = 0,2059 minggu-1

Waktu fraksional: t1/f = (ln f)/k

f = e  t1/e = (ln e)/k = 1/k = 4,8558 minggu
enu Nilai t1/e  waktu relaksasi
ma
 2.4 ORDE REAKSI KE-2 (n=2)
2.4.1 Reaksi Melibatkan Dua Reaktan
pA + qB  produk
a dan b  konsentrasi awal A dan B
(a-x) dan (b-x)  konsentrasi A dan B setelah waktu t
x  penurunan konsentrasi A atau B selama waktu t
1 d[ A] 1 d [ B]
v   k[ A][ B]
p dt q dt
dx
 k (a  px)(b  qx)
dt
dx
Menu  k dt
Utama (a  px)(b  qx)
  
1  1 1 
 
( a  b )  ( b  x) ( a  x) 
dx  pqk  dt
p q  q p 
( a  x)
1 p
ln  C  pqkt
( a  b ) ( b  x)
p q q
1 qa
Saat t=0, x=0 C ln sehingga :
( a  b ) pb
p q
1 b(a  px)
ln  kt …(10)
(qa  pb) a(b  qx)
Menu
Utama
 Latihan 2.3 :
Dalam larutan asam, hidrogen peroksida bereaksi dengan
ion fero: H2O2 + 2 Fe2+ + 2 H  2 H2O + 2 Fe3+
Jika digunakan asam berlebih, reaksi mengikuti orde kedua.
Tuliskan persamaan laju reaksinya.

Jawaban :
Jika [H+] berlebih, selama reaksi berlangsung [H+] tetap.
Reaksi : A + 2 B  produk dengan: A = H2O2 dan B = Fe2+
Karena reaksi berorde dua dan melibatkan dua reaktan,
kita gunakan persamaan (10) dan diperoleh:
1 b( a  x )
Menu ln  kt (p = 1 dan q = 2), atau
Utama (2a  b) a(b  2 x)
 2
1 [ Fe ]0 [ H 2O2 ]
2
ln 2
 kt
(2[ H 2O2 ]0  [ Fe ]0 ) [ H 2O 2 ]0 [ Fe ]

2.4.2 Reaksi Melibatkan Reaktan Tunggal atau Dua

Reaktan yang Sama Konsentrasinya
pA  produk atau pA + pB  produk ([A]0 = [B]0 = a)
1 d [ A] [ A] d [ A] t
v  k[ A]2  2
 pk  dt
[ A]0 [ A] 0
p dt
1 1
  pkt … (11)
[ A] [ A]0
[ A]0  [ A]
 pkt … (11a)
[ A][ A]0
2.4.3 Penentuan Tetapan Laju Reaksi Orde ke-2
1. Metode Substitusi
Prosedurnya seperti pada penentuan k orde ke-0, tetapi
persamaannya :
1 b(a  px)
k ln … (10a)
t (qa  pb) a(b  qx)
untuk reaksi yang melibatkan dua reaktan, atau:
1  [ A]0  [ A]  1  x 
k      … (11b)
pt[ A]0  [ A]  pat  a  x 
untuk reaksi yang melibatkan reaktan tunggal atau dua
reaktan yang sama konsentrasinya.
 2. Metode Grafis
a  px b a
ln   ln  k (qa  pb)t  ln  k (qa  pb)t … (10b)
b  qx a b
 a  px 
ln  
 b  qx 
kemiringan
= tg α = k(qa-pb)
α
a
ln
b
Reaksi orde ke-2 (2 reaktan) 
0 t a  px
Grafik ln terhadap t linear:
b  qx
* Intersep (titik potong) y = ln (a/b)
* Gradien (kemiringan) = k(qa–pb)
 1 1 1 1
  pkt   pkt … (11c)
[ A] [ A]0 ( a  x) a
1
ax
kemiringan
= tg α = pk
α
1
a Reaksi orde ke-2 (1 reaktan, atau
0 t 2 reaktan berkonsentrasi sama) 
Grafik 1/(a–x) terhadap t linear :
* Intersep (titik potong) y = 1/a
* Gradien (kemiringan) = pk
Latihan 2.4 :
Data kinetik berikut diperoleh untuk reaksi antara natrium
tiosulfat dan metil iodida pada suhu 250C
Waktu (menit) 0 4,75 10 20 35 55 
[Na2S2O3] (M) 35,35 30,5 27,0 23,2 20,3 18,6 17,1
[CH3I] (M) 18,25 13,4 9,9 6,1 3,2 1,5 0
Tunjukkan bahwa reaksi mengikuti kinetika orde kedua, dan
hitunglah tetapan lajunya.

Jawaban :
Metode grafis untuk orde ke-2  ln
ax a
 ln  k (a  b)t
bx b
karena reaksi melibatkan dua reaktan dengan p dan q = 1
 [Na2S2O3]0 = a = 35,35 M [CH3I]0 = b = 18,25 M

ln ([Na2S2O3]/ 0,6611 0,8225 1,0033 1,3359 1,8475 2,5177

[CH3I])
t (menit) 0 4,75 10 20 35 55

[ Na2 S 2O3 ]
Persamaan garis  ln = 0,6628 + 0,03376 t
[CH 3 I ]
r = 99,99% (≈ 1) → orde kedua

Tetapan laju reaksi: k = kemiringan/(a–b)

= 0,03376/(35,35–18,25)
= 1,9741 x 10-3 M-1menit-1
 ln
 Νa2 S 2Ο3 
CΗ 3 Ι 
3.0000

2.5000

2.0000

1.5000

1.0000

0.5000 t (menit)
0 10 20 30 40 50 60
Latihan 2.5 :
Reaksi penyabunan etil asetat oleh natrium hidroksida pada
30oC : CH3CO2C2H5 + NaOH  CH3CO2-Na+ + C2H5OH
dipelajari dengan konsentrasi ester dan alkali keduanya 0,05
mol dm-3. Penurunan konsentrasi ester (x) diukur pada
waktu-waktu berikut.
103x (mol dm-3) 5,91 11,42 16,30 22,07 27,17 31,47 36,44
waktu (menit) 4 9 15 24 37 53 83

Hitunglah tetapan laju reaksi tersebut.

Jawaban :
Tentukan dulu orde reaksi terhadap ester (a=0,05 mol dm-3)
Metode grafis untuk orde ke-0 : (a–x) = a – kt (p=1)

(a–x) (mol dm-3) 0,04409 0,03858 0,0337 0,02793 0,02283 0,01853 0,01356
t (menit) 4 9 15 24 37 53 83

Persamaan garis  (a–x) = 0,04292 – 4,1825 x 10-4 t

r = 93,30% (< 1) → bukan orde kenol
(kurva melengkung)
[data (a–x) = 0,05 pada t = 0 dimasukkan]

Metode grafis untuk orde ke-1 : ln (a–x) = ln a – kt (p=1)

ln [(a–x)/mol dm-3] -3,1215 -3,2550 -3,3903 -3,5781 -3,7797 -3,9884 -4,3006

t (menit) 4 9 15 24 37 53 83

Persamaan garis  ln (a–x) = –3,1137 – 0,01556 t

 r = 98,27% (< 1) → bukan orde pertama
(kurva agak melengkung)
[data ln (a–x) = 2,9957 pada t = 0 dimasukkan
1 1
Metode grafis untuk orde ke-2 :  k t (p = 1)
(a  x) a
1/(a–x) (mol-1dm3) 22,681 25,920 29,674 35,804 43,802 53,967 73,746
t (menit) 4 9 15 24 37 53 83

Persamaan garis  1/(a–x) = 20,0603 + 0,6449 t

r = 99,99% (≈ 1) → reaksi orde kedua
terhadap ester
[data 1/(a–x) = 20 pada t = 0 dimasukkan]
Tetapan laju reaksi: k = kemiringan = 0,6449 dm3 mol-1 menit-1
 t menit 
-2.5000
4 9 15 24 37 53 83
-3.0000
a  x mol dm3  kurva orde pertama
0.0480 -3.5000

0.0430
-4.0000
0.0380
0.0330 -4.5000 
ln a  x  / moldm3 
0.0280
0.0230
0.0180 kurva orde kenol
0.0130 t menit 
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
 1

a  x 
mol 1 dm3 
85,0000

70,0000

55,0000

40,0000
kurva orde kedua

25,0000

10,0000
0 20 40 60 80

t menit 
3. Metode waktu fraksional
(tidak berlaku jika reaksi melibatkan 2 reaktan dengan
konsentrasi berbeda)
t = t1/f  [A] = 1/f [A]0
f 1 f 1
  pk t1/ f t1/ f  … (12)
[ A]0 [ A]0 pk[ A]0

1
f=2 t1/ 2  … (13a)
pk[ A]0
1 1
k  … (13b)
p[ A]0 t1/ 2 pa t1/ 2
Konsentrasi reaktan ↑  Waktu paruh reaksi orde kedua ↓
* Nilai t1/2 pada berbagai a ditetapkan secara eksperimental
* Disubstitusikan ke persamaan (13b)
* Nilai k relatif konstan → kinetika orde ke_2
* Rerata k merupakan tetapan laju reaksi

Substitusi persamaan (13b) pada persamaan (11) :

