BAB I
PENDAHULUAN
A. Latar Belakang
Bahasa daerah merupakan bahasa yang perlu dipelajari, supaya kita sebagai
calon guru Madrasah Ibtidaiyah (MI), jika dituntut untuk mengisi pelajaran Bahasa
Daerah mampu melaksanakannya dengan baik. Bahasa Jawa merupakan bahasa yang
mayoritas dipakai di beberapa daerah di Jawa Timur.
Bahasa Jawa khususnya mengenai Sastra Jawa sampai dengan saat ini belum
banyak dipahami secara luas oleh masyarakat dan guru. Menurut banyak orang, Sastra
Jawa itu identik dengan Bahasa Jawa, padahal tidaklah demikian. Sastra Jawa memang
erat kaitannya dengan Bahasa Jawa tetapi Sastra Jawa tidak sekedar Bahasa Jawa.
Studi Sastra Jawa merupakan dunia yang sangat luas, yang menantang kita para calon
guru untuk mempelajari Sastra Jawa. Maka dari itu dalam makalah ini penulis akan
membahas mengenai Kasusastraan Jawa.
Dunia Sastra Jawa sampai dengan saat ini belum banyak dipahami masyarakat.
Dan Mahasiswa mungkin juga belum sepenuhnya mengetahui seberapa luas dunia
sastra kita. Menurut banyak orang, Sastra Jawa itu identik dengan Bahasa Jawa,
padahal tidaklah demikian.
Sastra Jawa memang erat kaitannya dengan bahasa Jawa tetapi Sastra Jawa
tidak sekedar Bahasa Jawa. Studi Sastra Jawa dengan demikian tidak hanya studi
tentang Bahasa Jawa. Studi Sastra Jawa merupakan dunia yang sangat luas, yang
menantang kita, para peneliti dan calon peneliti untuk segera menggarapnya.
Seberapa luas Sastra Jawa itu, kita bicarakan pada bagian berikut.
B. Rumusan Masalah
Berdasarkan latar belakang di atas maka rumusan masalah dalam makalah ini sebagai
berikut:
1. Apakah pengertian Kesusastraan?
2. Apa macam-macam Kesusastraan Jawa?
3. Apa contoh-contoh dari macam-macam Kesusastraan Jawa?
2
C. Tujuan Penulisan
Adapun tujuan dari penyusunan makalah ini adalah sebagai berikut :
1. Memahami tentang pengertian Kesusastraan.
2. Memahami tentang macam-macam Kesusastraan Jawa.
3. Memahami contoh-contoh dari macam-macam Kesusastraan Jawa.
BAB II
PEMBAHASAN
sebagaimana sebutan Bahasa Kawi, sebutan Bahasa Parwa juga terlalu sempit,
hanya mencakup sebagian saja, tidak mencakup semuanya.
Sastra Jawa Kuna hidup pada abad IX- XVII, atau pada masa kejayaan
kerajaan-kerajaan Hindu Jawa, yakni sejak Mataram Hindu sampai Majapahit.
b. Sastra Jawa Tengahan
Bahasa Jawa Tengahan digunakan sekitar abad XVI, atau pada masa
akhir Majapahit sampai dengan masuknya Islam ke Jawa. Karya Sastra
Jawa Tengahan sebagian besar dalam bentuk Kidung (Puisi). Berbeda
dengan Kakawin yang menggunakan metrum India, Kidung menggunakan
metrum Jawa.
c. Sastra Jawa Baru
Penggunaan Bahasa Jawa Baru sejak masuknya Islam ke Jawa, dan
semakin berkembang saat Kerajaan Demak berkuasa. Berbeda dengan
Sastra Jawa Kuna dan Sastra Jawa Tengahan yang tidak menyisakan sastra
lisan, Sastra Jawa Baru masih meninggalkan sastra dalam bentuk lisan.
Sastra Lisan kebanyakan berkembang dalam tradisi masyarakat lokal
bersama folklor (adat istiadat) setempat. Sastra Lisan ini sering juga disebut
sebagai Cerita Rakyat.
Sastra Jawa Baru yang tertulis juga sering disebut Sastra Kapujanggan.