1 1 t
 
[ A] [ A]0 p[ A]0 t1/ 2
 [ A]0
[ A]0 t
1 
[ A] pt1/ 2 [ A]0 n t
 1  n  …(14)
[ A] p t1/ 2
4. Metode Isolasi
Kondisi reaksi diatur agar hanya satu reaktan yang berubah
konsentrasinya terhadap waktu pada sederet percobaan
 Orde terhadap reaktan itu dapat ditentukan
Contoh :
Reaksi oksidasi iodida oleh hidrogen peroksida dalam
larutan asam : H 2O2  2 I   2 H 3O   I 2  4 H 2O
d[I 2 ]
v  k [ H 2O2 ]a [ I  ] b [ H 3O  ]c
dt
Asam sangat berlebih  [H3O+] konstan selama reaksi
Penambahan S2O32-  I2 yang terbentuk diubah kembali
menjadi I-  [I-] konstan
 v = k [H2O2]a  dengan a = orde reaksi terhadap H2O2
2.5 ORDE REAKSI KE-n
2.5.1 Reaksi Melibatkan Reaktan Tunggal atau n
Reaktan yang Sama Konsentrasinya
pA  produk atau pA + pB + …  produk
([A]0 = [B]0 = ... = a)

1 d [ A] [ A] d [ A] t
v  k[ A]n
 n
 pk  dt
p dt [ A]0 [ A] 0

1  1 1 
 n 1  n 1 
 pkt  (n  1)
n  1 [ A] [ A] 0 
… (15)
t = t1/f  [A] = 1/f [A]0

1  f n 1 1  f n 1  1
  n 1 
 pk t1/ f t1/ f  n 1
n  1 [ A]0 n 1
[ A]0  (n  1) pk [ A]0
… (16)

2 n 1  1
f=2 t1/ 2  n 1
(n  1) pk [ A]0
… (17)
Contoh :
1  1 1 
Reaksi orde ke-0 (n = 0):  1  1 
 pkt
0  1 [ A] [ A] 0 
 [ A]  [ A]0   pkt
 [ A]0  [ A]  pkt
[persamaan (2)]
0 1
2 1 1 [ A]0
t1/ f   2  [persamaan (4a)]
0 1
(0  1) pk [ A] 0  pk 2 pk
[ A]0

Latihan 2.6 :
Suatu reaksi orde ke-3 : A + B + C  produk
([A]0 = [B]0 = [C]0 = a)
Buktikan bahwa persamaan laju reaksinya :
1 1 3
 2  kt dan t1/ 2 
2(a  x) 2a
2
2ka2
Jawaban :
Cara I :  d [ A]  d [ B]  d [C ]
v    k[ A] [ B] [C ]
dt dt dt
dx
 k (a  x) 3
dt
dx 1
 (a  x)3  k  dt 2(a  x) 2
 kt  C

1 1 1
Saat t=0, x=0 C  2 sehingga :  2 kt
2a 2(a  x) 2a
2

1 1 1
t = t1/f  (a  x)  a 2
 2  k t1/ f
f 
2 a 

2a
 f 
 f2 1
2
 2  k t1/ f
2 a 2a
f 2 1
t1/ f 
2k a 2
3
f  2  t1/ 2 
2k a 2
Cara II : Reaksi orde ke-3 (n=3)

1  1 1 
 31  31   kt
3  1 [ A] [ A] 0 
1 1
[A]0 = a  [A] = a–x  2  kt
2(a  x) 2a
2
 231  1 3
t1/ 2  31

(3  1)k[ A]0 2k a 2
Latihan 2.7 :
Reaksi dekomposisi termal asetaldehida sebagian besar
berorde 3/2. Bagaimana cara menentukan tetapan laju
reaksi tersebut dengan metode substitusi, metode grafis,
dan metode waktu paruh?
Jawaban :
Reaksi orde ke-3/2 (n = 3/2)
1  1 1  1 1
 3    kt   1 kt
3  1 [ A] 2 1 3 1
2  [ A] [ A] 0 2
2  [ A]0 
1. Metode substitusi
[A]0 = a  [A] = a–x
2  1 1 
k 

t  (a  x) a 

Nilai (a–x) pada berbagai t ditetapkan secara eksperimental untuk

a tertentu, lalu disubstitusikan ke persamaan di atas. Rerata nilai
k yang relatif konstan merupakan tetapan laju reaksi orde ke-3/2.
2. Metode grafis
1 1 k
1
  t
A ax a 2
kemiringan
= tg α = k/2 Grafik (a–x)-1/2 terhadap t linear :
1 α
 A 0 * Intersep (titik potong) y = a-1/2

0 t * Gradien (kemiringan) = k/2

3. Metode waktu fraksional
1 f 1 1
t = t1/f  (a  x)  a   k t1/ f
f a a 2

t1/ f 
2  f 1 
k a
2( 2  1)
f  2  t1/ 2 
k a
Nilai t1/2 pada berbagai a ditetapkan dalam

k

2 
2  1 percobaan, lalu disubstitusikan ke persamaan
a t1/ 2 kiri. Rerata nilai k yang relatif konstan ialah
tetapan laju reaksi orde ke-3/2.
2.5.2 Metode Waktu Fraksional untuk Orde Reaksi
f n 1  1
Suku pada persamaan (16) merupakan tetapan,
(n  1) pk
n 1
 [ A]0.2
(t1/ f )1 
maka:   … (18)
(t1/ f ) 2  [ A]0.1 

Metode waktu fraksional ini hanya dapat digunakan jika
datanya 2 pasang saja.
Latihan 2.8 :
Ketika konsentrasi A dalam reaksi A  B diubah dari 0,51
mol dm-3 ke 1,03 mol dm-3, waktu paruh turun dari 150
detik ke 75 detik pada 250C. Hitunglah tetapan laju reaksi.
 Jawaban :
n 1 n 1
(t1/ 2 )1  [ A]0.2 
 150  1,03 
  
(t1/ 2 ) 2  [ A]0.1 
 75  0,51 
ln 2  (n  1) ln 2,0196
n  2 (reaksi orde kedua)
1 1 1
t1/ 2  k  
k[ A]0 [ A]0.1 (t1/ 2 )1 (0,51 mol dm 3 )(150 detik)
 1,307 102 dm3 mol 1 det 1
Latihan 2.9 :
Reaksi : SO2Cl2(g)  SO2(g) + Cl2(g), orde pertama dengan
tetapan laju 2,0 x 10-5 det-1 pada 320oC. Berapa persen
SO2Cl2 yang terurai oleh pemanasan pada 3200C selama
90 menit?
Jawaban :
Reaksi orde ke-1
[ A]0
ln  kt  (2,0 105 det 1 )(5400 det)  0,108
[ A]
[ A]0
 exp 0,108  1,1140
[ A]
% SO2Cl2 yg terurai :
[ A]0  [ A]  1 
 100%  1   100%
[ A]0  1,1140 
 10,24%
2.6 REAKSI REVERSIBEL
k1
A B
k-1
ML = a 0
Rx = –x +x
A = (a–x) x  pada waktu t
STB = (a–xe) xe  pada kesetimbangan:
v ke kiri = v ke kanan
tidak ada perubahan konsentrasi
 d [ A]
v  k1[ A]  k 1[ B]
dt
dx
 k1 (a  x)  k 1 x … (a)
dt
 k1 (a  xe )
STB  0  k1 (a  xe )  k 1 xe  k 1  … (b)
xe
Substitusi (b) pada (a) :
dx k1 (a  xe ) x
 k1 (a  x) 
dt xe
k1 (a  x) xe  k1 (a  xe ) x

xe
k1a ( xe  x)

xe
x dx k1a t  xe   k1a 
 xe  x
  dt ln     t … (19)
xe  xe  x   xe 
0 0
 xe  xe 
Penataan ulang (19) : k1  ln   … (c)
at  xe  x 
(a  xe )
Substitusi (c) pada (b) : k 1  … (d)
at
1  xe 
Penjumlahan (c) dan (d) : k1  k1  ln  

t  xe  x 
k1
(persamaan orde pertama : k  )
k 1
2.7 REAKSI PARALEL … (20)
k1 B
 d [ A] d [ B] d [C ]
Reaksi : A v  
k2 dt dt dt
C
  d [ A]
 k1[ A]  k 2 [ A]  k1  k 2 [ A]
dt
(persamaan orde pertama : k = k1 + k2)
[ A]  [ A]0 exp[ (k1  k2 )t ] … (21a)

d [ B]
 k1[ A]  k1[ A]0 exp[ (k1  k 2 )t ]
dt
 d[ B]  k1[ A]0  exp[ (k1  k2 )t ]dt
 k1[ A]0
[ B]  exp[ (k1  k 2 )t ]  C
(k1  k 2 )
k1[ A]0
Saat t=0, [B]=0 C sehingga :
k1  k 2
 [ B] 
k1[ A]0
1  exp[ (k1  k2 )t ] … (21b)
(k1  k 2 )
Dengan cara yang analog :

[C ] 
k 2 [ A]0
1  exp[ (k1  k2 )t ] … (21c)
(k1  k 2 )
[ B] k1
Jadi, B dan C dihasilkan dengan nisbah konstan : 
[C ] k 2
Latihan 2.10 : … (21d)
Peluruhan radioaktif sering berlangsung serentak melalui
dua rute orde pertama yang terpisah, misalnya :
64 k -
64
30 Zn   
(62%)
Cu
Ni    (38%)
29 64
k+ 28
 64
Jika peluruhan 29 Cu berlangsung secara eksponensial
dengan waktu paruh 12,80 hari, hitunglah k+ dan k–.
Jawaban :
64
[30 Zn] 0,62 k
64
  1,6316   k   1,6316k
[ 28 Ni] 0,38 k
Reaksi orde ke-1 :
ln 2 ln 2
t1/ 2   12,80 hari 
k  k 2,6316k 
k  2,06 102 hari 1
 k  3,36 102 hari 1
2.8 REAKSI SERI (KONSEKUTIF)
k k ORDE PERTAMA
1 2
Reaksi : A B C

 d [ A]
 k1[ A] persamaan orde pertama : k = k1
dt
[ A]  [ A]0 exp( k1t ) … (22a)

d [ B]
 k1[ A]  k 2 [ B]  k1[ A]0 exp( k1t )  k 2 [ B]
dt
Saat t=0, [B]=0 Solusi untuk persamaan diferensial :

[ B] 
k1[ A]0
exp( k1t )  exp( k2t )
k 2  k1
… (22b)
d [C ]
 k 2 [ B] 
k1 k 2 [ A]0
exp( k1t )  exp( k2t )
dt k 2  k1

 d[C ]  k2  k1 exp( k1t )  exp( k2t )dt

k1 k 2 [ A]0

k1 k2 [ A]0   1 1 
[C ]   exp( k1t )  exp( k2t )  C
k2  k1  k1 k2 
 k1 k2 [ A]0  1 1 
Saat t=0, [C]=0 C     [ A]0
k2  k1  k1 k2 
sehingga :
k1 k2 [ A]0  1 1 
[C ]   exp( k1t )  exp( k2t )  [ A]0
k2  k1  k1 k2 
  
[C ]  [ A]0 1 
1
k2 exp( k1t )  k1 exp( k2t )
 k2  k1 
… (22c)
Kurva umum :
fungsi eksponensial k1<<< k2 :
k1>>> k2 :
titik maksimum

titik belok
2.9 REAKSI KOMPLEKS
k1
A+B X
Reaksi : k-1 tergolong reaksi kompleks, sebab:
k2
X P+Q
• Kedua reaksi elementernya dwimolekuler
• Total lima spesi terlibat di dalamnya

Ada 3 pendekatan untuk menentukan persamaan laju:

1. Pendekatan (approximation) kecepatan awal
Awal reaksi :
[Produk] kecil atau = 0 Tahap 2 dapat diabaikan
 Reaksi berlangsung lebih jauh :
Hasil eksperimental mulai berbeda dari yang diramalkan
oleh teori ini

2. Pendekatan sebelum kesetimbangan

Pendekatan ini bermanfaat jika tahap 1 dan –1 cepat
dibandingkan dengan tahap 2
A, B, dan X cepat mencapai keadaan setimbang :
v1  v1
Tetapan kesetimbangan :
k1[ A][ B]  k1[ X ]
[X ] k1
k1 K 
[X ]  [ A][ B] [ A][ B] k 1
k 1
 d [ P] d [Q] k1k 2
v   k2 [ X ]  [ A][ B]
dt dt k 1
3. Pendekatan keadaan-tunak (steady-state)
Pendekatan ini bermanfaat jika tahap 1 dan –1 lambat
dibandingkan dengan tahap 2  zat antara (X) sangat
reaktif & tidak pernah terakumulasi selama reaksi
d[ X ]
 k1[ A][ B]  k 1[ X ]  k 2 [ X ]  0
dt
k1[ A][ B]
[X ] 
(k 1  k 2 )
d [ P] d [Q] k1k 2
v   k2 [ X ]  [ A][ B]
dt dt k 1  k 2
METODE EKSPERIMENTAL UNTUK
PENENTUAN LAJU REAKSI
DASAR PEMILIHAN METODE

1. Apakah waktu-paruh reaksi cukup panjang sehingga

metode konvensional dapat digunakan?
2. Apakah reaksi dilakukan dalam fase gas atau dalam
larutan?
3. Apakah reaktan/produk mudah dianalisis?
4. Apakah ada sifat fisis sistem yang berubah selama
reaksi, misalnya konduktivitas listrik, rotasi optis,
absorbans, atau viskositas?
5. Apakah sedikitnya salah satu produk berupa gas?
3.1 METODE DIFERENSIAL
Metode langsung 
dc/dt ditentukan dari plot konsentrasi (c) terhadap waktu (t)
3.1.1 Metode Laju Awal
Reaksi : A  B
1. Grafik cA terhadap t dibuat untuk berbagai konsentrasi
awal (c1, c2, c3, …), lalu garis tangen digambarkan pada
t = 0 (awal reaksi) untuk setiap grafik itu (lihat gambar).

c A
kemiringan garis tangen   laju awal (v)
t
Alasan memilih t = 0  belum terjadi reaksi sekunder
2. Persamaan laju: v = k cAn  ln v  ln k  n ln cA
Pasangan nilai v dan cA dari langkah 1 diplotkan sebagai
kurva ln v terhadap ln cA: Orde reaksi = kemiringan
cA Tetapan laju = exp (intersep-Y)
c3
ln v
cA3 ln (tg )
 garis putus-putus
= garis tangen
t3
c2
ln (tg )
cA2

t2 ln (tg )
c1
cA1 ln k

t1 ln cA
0 t 0
ln c1 ln c2 ln c3
Keuntungan : Orde reaksi tidak perlu diketahui sebelumnya
Kelemahan utama :
Sukar menggambarkan garis-garis tangen secara akurat

Solusi :
Mengukur waktu untuk mengubah sejumlah sangat kecil
reaktan menjadi produk

Contoh :
Reaksi: S2O82- + 2 I- → 2 SO42- + I2 diukur laju awalnya dengan
menambahkan sejumlah kecil tertentu Na2S2O3 dan pati. Iodin
yang dilepaskan pada awal reaksi bereaksi dengan tiosulfat :
2 S2O32- + I2 → S4O62- + 2 I-. Setelah tiosulfat habis, iodin akan
 dideteksi oleh indikator pati. Waktu ∆t sampai terbentuk warna
biru diukur.
2
2
 d [ S 2O ]  [ S O
2 8 ]
8 2 
 k [ S 2O8 ] [ I ]   k [ S 2O82 ]0 [ I  ]0
dt t
Metode isolasi :
Orde reaksi dari plot 1/∆t vs [S2O82-]0 pada [I-]0 konstan, atau
dari plot 1/∆t vs [I-]0 pada [S2O82-]0 konstan.

3.2 METODE INTEGRASI

1. Metode yang melibatkan penarikan contoh untuk analisis
(METODE PENCUPLIKAN)
2. Metode analisis reaksi kimia atau pengukuran sifat fisis
secara in situ (METODE KONTINU)
3.2.1 Metode Pencuplikan (Sampling Methods)
Pada berbagai waktu reaksi, contoh dicuplik dari campuran
 didinginkan/diencerkan agar tidak bereaksi lagi
 dianalisis dengan metode yang tepat
1. Titrasi
metil asetat + HCl encer berlebih
(CO2 dari atmosfer dihilangkan dengan kapur soda)

sejumlah kecil dicuplik dan segera diencerkan

dititrasi dengan basa standar (indikator pp)  [CH3COOH]

Reaksi hidrolisis yang terjadi :

CH 3CO2CH 3  H 2O HCl

 CH 3CO2 H  CH 3OH
merupakan REAKSI ORDE-PERTAMA-SEMU:

v = k [CH3CO2CH3]

[CH 3CO2CH 3 ]0 ~ (T  T0 ) dan [CH3CO2CH3 ]t ~ (T  Tt )

T  volume titran saat reaksi telah berlangsung sempurna
T0  volume titran untuk blangko (hanya HCl encer)
Tt  volume titran pada setiap waktu pencuplikan t

maka : ln T  T   ln T  T   kt
 t  0
Grafik ln (T–Tt) terhadap t linear : Intersep-Y = ln (T–T0)
Kemiringan = –k
Latihan 3.1 :
Sejumlah tertentu metil asetat dihidrolisis dengan HCl 0,05 M
berlebih pada 25oC. Untuk menetralkan 25 cm3 alikuot yang
dicuplik dari campuran reaksi pada berbagai waktu t, diperlukan
volume V dari titran NaOH sebagai berikut.

t (menit) 0 21 75 119 
V (cm3) 24,4 25,8 29,3 31,7 47,2

Tunjukkan bahwa reaksi itu orde pertama, dan hitung tetapan

lajunya.
Jawaban :
t (menit) 0 21 75 119
ln [(T–Tt)/cm3] 3,1485 3,0634 2,8848 2,7408


ln T  Tt  cm3 
3.1500

3.0000 ln (T–T0) = 3,1417 – 3,3923 x 10-3 t

r = 99,95%
2.8500

2.7000 t (menit)
0 20 40 60 80 100 120
r ≈ 1  reaksi orde pertama (metode grafis)
Tetapan laju (k) = – kemiringan = 3,3923 x 10-3 menit-1
2. Kromatografi Gas-Padat atau Gas-Cair
Untuk studi kinetika reaksi fase-gas: sejumlah senyawa dapat
dianalisis secara serentak dengan kepekaan tinggi (produk
minor juga dapat diidentifikasi dan diperkirakan rendemennya).

3. Spektroskopi UV, IR, dan MS

Untuk mengukur secara in situ, dalam sistem alir, konsentrasi ]

reaktan/produk yang rendah → dapat digabungkan dengan GC

3.2.2 Metode Kontinu (Continuous Methods)

Sifat fisis sistem reaksi diukur pada selang waktu tertentu
selama reaksi berlangsung, tanpa mencuplik contoh.
 Reaksi dapat berlangsung sampai sempurna tanpa
gangguan yang berarti

1. Metode Konduktivitas Listrik

Untuk reaksi yang melibatkan ion dengan  relatif tinggi
(terutama H+ atau OH-), dalam larutan encer.