Disebut demikian karena sastra ini kebanyakan ditulis oleh para pujangga
kerajaan.
d. Sastra Jawa Modern
R.Ng. Ranggawarsita dikenal sebagai pujangga terakhir Sastra Jawa.
Setelah kematiannya berkembanglah Sastra Jawa Modern. Kemunculan
Sastra Jawa Modern bersamaan dengan munculnya penerbit dan surat
kabar, seperti Penerbit Balai Pustaka (1917), Surat Khabar Bromartani
(1885), Surat Khabar Retnodumilah (1895), Surat Khabar Budi Utomo
(1920) dan lain-lain.
Tokoh Sastra yang muncul pada masa ini adalah Ki Padmosusastra, yang
oleh Imam Supardi dijuluki “Wong mardika kang kang marsudi kasusastran
Jawa” (Suripan, 1975: 8). Ki Padmosusastra lebih banyak menulis prosa daripada
puisi (tembang).
6
Teks tentang fiqih, syarat dan hukum Islam, maupun teks turunan teks kitab
suci Al-Qur’an. Kebanyakan teks ini ditulis dengan huruf Arab atau Pegon.
i. Primbon
Segala macam teks mengenai kemujuran serta kemalangan berdasarkan
ilmu-ilmu tradisional, termasuk buku petangan, pawukon, impen, dan
sebagainya.
j. Bahasa
Teks tentang bahasa serta kesusastraan Jawa, terutama jenis kamus. Juga
terdapat teks tentang tembang, aksara Jawa, candrasengkala, daftar
sinonim, wangsalan dan sebagainya.
k. Musik
Notasi gendhing Jawa dari Surakarta dan Yogyakarta, dan catatan-catatan
lain tentang dunia gamelan.
l. Tari-tarian
Teks tentang seni tari Jawa dan kelengkapannya, termasuk tari wireng,
tayub, bondhan, kridharini, srimpi dan bedhaya.
m. Adat-istiadat
Teks tentang berbagai macam kebiasaan dan kerajinan di Jawa, baik di
kalangan rakyat kecil maupun kraton, termasuk cara berpakaian, songsong,
mainan, sopan santun dalam istana, sadranan, keris dan para empu, kawruh
kalang, upacara, dan sebagainya.
B. Kasusastraan Jawa
a) Paribasan - Bebasan – Saloka - Sanepan
Paribasan yaiku ukara/unen-unen sing tegese wantah dudu pepindhan.1
Tuladha :
1. Adigang, adigung, adiguna
1
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
8
2
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa jawa, (Surabaya: Kartika)103.
3
Daryanto,Kawruh Basa Jawa pepak, (Surabaya:Apollo Lestari,1999).122.
9
PARIBASAN
a. BEBASAN
b. SALOKA
4
Hendra Prayetna-M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa Jawa Pepak, (Surabaya: Karya Utama).120.
10
b) Cangkriman
Cangkriman iku unen-unun sing kudu dibedhek (dibatang). Mula cangkriman
diarani uga bedhekan. Cangkriman ana patang warna yaiku:5
1. Cangkriman wancah (cekakan)
Pak bomba, pak lawa, pak ciyut : tepak kebo amba, tepak ula dawa, tepak
cempe ciyut.
Nasgithel : panas, legi kenthel
Kabaketan : nangka tiba nang suketan
Yumaerong : yuyu omahe ngerong
Suru bregitu : asu turu dibregi watu
Karla ndheren : mbakar tela sumendhe keren
Pak boletus : tepak kebo lelene satus
Burnas kopen : bubur panas kokopen
Pindhang kileng : sapi nang kandhang, kaki mentheleng
Wiwa wite, lesbo dhonge, karwa pake : uwi dawa wite, tales amba
godhonge, cikar dawa tipake
Pak lawa : tepak ula dawa
Bot ginawa entheng, theng ginawa abot : klobot ginawa entheng, gentheng
ginawa abot
Surles pe dheg wer-weran : susur teledipe neng gedheg jewer-jeweran
5
Nurani, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : Lingkar Media).75.