Reaksi hidrolisis-basa etil asetat :

CH 3CO2C2 H 5  OH   CH 3CO2  C2 H 5OH

merupakan REAKSI ORDE KEDUA :

v  k [CH 3CO2C2 H 5 ] [OH  ]

 Selama reaksi berlangsung, ion OH- diubah menjadi ion
asetat, maka terjadi penurunan konduktivitas

x ~ ( 0   t ) dan (a  x) ~ ( t    )
0  konduktivitas awal larutan
t  konduktivitas pada waktu t
  konduktivitas saat reaksi telah berlangsung sempurna

maka : 1  0  t  1  0  t 
k    t     
a t  t    k a t 

 0  t 
Grafik  t terhadap   linear :
 t  1
intersep - Y    ; kemiringan 
ka
2. Metode Rotasi Optis
Mutarotasi glukosa  REAKSI REVERSIBEL ORDE-PERTAMA
k1
-glukosa -glukosa
k-1
v  k1 [  glukosa]  k1 [  glukosa]
Rotasi spesifik -glukosa  +110o; -glukosa  19o
campuran - dan -glukosa  52,5o
Laju mutarotasi - atau -glukosa ~ penurunan/peningkatan
rotasi optis yang teramati
[  glukosa]0  ( 0    ) dan [  glukosa]t  ( t    )
0, , t = sudut rotasi awal, akhir, dan pada waktu t

1  0   
k  k1  k1  ln  
t  t   

 ln  t      ln  0      k t

Grafik ln( t -   ) terhadap t linear :

intersep - Y  ln(  0 -   ) ; kemiringan  k
3. Metode Spektrofotometrik
Hukum Beer
Absorbans reaktan/produk pada λmaks ~ konsentrasi
 CHCl2 CHCl
CH CH
CH + C2H5OH CH + HCl
OC2H5
sinamal klorida (I) 1-kloro-3-etoksi-3-fenil-1-propena (II)
(menyerap dengan kuat (tidak menyerap pada 260 nm)
pada 260 nm)

REAKSI ORDE PERTAMA : v = k [C6H5CH=CHCHCl2]

[sinamal klorida ]0 ~ A0 dan [sinamal klorida ]t ~ At
1  A0 
k  ln    ln At  ln A0  k t
t  At 
A0 = absorbans pada awal reaksi
At = absorbans pada waktu t
Grafik ln At terhadap t linear : intersep - Y  ln A0 ; kemiringan  k
Isomerisasi cis–trans [CoCl2(en)2]Cl juga REAKSI ORDE
PERTAMA, tetapi kedua isomer adalah spesies penyerap

isomer cis  serapan maksimum

 = 540 nm
isomer trans  serapan minimum

[cis ]0 ~ ( A0  A ) dan [cis ]t ~ ( At  A )

A = absorbans saat telah terjadi pengubahan sempurna

menjadi isomer trans

1  A0  A 
k  ln    ln  At  A   ln  A0  A   k t
t  At  A 
 Grafik ln ( At  A ) terhadap t linear :
intersep - Y  ln ( A0  A ); kemiringan  k
Latihan 3.2 :
Laju hilangnya puncak absorpsi pada 540 nm sebagai fungsi waktu untuk
isomerisasi [CoCl2(en)2]Cl didapati sebagai berikut :

Absorbans 0,119 0,108 0,096 0,081 0,071 0,060 0,005

Waktu (menit) 0 20 47 80 107 140 
Tunjukkan bahwa reaksi itu orde pertama dan hitunglah waktu paruhnya.

Jawaban :
ln (At - A) -2,1716 -2,2730 -2,3969 -2,5770 -2,7181 -2,9004
t (menit) 0 20 47 80 107 140
-2.0000 t (menit)
0 20 40 60 80 100 120 140
-2.2000

-2.4000 ln (At – A) = –2,1648 – 5,1984 x 10-3 t

r = 99,96%
-2.6000

-2.8000

-3.0000
ln (At - A)

r ≈ 1  reaksi orde pertama (metode grafis)

Tetapan laju (k) = – kemiringan = 5,1984 x 10-3 menit-1
Waktu paruh (t1/2) = (ln 2)/k = 133,34 menit
4. Metode dilatometrik
Untuk reaksi yang di dalamnya terjadi perubahan volume.

Pada hidrolisis asetal terkatalisis-asam dalam air berlebih :

H+
CH3CH(OC2H5)2 + H2O CH3CHO + 2 C2H5OH

terjadi pertambahan volume  diukur dengan dilatometer

REAKSI ORDE PERTAMA :

[asetal] 0 ~ (V  V0 ) dan [asetal] t ~ (V  Vt )

V0, V, Vt  volume awal, akhir, dan pada waktu t
 1 V  V0 
k  ln  ln (V  Vt )  ln V  V0   k t
t (V  Vt )

Grafik ln (V  Vt ) terhadap t linear :

intersep - Y  ln (V  V0 ); kemiringan  k

5. Metode Evolusi (Pelepasan) Gas

Untuk reaksi dalam larutan yang salah satu produknya gas

Dekomposisi larutan encer benzenadiazonium klorida :

C6H5N2+ Cl - + H2O C6H5OH + HCl + N2

REAKSI ORDE PERTAMA : v = k [C6H5N2+ Cl -]

Laju reaksi ~ Peningkatan volume gas N2

 
[C6 H5 N2 Cl ]0  V [C6 H5 N2 Cl  ]t  V  Vt

Vt  volume gas N2 yang dilepaskan pada waktu t

V  volume N2 saat reaksi telah sempurna

1 V 
k  ln  ln (V  Vt )  ln V   k t
t (V  Vt )

Grafik ln (V  Vt ) terhadap t linear :

intersep - Y  ln V ; kemiringan  k
 Latihan 3.3 :
Data berikut mengacu pada dekomposisi larutan benzenadiazonium
klorida pada 50oC

N2 yang dilepaskan (cm3) 19,3 26,0 32,6 36,0 41,3 45,0 48,4 58,3
Waktu (menit) 6 9 12 14 18 22 26 

Tentukan orde reaksi dan tetapan lajunya.

Jawaban :
Reaksi orde pertama :

ln [(V–Vt)/cm3] 3,6636 3,4751 3,2465 3,1046 2,8332 2,5878 2,2925

t (menit) 6 9 12 14 18 22 26
 ln [(V–Vt)/cm3]
4

3.6

3.2
ln (V–Vt) = 4,0746 – 0,06840 t
r = 99,97%
2.8

2.4

2 t (menit)
5 10 15 20 25 30

r ≈ 1  reaksi orde pertama (metode grafis)

Tetapan laju (k) = – kemiringan = 0,06840 menit-1

6. Metode tekanan total (reaksi fase-gas)

Perubahan tekanan total diukur dalam sistem yang dijaga
dijaga konstan volumenya.
Syarat : Semua reaktan dan produk berwujud gas
Terjadi perubahan jumlah molekul (koefisien)
(Jika syarat kedua tidak terpenuhi, harus digunakan
metode pencuplikan dengan GC.)
Dekomposisi termal etana pada 856 K :
C2H6 (g) C2H4 (g) + H2 (g)

REAKSI ORDE PERTAMA : v = k [C2H6]

C2H6 (g) C2H4 (g) + H2 (g)

ML = p0
Rx = -y +y +y
A = (p0 - y) y y
Tekanan total :ap  pC2 H 6  pC2 H 4  pH 2   p0  y   y  y
y  p  p0
Tekanan parsial C2H6 pada waktu t :
pC2 H 6  p0  y  p0   p  p0   2 p0  p

1  p0 
maka : k  ln    ln 2 p0  p   ln p0  k t
t  2 p0  p 

Grafik ln (2 p0  p) terhadap t linear :

intersep - Y  ln p0 ; kemiringan  k
Latihan 3.4 :
Perubahan tekanan total yang teramati untuk dekomposisi etana pada
856 K (volume konstan) ialah sebagai berikut :

p (torr) 384 390 394 396 400 405 408

t (detik) 0 29 50 64 84 114 134

Tentukan tetapan laju reaksi pada suhu tersebut.

Jawaban :
Reaksi orde pertama :

ln [(2p0–p)/torr] 5,9506 5,9345 5,9243 5,9189 5,9081 5,8944 5,8861

t (detik) 0 29 50 64 84 114 134
 ln [(2p0–p)/torr]
5.96

5.94
ln (2p0–p) = 5,9493 – 4,8023 x 10-4 t
r = 99,91%
5.92

5.9

5.88 t (detik)
0 50 100 150

r ≈ 1  reaksi orde pertama (metode grafis)

Tetapan laju (k) = – kemiringan = 4,8023 x 10-4 det-1
 KEBERGANTUNGAN LAJU REAKSI
TERHADAP SUHU
4.1 PERSAMAAN ARRHENIUS
Konsentrasi & orde reaksi tidak peka terhadap perubahan
suhu. Tetapan laju reaksilah yang bergantung pada suhu
dengan hubungan empiris : a
log k  b 
T
a & b = tetapan
T = suhu mutlak

Dasar teoretis :
d ln K E
Persamaan isokhor van’t Hoff : c
 2
… (a)
dT RT
Kc = tetapan kesetimbangan
E = perubahan energi
Reaksi : k1
A+B C+D
k-1
Kesetimbangan  k1 [A] [B] = k-1 [C] [D]

Kc 
C D 

k1
… (b)
AB  k 1
Substitusi (b) pada (a) 
d ln k1 d ln k 1 E
 
dT dT RT 2
yang dapat dipecah menjadi :
 
d ln k1 E1 d ln k E
 2
I dan 1
 12  I
dT RT dT RT
dengan E = E1≠ – E-1≠ dan I = tetapan integrasi
Arrhenius  sejumlah reaksi memiliki I = 0
d ln k E

dT RT 2
E  dT
 d ln k  R  T 2
 E
ln k 
RT
Persamaan   Ea 
: k  A exp  
Arrhenius  RT 
E≠ = Ea = energi pengaktifan
parameter
A = faktor frekuensi tumbukan
Arrhenius
(faktor praeksponensial)
4.2 ENERGI PENGAKTIFAN
kompleks
teraktifkan
E1≠ = energi pengaktifan reaksi ke kanan
energi
E  E-1≠ = energi pengaktifan reaksi ke kiri
1

E1 C+D
Semakin kecil energi pengaktifan
E semakin banyak molekul teraktifkan
A+B  reaksi makin cepat
koordinat reaksi

Jika koefisien kiri = kanan, pada p tetap : H  E  E1  E1

Pada gambar di atas : E1  E1  H  0  Reaksi endotermik
(Proses cenderung lambat, kecuali pada T tinggi)
4.2.1 Penentuan Energi Pengaktifan
Bentuk logaritmik dari persamaan Arrhenius :
Ea
ln k  ln A  (R = 8,314 x 10-3 kJ mol -1 K -1)
RT
1 Ea
Grafik ln k terhadap linear : intersep - Y  ln A; kemiringan  
T R
Tetapan laju k1 pada suhu T1 dan k2 pada T2 
Ea
ln k1  ln A 
RT1 Ea Ea
ln k 2  ln k1   
Ea RT2 RT1
ln k 2  ln A 
RT2
k2 Ea  1 1  Ea  T2  T1 
ln       
k1 R  T1 T2  R  T1T2 
Latihan 4.1 :
Beberapa nilai tetapan laju reaksi hidrolisis_basa etil iodida pada
20–80oC disajikan berikut ini:

k (x 103 dm3 mol -1 det -1) 0,100 0,335 1,41 3,06 8,13 21,1 50,1
t (oC) 20 30 40 50 60 70 80

Tentukan faktor frekuensi, energi pengaktifan, dan orde reaksi itu.

Jawaban :
ln (k/dm3 mol-1 det-1) 4,6052 5,8141 7,2513 8,0262 9,0033 9,9570 10,8218
1/T (x 10-3 K-1) 3,4112 3,2987 3,1934 3,0945 3,0017 2,9142 2,8317

Satuan k = dm3 mol-1 det-1  reaksi orde kedua

 ln (k/dm3 mol-1 det-1)
11.00

ln k = 40,9785 – 10640,03 1/T

9.25
r = 99,87%
7.50

5.75

4.00 1/T (x 10-3 K-1)

2.80 3.00 3.20 3.40
Intersep_Y = ln A = 40,9785
A = 6,2624 x 1017 dm3 mol-1 det-1
Kemiringan = _Ea/R = _10640,03
Ea = 88,46 kJ mol-1
Latihan 4.2 :
Tahap awal reaksi fase gas antara amonia dan nitrogen dioksida
mengikuti kinetika orde kedua. Jika tetapan laju pada 600 K ialah
0,385 dm3 mol-1 det-1 dan pada 716 K ialah 16,0 dm3 mol-1 det-1,
hitunglah energi pengaktifan dan faktor frekuensi reaksi tersebut.

Jawaban :
k2 Ea  1 1 
ln    
k1 R  T1 T2 
16,0 Ea  1 1 
ln  3 
 
0,385 8,314  10  600 716 
Ea  114,76 kJ mol 1
   Ea 
k1  A exp  
 RT1 
  114,76 
0,385  A exp  3 
 (8,314 x10 ) x 600 
A  3,7713 x 109 dm3 mol 1 det -1
TEORI-TEORI LAJU REAKSI
5.1 TEORI TUMBUKAN
Laju reaksi ~ laju tumbukan antarmolekul reaktan
1
2   RT 
2
Reaksi : 2 A → C + D  Z AA  2 n  
2

 M 
ZAA = laju tumbukan (Σ tumbukan per satuan volume per
satuan waktu) antara 2 molekul gas A (m -3 det -1)
n = konsentrasi A = Σ molekul per satuan volume (m-3)
 = diameter tumbukan (m)
R = tetapan gas (8,314 J mol -1 K -1; 1 J = 1 kg m2 det-2)
T = suhu termodinamik (K)
M = massa molar (kg mol -1)
 1
2  8 R T 
2
Reaksi : A + B → C + D  Z AB  n A nB  AB  
  
ZAB, nA, nB = laju tumbukan A & B, konsentrasi A, B
 A  B
 AB  diameter rerata tumbukan 
2
MA MB
  massa tereduksi 
MA  MB
Tumbukan menghasilkan reaksi hanya jika molekul-molekul
reaktan berenergi ≥ Ea. Menggunakan hukum distribusi
Maxwell-Boltzmann (materi pengayaan I), diperoleh fraksi
  Ea 
tumbukan efektif (=fraksi molekul teraktifkan): exp  
 RT 
Laju reaksi = (Laju tumbukan) x (Fraksi molekul berenergi ≥ Ea)

  Ea 
Reaksi : 2 A → C + D  v  2 Z AA exp  
 RT 
(Faktor 2 dimasukkan karena terlibat 2 molekul yang sama
dalam setiap tumbukan.)

Hukum laju reaksi : v = k[A]2 = kn2

E
2Z AA exp  a 

v
Tetapan laju reaksi : k  2   RT 
n n2

Persamaan Arrhenius : k  A exp 

  Ea 

 RT 
 2 Z AA
Faktor frekuensi : A 
n2
Latihan 5.1 :
Hitunglah laju, tetapan laju, dan faktor frekuensi untuk reaksi
dekomposisi HI pada 700 K dan 1 atm jika diameter tumbukan
350 pm dan energi pengaktifan 184 kJ mol -1.
Jawaban :
PV
Persamaan gas ideal : PV = mol x RT mol 
 
RT
Σ molekul mol  N A
PV  NA
  RT
volume V V
P NA
n
RT
 P = 1 atm = 101325 Pa (1 Pa = 1 N m -2)
NA = tetapan Avogadro = 6,023 x 1023 mol -1
R = 8,314 J mol -1 K -1 (1 J = 1 N m = 1 kg m2 det-2)
T = 700 K

(101325)(6,023x1023 )
n  1,0486x1025 m 3
(8,314)(700)
 = 350 pm = 3,5 x 10 -10 m
MHI = 127,9 x 10-3 kg mol -1
1
  RT  2
Z AA  2 n  
2 2

 M  1
  (8,314 )( 700)  2
 2 (1,0486x10 25 ) 2 (3,5x10 10 ) 2  3 
3 1
 127 ,9 x10 
 1,0186x10 m det
34
   Ea 
Laju reaksi  v  2 Z AA exp  
 RT 
  184000 
 2(1,0186x10 ) exp 
34

 (8,314)( 700) 
= 3,7869 x 1020 m3 det-1 1

= 6,2875 x 10-4 mol m3 det-1 NA
20
Tetapan laju reaksi  k 
v 3,7869 x10
2

n (1,0486x1025 ) 2
 3,4439x1030 m3 det -1
 2,0742x103 dm3 mol -1 det -1
2Z AA 2(1,0186x1034 )
Faktor frekuensi  A  2
 25 2
n (1,0486x10 )
  1,8526x1016 m3 det -1
Nilai eksperimental k : 1,57 x 10-3 dm3 mol-1 det-1
 sangat cocok dengan yang diramalkan oleh teori tumbukan

  Ea 
Reaksi : A + B → C + D  v  Z AB exp  
 RT 
Hukum laju reaksi : v = k[A][B] = knAnB

  Ea 
Z AB exp  
Tetapan laju reaksi : k 
v
  RT 
n A nB n A nB
Persamaan Arrhenius : k  A exp 
  E a 

 RT 
Z AB
Faktor frekuensi : A 
n A nB

Latihan 5.2 :
Hitunglah tetapan laju reaksi H2 + I2 → 2 HI pada 556 K dan 1
atm dengan mengasumsikan diameter tumbukan H2 200 pm
dan I2 500 pm untuk iodin serta energi pengaktifan 170 kJ mol-1

Jawaban :
1
 8 RT  2
  Ea  (hasil substitusi rumus
k  2
  exp  
 
AB
  RT  ZAB pada rumus k)
  H   I 200  500
 AB  2
 10
 350 pm  3,5x10 m
2

2 2
 AB  1,225x10 19 m 2
2

mH 2 mI 22(254)
   1,9844x103 kg mol -1
mH 2  mI 2 2  254
1 1
 8 RT  2
 8 (8,314)(556)  2
   3 
 7651,57 m det -1
    1,9844 x10 

  Ea    170000  16
exp    exp    1,0676 10
 RT   (8,314)(556) 
 k  (1,225x1019 )(7651,57)(1,0676x1016 )
= 1,0007 x 10-31 m3 det-1
= 6,0270 x 10-5 dm3 mol-1 det-1

5.1.1 Kegagalan Teori Tumbukan

Latihan 5.1  nilai k eksperimental ≈ hasil teori tumbukan
 terbatas pada sejumlah relatif kecil reaksi kimia.