26
c) Wangsalan
Wangsalan yaiku rumpakan sing saemper cangkriman, nanging tebusane utawa
ancase wis dikandhakake pisan. Wangsalan kaperang dadi 6 yaiku :6
1. Wangsalan padinan / sajroning pacelathon
Wangsalan Padinan yaiku wangsalan kang digunakake minangka pacelathon ing saben
dinane, mula ana sing nganggo nyebutake batangane la nana sing tanpa batangan,
amarga wong-wong sing padha krungu/maca wis ngerti maksude (batangane).7
Tuladha :
Njanur gunung, kadingaren gelem mampir!
Wangsalan : njanur gunung
Batangan : aren
Tebusan : kadingaren
Tembung njanur gunung iku arane aren, mula biasa dadi tembung kadingaren
a. Njanur gunung, kadingaren dolan mrene (janur gunung : aren)
b. Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges (rokok cendhak :
tegesan)
c. Njenang gulo lho, aja lali (jenang gulo : glali)
d. Nggodhong garing, esuk-esuk kok wis nglaras (Nggodhong garing :
klaras)
e. Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti (Balung klapa : bathok)
f. Balung geni, mbok menawa aku ora bisa teka (Balung geni : mawa)
g. Balung janur, sida lunga apa ora ? (Balung janur : sada)
6
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
7
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, (Surabaya: Genta Group Production, 2016). 160-161
28
2. . Wangsalan lamba
Wangsalan lamba yaiku wangsalan kang mung isi batangane siji.
Tuladha :
Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Tembung roning mlinjo iku arane eso, mula bisa dadi ngaso
Widheng galeng, tekamu apa padha rahayu.
Tembung widheng galeng iku arane yuyu, mula bisa dadi tembung rahayu.
3. Wangsalan rangkep
29
Wangsalan rangkep yaiku wangsalan kang bisa batangane luwih saka siji.
Tuladha :
Jenang sela, wader kalen sesonderan
Apuranta, yen wonten lepat kawula
Tembung jenanggula arane apu, mula dadi apuranta. Dene tembang wader kalen
sesonderan arane sepat, mula dadi tembung lepat.
4. Wangsalan memet
Wangsalan memet yaiku wangsalan kang carane nggoleki batangane sarana
ngonceki maksude tetmbungane ambal ping pindho.
Tuladha :
Uler kambang, yen trima alon-alon bae.
Tembung uler kambang tegese lintah, mulabatangane dadi tembung satitahe. Tembung
satitahe tegese ora ngaya, mung tumindak sakepenake bae, kanthi alon-alonan.
5. Wangsalan edipeni
Wangsalan edipeni yaiku wangsalan kang mawa paugeran :8
a. Unen-unene kedadeyan saka 2 ukara (wangsalan rangkep)
b. Saben ukara kang kapisan (yaiku isi wangsalan) mawa purwakanthi guru swara lan
purwakanthi basa.
Tuladha :
Tepi wastra, wastra kang tumrap mustak
Mumpung mudha, nggegulanga ngike basa
Tembung tepi wastra iku tegese kemadha, mula bisa dadi tembung mudha. Dene
tembung wastra kang tumrap mustaka iku tegese iket, mula bisa dadi tembung ngiket.
Ancur kaca, kocak munggwing netra.
Wong wruh rasa, tan mama king tata karma.
(ancur kaca: rasa, kocakmunggwing netra: tesmak).
Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra.
Ora gampang wong urip ing alam dunya.
(carang wreksa: pang, wreksa wilis tanpo patra: wit kayu urip).
Kolik priya, wanara anjani putra.
8
Ibid., 162
30
Pangkur
Singgang gung kang piniyara,
Mardi siswa kakawinireng estri,
Wineh winulangaken wadu,
Di Peputhut mong pregiwa,
31
TEMBANG
Tembang jawa ana telu warna:
1. Tembang macapat, 2. Tembang tengahan, 3. Tembang gedhe
1. Tembang macapat ana 11 pupuh:
a. Asmaradana g. Megatruh
b. Dhandhang gula h. Mijil
c. Durma i. Pangkur
d. Gambuh j. Pucung
e. Kinanthi k. Sinom
f. Maskumambang
2. Tembang tengahan:
a. Balabak c. Jurudemung
b. Girisa d. Wirangrong
3. Tembang gedhe:
a. Citramengeng c. Mintajiwa
b. Kusumastuti d. Pamularsih
Pangkur
Mingkar-mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kertarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah jawa
Agama ageing aji.