Banyak reaksi fase gas

Sebagian besar reaksi fase cair

v atau k << nilai teoretis

Faktor sterik atau faktor peluang (P)  faktor koreksi

  Ea    Ea 
v  PZ AB exp   k  PZ AB exp  
 RT   RT 
(pada konsentrasi 1)

Normalnya, P bernilai ~1–10-5 (tidak dapat diramalkan)

Teori Laju Mutlak

 Pengembangan teori tumbukan dengan termodinamika
statistik digunakan dalam menurunkan A.
 Postulat :
Laju reaksi kimia ~ laju melintasnya kompleks teraktifkan
melalui keadaan peralihan
Dasar Teori :
Hipotesis kesetimbangan :

A+B X≠ C + D (X≠ = kompleks teraktifkan)

5.2 FORMULASI TERMODINAMIK DARI

PERSAMAAN LAJU
  G  K = tetapan kesetimbangan
K  exp  
 RT  ∆G = perubahan energi bebas
k1  G
K  ln k1  ln k 1 
k 1 RT
  G1  G1
maka : ln k1   C dan ln k 1  C
RT RT
G1& G-1 = perubahan energi bebas reaksi ke kanan & kiri

Reaksi : A + B X≠ produk
 Ga   Ga 
ln k  C k  C exp  
RT  RT 
Ga = perbedaan energi bebas antara reaktan dan
kompleks teraktifkan

Dengan termodinamika statistik :

kT k = tetapan Boltzmann =1,38 x 10-23 J K-1
C
h h = tetapan Planck = 6,626 x 10-34 J det
 kT   Ga  kT 
maka : k  exp   K
h  RT  h
K≠ = tetapan kesetimbangan antara reaktan dan
kompleks teraktifkan

kT  S a    H a 
G = H – TS k exp   exp  
h  R   RT 
Ha = entalpi pengaktifan; Sa = entropi pengaktifan

kT  S a    Ea 
H = Ea – nRT k exp  n   exp  
h  R   RT 
   Ea  kT  S a 
k  A exp   A  exp  n  
 RT  h  R 
n = molekularitas
Reaksi unimolekuler & reaksi fase cair : n =1
Reaksi dwimolekuler : n = 2 dst.

Latihan 5.3 :
Faktor frekuensi untuk dekomposisi etil vinil eter ialah 2,7 x 1011
det-1. Hitung entropi pengaktifannya pada suhu 530oC.
Jawaban :
Satuan faktor frekuensi : det-1  reaksi orde pertama (n = 1)
kT  S a 
A exp 1  
h  R 
2,7 10 det
11 1


1,38 10 23
J K 1
803 K  
exp 1 
S a 

34 1 1
6,626 10 J det  8,314 J mol K 
  (2,7 x1011 )(6,626 x10 34 )  
S a  ln   23   1 x 8,314
  (1,38x10 )(803)  
= 42,62 J mol-1 K-1

5.3 ENTROPI PENGAKTIFAN

Jika 2 reaksi dengan Ea hampir sama memiliki v cukup berbeda
pada T yang sama, maka ∆Sa pasti berbeda.
Teori tumbukan : A = PZAB
Teori laju mutlak : kT  S a 
A exp  2   (reaksi dwimolekuler)
h  R 
 Hubungan :
P  1  Sa  0 (reaksi normal)
kT  S a 
PZ  exp  2   P < 1  Sa < 0 (reaksi lambat)
h  R 
P > 1  Sa > 0 (reaksi cepat)

Sa = Skompleks teraktifkan – Sreaktan

Sa > 0  kompleks teraktifkan kurang teratur (memiliki

lebih banyak kebebasan) daripada reaktan.
Sa < 0  meningkatnya keteraturan (hilangnya kebebasan)
saat kompleks teraktifkan dibentuk dari reaktan.
 Hubungan antara Derajat Kebebasan dan Laju Reaksi
REAKSI A (dm3 mol-1 det-1) Sa298 (J mol-1K-1)
DWIMOLEKULER
H2 + I2  2 HI 1 x 1011 8
2 HI  H2 + I2 6 x 1010 0
NO + O3  NO2 + O2 8 x 108 -33
Dimerisasi 1,3-butadiena 4,7 x 107 -54
Dimerisasi siklopentadiena 8,5 x 104 -111

REAKSI UNIMOLEKULER A (det-1) Sa298 (J mol-1K-1)

CH3N2CH3 → C2H6 + N2 3,5 x 1016 71

→ CH3CH=CH2 1,5 x 1016 46

Dekomposisi disiklopentadiena 1,0 x 1013 0
Alil vinil eter → alilasetaldehida 5,0 x 1011 -21
Dekomposisi etilidena diasetat 2 x 1010 -50
TEORI LAJU REAKSI UNIMOLEKULER
Isomerisasi/dekomposisi molekul reaktan tunggal
 Konfigurasi keadaan peralihan (kompleks teraktifkan)
menyerupai reaktan : A → A≠ → produk

Contoh :
Isomerisasi siklopropana menjadi propilena
 Proses unimolekuler melalui keadaan peralihan jenis
H2 H
trimetilena: C C
H2C CH2 H3C CH2
 
Dekomposisi fase_gas N2O5, dimetil eter, aseton
 Reaksi rantai dengan tahap pertama unimolekuler
untuk menghasilkan radikal bebas (orde pertama).
Bagaimana molekul diaktifkan dalam proses unimolekuler?
• Bukan dengan tumbukan antarmolekul  kinetika orde pertama
• Bukan dengan menyerap radiasi yang dipancarkan dinding
wadah  k bergantung pada volume wadah.

6.1 TEORI LINDEMANN

1922 Dasar teori modern untuk reaksi unimolekuler
Tahap_tahap reaksi unimolekuler menurut Lindemann :
1. Molekul-molekul reaktan (A) diaktifkan oleh tumbukan satu
sama lain (tumbukan dwimolekuler).
2. Jeda waktu  sebagian besar ‘molekul berenergi’ (A*) ber_
tumbukan dengan reaktan normal  kehilangan kelebihan
energi mereka (deaktivasi).
 3. ‘Molekul berenergi’ yang tidak terdeaktivasi mengalami
dekomposisi molekuler menjadi produk.

Mekanisme reaksi :
k1
1. Pengaktifan : A + A A* + A … (1)
k -1
2. Deaktivasi : A* + A A + A … (-1)
k2
3. Dekomposisi unimolekuler : A* produk … (2)

Pendekatan keadaan-tunak :
d A *
 k1  A 2  k 1  A * A  k 2  A *  0
dt
k1  A 2
A * 
k 1 A  k 2
 k1 k 2 A 2
 k 2 A * 
d[ P]
v
dt k 1 A  k 2

1. Tekanan tinggi
Laju deaktivasi >> Laju dekomposisi unimolekuler 
A setimbang dengan A* ([A*] tetap dan ~ [A]) 
keadaan-tunak terpenuhi
 k-1 [A*] [A] >> k2 [A*]  k-1 [A] + k2  k-1 [A]

k1 k 2 A 2
 k A dengan k  
k1 k 2
v
k 1 A k 1
(reaksi orde pertama)
2. Tekanan rendah
Laju deaktivasi << Laju dekomposisi unimolekuler
(karena berkurangnya tumbukan molekuler)
 k-1 [A*] [A] << k2 [A*]  k-1 [A] + k2  k2

k1 k 2 A 2
v  k1 A 2 (reaksi orde kedua)
k2

Laju reaksi bergantung pada laju pengaktifan reaktan

normal melalui tumbukan dwimolekuler.

3. Pada tekanan berapapun

v = k’ [A] (nilai k’ bervariasi terhadap tekanan)
 k1k 2
k1 k 2 A k 1 k
k'  
k 1 A  k 2 1  k 2 k
1 2
k 1[ A] k 1[ A]

x 1
k 1[ A]
Jika persamaan itu dibalik :
Grafik 1 terhadap 1 linear :
1 k 1 1 k' [A]
 
k ' k1 k 2 k1 A
1 k 1 1
intersep - Y   ; kemiringan 
k k1k 2 k1
Contoh grafik Lindemann dan interpretasinya diberikan di
materi pengayaan II.
Jika tekanan reaktan konstan, dan suatu gas lembam M
(seperti N2, Ar, atau Xe) ditambahkan untuk meragamkan
tekanan total, mekanisme reaksi Lindemann menjadi :
k1
k1 k 2 AM 
A+M A* + M
k-1
v
k 1 M   k 2
A* + M A+M
k2
A* produk
k1 k 2
1. p > : k-1[A*][M] >> k2[A*]  v = k[A] dengan k  
k 1
2. p < : k-1[A*][M] << k2[A*]  v = k1[A][M]

k1 k 2 M  1 k 1 1
3. p berapapun : k '    
k 1 M   k 2 k ' k1 k 2 k1 M 
6.2 TEORI HINSHELWOOD
Postulat :
Laju energisasi molekul ~  derajat kebebasan vibrasional
dalam molekul itu  energi untuk pengaktifan terdistribusi
di antara semua derajat kebebasan
Untuk molekul dengan s derajat kebebasan :
s 1
Z1  E a    Ea  Z1 = Σ tumbukan
k1    exp  
s  1 !  R T   RT  dwimolekuler

Latihan 6.1 :
Hitung faktor frekuensi untuk reaksi pada 300 K dengan energi
pengaktifan 200 kJ mol -1 dan 6 derajat kebebasan, jika jumlah
tumbukan dwimolekuler 1012 dm3 mol-1 det-1.

Jawaban :
  Ea 
Persamaan Arrhenius : k  A exp  
s 1
 RT 
Z1  Ea 
A  
s  1!  RT 
5
10 dm mol det 
12 3 1 1
200000 J mol 1

  1 1 
5!  (8,314 J mol K )( 300 K ) 
A = 2,7626 x 1019 dm3 mol -1 det -1
Teori Hinshelwood menghasilkan A, dan karena itu v, 107 kali
lebih besar daripada yang diramalkan oleh teori tumbukan (Z1
= 1012 dm3 mol -1 det -1)
Kelemahan teori Hinshelwood :
 Nilai s ditetapkan dengan coba_coba
 Kecocokan dengan percobaan umumnya diperoleh
pada s ≈ ½ x  total derajat kebebasan vibrasional
 sejumlah tertentu saja dari s yang terlibat dalam
pembentukan kompleks teraktifkan.

Mekanisme Reaksi Hinshelwood :

k1
A+A A* + A … (1)
k-1
A* + A A + A … (-1)
A* k2a A+ … (2a) (A+ = molekul teraktifkan)
k2b
A + produk … (2b)
 PROSES-PROSES ATOMIK
DAN RADIKAL BEBAS
Radikal Bebas  spesi atomik/molekuler dengan 1 atau
lebih elektron yang tidak berpasangan

 Paramagnetik
Sifat
 Sangat reaktif

7.1 JENIS-JENIS REAKSI KOMPLEKS

1. Proses non-rantai (non-chain)

pusat aktif zat antara

(radikal bebas/ (tidak mungkin produk
molekul) diregenerasi)
 Contoh : Iodinasi aseton dalam larutan asam
O OH
asam
CH3CCH3 CH3C CH2
OH OH
CH3C CH2 + I2 CH3C CH2I
OH O I
CH3C CH2I CH3C CH2I + HI
I
2. Proses rantai-linear (linear-chain)
a. Pemulaan (inisiasi) rantai
Ikatan terlemah pada salah satu reaktan diputuskan 
radikal bebas (sebagai pembawa rantai / chain-carrier)
b. Perambatan (propagasi) rantai
Radikal bebas menyerang reaktan  produk + radikal
bebas baru  regenerasi radikal bebas awal  kembali
menyerang reaktan. Proses berulang: produk dan
pembawa-rantai dibentuk terus-menerus.

c. Penamatan (terminasi) rantai

Rekombinasi/disproporsionasi radikal bebas 
pembawa-rantai dihancurkan  rantai dihentikan

3. Proses rantai bercabang (branched-chain)

Contoh : Oksidasi hidrokarbon fase-gas
 Dalam 1 atau lebih tahap terjadi percabangan :
1 radikal bebas  2 atau lebih radikal bebas
Radikal bebas sangat cepat bertambah  timbul ledakan
(karena laju reaksi segera menjadi tidak terhingga)

H• + O2 → OH• + O: Oksigen molekuler & oksigen atomik

O: + H2 → OH• + H• keadaan dasar  spesi dwiradikal

7.2 PENDEKATAN KEADAAN-TUNAK

Proses rantai-linear :
[radikal bebas] meningkat dalam waktu singkat  tidak
berubah lagi terhadap waktu sampai reaktan habis 
 KEADAAN-TUNAK :
Laju pembentukan radikal bebas = Laju penyingkirannya
dradikal 
0
dt
Pendekatan ini membantu penurunan hukum laju reaksi-rantai.

1. Reaksi gas hidrogen dan bromin pada 200–300oC

k1
Br2 Br• + Br• pemulaan rantai
k2
Br• + H2 H• + HBr
k3 pemanjangan rantai
H• + Br2 HBr + Br•
k-2
H• + HBr Br• + H2 inhibisi rantai
k-1
Br• + Br• Br2 penamatan rantai
a. Nyatakan laju yang diperlukan dalam terminologi
laju tahap-tahap elementer yang terlibat

Reaksi : H2 + Br2 → 2 HBr  v = laju pembentukan HBr

dHBr 
= k2 [Br•] [H2] + k3 [H•] [Br2] – k-2 [H•] [HBr] … (a)
dt
b. Gunakan pendekatan keadaan-tunak pada semua
radikal bebas dalam reaksi

dBr 
= 2k1 [Br2] – k2 [Br•] [H2] + k3 [H•] [Br2] + k-2 [H•]
dt
[HBr] – 2k-1 [Br•]2 = 0 … (b)
 dH 
= k2 [Br•] [H2] – k3 [H•] [Br2] – k-2 [H•] [HBr] = 0
dt … (c)
c. Dengan manipulasi persamaan aljabar, nyatakan
konsentrasi radikal bebas hanya dalam terminologi
konsentrasi reaktan
Penjumlahan (b) dan (c) : 2k [ Br ]  2k [ Br ]2  0
1 2 1
1
 k1  2
Br     Br2  2
1
… (d)
 k1 
Substitusi (d) pada (c) :
1
 k1  2 1
k 2   [ Br2 ] 2 [ H 2 ]  [ H ]( k3[ Br2 ]  k 2 [ HBr ])  0
 k 1 
 1

k2 
k1  2   12
 H 2 Br2
H    1 
k
k3 Br2   k2 HBr 
… (e)
d. Hilangkan konsentrasi radikal bebas dari persamaan
laju reaksi, lalu nyatakan dalam bentuk matematis
yang paling sederhana
dHBr 
Substitusi (c) pada (a) : = 2 k3 [H•] [Br2] … (f)
dt
Substitusi (e) pada (f) :
1

2k 2 k 3 
k1  2   3 2
dHBr   H 2 Br2
  k1 
dt k3 Br2   k2 HBr 
 ● ●
R(CH2CHX)nCH2CHX + CHXCH2(CHXCH2)nR
→ R(CH2CHX)nCH=CHX + CH2XCH2(CHXCH2)nR

MEKANISME UMUM :
ki
I  R1• pemulaan rantai
kp
R1• + M R2●
kp
R2• + M R3•
pemanjangan rantai
…
kp
Rn-1• + M Rn•
kt
Rn• + Rm• Pm+n penamatan rantai
KINETIKA ENZIM
Protein berdimensi koloidal yang perilaku
ENZIM
kinetiknya serupa dengan katalis heterogen

katalis mikroheterogen hayati

Spesifisitas enzim
urease
CO(NH2)2 + H2O 2 NH3 + CO2
Reaksi terkatalisis-enzim 
reaksi cepat yang sukar dilakukan studi kinetikanya, sebab :
1. Enzim murni tidak mudah diperoleh.
2. Enzim memiliki sejumlah tapak aktif dan sering berinteraksi
dengan substrat dalam beberapa cara, maka mekanismenya
luar biasa kompleks.
11.1 KINETIKA MICHAELIS-MENTEN
Enzim katalis yang sangat efektif
 kinerja terlihat pada konsentrasi << (10-10–10-8 M).
 enzimologi diawali dengan studi kinetika hilangnya sub-
strat dan terbentuknya produk (10-6–10-3 M).

Generalisasi reaksi enzim hasil pengamatan awal :

Produk
1. Laju konversi substrat 4X
 relatif
meningkat secara linear 3X enzim

dengan meningkatnya 2X

konsentrasi enzim [E]. 1X

Waktu
Gambar 1
2. Untuk [E] tertentu, laju reaksi
enzim : Laju awal (v0)

a. linear terhadap konsentrasi vmaks

substrat [S] pada [S] <
b. mendekati maksimum ½vmaks

(laju penjenuhan) pada [S] >

[S]
0 KM
Gambar 2

Formulasi kinetik (Briggs & Haldane-1925) :

k1 k2
E+S ES ... (1) ES E + P ... (2)
k-1
lock and key ANIMASI 1

Ada 2 mekanisme
induced-fit ANIMASI 2
  d[P] 
Pada awal reaksi, laju = v0     k2 [ES] ... (a)
 dt 0
Pendekatan keadaan tunak :
d[ES]
 k1[E][S]  k 1 [ES]  k2 [ES]  0
dt
k1 [E][S] [E] = konsentrasi enzim bebas
[ES]  ... (b) [S] = konsentrasi substrat bebas
k 1  k2
(keduanya sukar ditentukan)

[E]0  [E]  [ES] ... (c) [E]0 = konsentrasi enzim total

[S]0  [S]  [ES]  [S] [S]0 = konsentrasi substrat total
[E]0
Substitusi (c) pada (b) : [ES]  ... (d)
k 1  k2
1
k1 [S]
 k2 [E]0 vmaks
Substitusi (d) pada (a) : v0  
k 1  k2 KM ... (3)
1 1
k1 [S] [S]
(persamaan Michaelis-Menten)
dengan : k 1  k2
KM  ... (3a) K = tetapan Michaelis
k1 M
k2 = turnover number
vmaks = k2 [E]0 ... (3b)

Persamaan (3) dapat menerangkan generalisasi reaksi

enzim yang disebutkan di muka :
1. [S] tertentu 
k2
v0  secara linear dengan kemiringan k 1  k2 ketika [E]0 
1
k1 [S]
 KM vmaks [S]
2. [S] rendah   1  v0   k[S]
[S] KM
vmaks
Reaksi orde pertama dengan k  yang bernilai tetap
KM
untuk [E]0 tertentu.
KM
3. [S] tinggi   1  v0 = vmaks
[S]
Reaksi orde kenol : Kinerja maksimum enzim
 semua enzim terikat dalam kompleks enzim-substrat

4. [S] = KM  v0 = ½vmaks
Tetapan Michaelis = [S] yang memberikan ½ vmaks bagi
enzim (ukuran afinitas/daya ikat enzim terhadap substrat)
KM kecil  enzim mengikat substrat dengan kuat.
 [S] rendah cukup untuk menjenuhkan enzim
& untuk mencapai efisiensi katalitik maksimum.

 d[S] vmaks [S]

Penataan ulang (3) : 
dt K M  [S]
[S ]  K  t
[S]0  [S]  1d[S]  vmaks 0 dt
M

[S]
KM ln  [S]  [S]0  vmakst ... (3d)
[S]0
(Hubungan linear [S] dengan t hanya dapat dibuat jika KM diketahui.)
Catatan: Persamaan (3d) hanya berguna jika kesetimbangan
reaksi terkatalisis-enzim berada jauh ke kanan.
11.1.1 Analisis Data Kinetik
1. Persamaan Lineweaver & Burk (1934)
1 1 KM 1
Kebalikan dari persamaan (3) :   
v0 vmaks vmaks [S]
1 ... (4)
v0
KM
Kemiringan =
vmaks
1
vmaks
1
1 [S]
 0
KM
 Sebagai alternatif, KM dapat ditentukan dari:
1. Ekstrapolasi ke intersep-X, yaitu -1/KM
2. Nilai [S] pada saat 1/v0 = 2//vmaks

2. Persamaan Dixon
[S] KM 1
Persamaan (4) dikalikan [S] :   [S]
v0 vmaks vmaks
[S] ... (5)
v0
1
Kemiringan =
vmaks
KM
vmaks
[S ]
 KM 0
3. Persamaan Eadie-Hofstee
v0
Persamaan (4) dikalikan vmaks.v0 : v0  vmaks  KM 
[S]
v0 ... (6)
vmaks
Kemiringan =  KM
vmaks
KM
v0
0 [S]

Berbeda dengan persamaan Lineweaver-Burk,

pada persamaan Dixon dan Eadie-Hofstee,
satuan mol yang digunakan pada [S] & v0 harus sama
 Ketiga persamaan dapat memberikan
nilai KM dan vmaks yang agak berbeda
untuk kelompok data yang sama.a

Latihan 1 :
Hidrolisis karbobenzoksiglisil-L-triptofan yang dikatalisis
oleh karboksipeptidase pankreatik berlangsung menurut
reaksi berikut.
karbobenzoksiglisil-L-triptofan + H2O 
karbobenzoksiglisin + L-triptofan
Data yang diperoleh untuk laju pembentukan L-triptofan
pada 25oC dan pH 7,5 diberikan pada tabel berikut
 [substrat] (mM) 2,5 5,0 10,0 15,0 20,0
laju (mM det-1) 0,024 0,036 0,053 0,060 0,064
a) Buatlah plot data tersebut menurut metode Lineweaver-Burk,
dan tentukan KM dan vmaks.
b) Ulangi analisis itu dengan metode Eadie-Hofstee.

Jawaban :
[S] (mM) 2,5 5,0 10,0 15,0 20,0
v0 (mM det-1) 0,024 0,036 0,053 0,060 0,064
1/[S] (M-1) 400 200 100 66,7 50
1/v0 (mM-1 det) 41,67 27,78 18,87 16,67 15,62
v0/[S] (x10-3 det-1) 9,6 7,2 5,3 4,0 3,2
a) Plot Lineweaver-Burk : b) Plot Eadie-Hofstee :
1/v0 (mM-1 det) v0 (mM det-1)
40.00 0.070
v0
0.060 v0  0,0856  6,5155 103
30.00
1 1 [S]
 11,80  75,43 0.050 r = 99,45%
20.00 v0 [S] 0.040
r = 99,88%
10.00 0.030
1/[S] (M-1) 0.020
0.00
2.0 4.0 6.0 8.0 10.0
0 100 200 300 400
v0 /[S]
Intersep-Y : (x10-3 det-1)
Intersep-Y :
1/vmaks = 11,80 mM-1
det
vmaks = 0,08474 mM det-1 vmaks = 0,0856 mM det-1

Kemiringan : Kemiringan :
KM/vmaks = 75,43 detik KM = 6,5155 mM
KM = 6,3923 mM
11.2 MEKANISME REAKSI ENZIMATIK
Berapapun jumlah kompleks enzim-substrat antara substrat
dan produk, persamaan Michaelis-Menten tetap berlaku.
k1 k2 k3 k4
E+S ES ES’ ES” E+P
k-1
kkat [E]0 [S] (bentuk umum
v0  ... (7)
K M  [S] persamaan Michaelis-Menten)

Beberapa generalisasi :
1. Jika terdapat 1 tahap lambat (penentu-laju) dalam reaksi
ES ke produk, tetapan laju orde-pertama tahap itu = kkat.
Mekanisme paling sederhana (hanya 1 ES) : kkat = k2.
 Tabel 1. Tetapan katalitik beberapa reaksi enzimatik.

ENZIM SUBSTRAT kkat (det-1)

Katalase H2O2 9 x 106
Asetilkolinesterase Asetilkolin 1,2 x 104
Laktat dehidrogenase (ayam) Piruvat 6 x 103
Kimotripsin Ester etil asetil-L-tirosin 4,3 x 102
Miosin ATP 3
L-malat 1,1 x 103
Fumarase
Fumarat 2,5 x 103
CO2 8 x 104
Karbonat anhidrase (sapi)
HCO3Θ 3 x 104
2. Jika tetapan laju disosiasi ES jauh melebihi tetapan laju
konversi ES menjadi kompleks berikutnya/produk :
k 1 tetapan kesetimbangan
k 1  k2  K M 
k1 untuk disosiasi ES
kkat tetapan spesifitas : menentukan selektivitas
KM (spesifitas) substrat-substrat yang bersaing (A dan B)

 kkat  [A]
 
kkat [E][S] vA  K M A
v0   … (8)
KM vB  kkat  [B]
 KM B

11.2.1 Inhibitor Kompetitif
“Molekul dengan struktur menyerupai substrat yang dapat
menempati tapak katalitik dan mencegah katalisis substrat”
Ciri :
Terikat secara reversibel, dan inhibisi terbalikkan dengan:
(1) mengencerkan inhibitor, atau
(2) menambahkan sejumlah besar substrat

Mekanisme : E + S ES E+P
+
I
... (9)

EI (bentuk inaktif dari enzim)

Reaksi reversibel
 vmaks sama besarnya tanpa maupun dengan inhibitor,
dan dicapai pada [S] cukup tinggi.
  [S] yang diperlukan untuk mencapai ½ vmaks ketika
ada inhibitor kompetitif meningkat menjadi :

 [I]  [I] = konsentrasi inhibitor

KM '  KM 1   ... (10)
 KI  KI = tetapan disosiasi EI

yang diturunkan dari 2 hubungan berikut :

[E][I]
[E]0 = [E] + [ES] + [EI] ... (10a) KI  ... (10b)
v0 1 [EI]
vmaks
v0 = tanpa
inhibitor
= inhibitor
½ vmaks plot plot kompetitif
Michaelis- 1 Lineweaver-
Menten vmaks Burk 1
0 [S]
KM KM’ 0 [S]
 Θ Θ
Contoh : CO2 CO2
Inhibitor kompetitif:
CH2 suksinat CH Θ
CO2
CH2 dehidrogenase CH
Θ Θ CH2 (malonat)
CO2 CO 2 Θ
CO2
suksinat fumarat

Pada ragi, KI oleh malonat = 1 x 10 -5 M

 [malonat] = 1 x 10 -5 M menurunkan afinitas (daya ikat)
nyata enzim terhadap suksinat dengan faktor 2.

Inhibisi kompetitif oleh produk reaksi sangat bermanfaat

untuk menghentikan/menurunkan kerja enzim ketika telah
terbentuk cukup produk untuk kebutuhan biokimiawi sel
(salah satu bentuk regulasi/kendali metabolik).
11.2.2 Inhibisi Nonkompetitif
Ciri :
Tidak dapat diatasi dengan menggunakan sejumlah besar
substrat, karena terjadi :
1. Sejumlah modifikasi permanen pada tapak aktif;
2. Pengikatan inhibitor secara ireversibel pada enzim, tetapi
bukan pada tapak aktif; atau
3. Pengikatan secara ireversibel pada kompleks ES.
Mekanisme : E + S ES E+P
+ +
I I
... (11)
EI + S ESI
 Hanya sebagian dari enzim yang diinaktifkan secara
ireversibel oleh inhibitor; bagian lainnya tetap normal.

Berkebalikan dengan inhibisi kompetitif, inhibisi ini tidak

mempengaruhi KM & hanya menurunkan laju maksimum
menjadi : vmaks
vmaks ' 
1  [I] ... (12)
KI = tanpa
v0 1
inhibitor
vmaks v0 1 = inhibitor
vmaks ' nonkompetitif
vmaks’
1 1 plot
½ vmaks plot   1 Lineweaver-
½ vmaks’ Michaelis- KM KM '
Burk
Menten vmaks 1
0 [S]
KM = KM’ 0 [S ]
Contoh :
Iodoasetamida memodifikasi secara kovalen gugus sulfidril
(-SH) residu Cys protein enzim triosa fosfat dehidrogenase
menjadi –SCH2CONH2  enzim inaktif secara katalitik.
Bentuk lain inhibisi nonkompetitif :
1. Inhibisi unkompetitif
Mekanisme : E + S ES E+P
+
I

... (13)
ESI
 vmaks maupun KM dipengaruhi oleh inhibitor.
 plot Lineweaver-Burk // & di atas plot tanpa inhibitor.
2. Inhibisi substrat
Mekanisme :
Substrat mengikat tapak kedua dari enzim  tapak
katalitik utama secara taklangsung termodifikasi 
kurang efektif untuk mengikat substrat.
 v mencapai maksimum, lalu menurun pada [S] >
 plot Lineweaver-Burk : 1
v

1
[S]