(wedhatama, KGPAA mangkunagara IV)
Dhandhanggula
Dhuh kusuma ingkang milangoni,
Buron arumingkang sobeng wana,
Yen panggih sun arasane,
33
d) Parikan
Parikan yaiku unen-unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan
kanggo narik kawigetan, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku kayupantun
nanging mung rong larik, parikan migunakake purwakanthi guru swara.9
Paugeran utawa pathokane parikan :
1. Cacahing wanda kapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
2. Ukara sing ngarep kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi, /wos.
3. Tibaning ukara kang kapisan kudu padha karo ukara sing kapindho.
4. Parikan bisa dumadi saka 2 gatra utaa 4 gatra.
Tuladha Parikan :
a. Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2
Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah dadi.
Wajik klethik, gula Jawa. Luwih becik, sing prasaja.
Nyangking ember, kiwa tengen. Lunggu jejer, tamba kangen.
Wedang bubuk, gula Jawa. Yen kepethuk, ati lega.
Wajik klethik, gula abang. Aja suthik, yen tumandang.
b. Parikan (4 wanda + 6 wanda) x 2
Bisa nggender, ora bisa ndemung. Bisa jejer, ora bisa nembung.
Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.
Manuk emprit, menclok godhong tebu. Dadi murid, sing sregep sinau.
c. Parikan (3 wanda + 5 wanda) x 2
9
Abi Kusno, Pepak Basa jawa,(Surabaya : Ekpress, 1996). hal, 97-98
34
PARIKAN
1. Abang-abang gendera landa, ana sing ijo kok milih putih
Bujang maneh ora kluyuran, sing wis duwe bojo ora tau mulih
2. Ana brambang sasen lima
Berjuang labuh Negara
3. Bisa ngendhang ora bisa nyuling
Bisa nyawang ora bisa nyandhing
4. Bibi surip tuku klobot, pethuk encik tuku roti
35
e) Tembang Jawa
Tembang yaiku susastra/ sastra, utawa anggitan/ karangan kang kaiket dening
guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra (Indonesia : Puisi).10
Guru lagu/ dhong ding: yaiku tibane swara vokal ing pungkasane gatra.
Guru wilangan: yaiku cacahe wanda saben sagatra.
Guru gatra: yaiku cacahe gatra saben sapada.
10
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, hal,166
37
11
Sri Hartatik, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : dua media,2011). hal, 82-83.
38
Mingkar-mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kertarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah jawa
Agama ageing aji.
(wedhatama, KGPAA mangkunagara IV)
j. Sinom (9 gatra) : 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
Sun iki dhutaning nata
Prabu kenya Majapahit
Kekasih Damar Sasangka
Atma mantune ki patih
Magang anyar awak mami
Lahta bisma praptaningsun
Ingutus Sang Narpendah
Kinen mocok murdantaji
Marmaningsun ingutus ywa mindho karya
k. Dhandhang gula (10 gatra) : 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Dhuh kusuma ingkang milangoni,
Buron arumingkang sobeng wana,
Yen panggih sun arasane,
Sumber gung ngisor gunung,
Wreksa langking sisaning agni,
Sun sandhang pinarenga nedya amemanuh,
Wit saking tresnaning manah,
Surya ratri wong kuning sun kawulani
Sun adhep saben dina
Tembang tengahan iku akeh kang kanggo mbawani gendhing kang kalebu
tembang tengahan, yaiku:
•Balabak
•Wirangrong
40
•Jurudemung
•Duduk wuluh
•Lontang
Tembang gedhe iku sapada patang gatra, utawa patang pada pala. Cacahing
wanda pada-pada siji lan sijine padha. Lire, yen pada pala kapisan 7 wanda, pada
kapindho, katelu lan kang kaping papat uga mitung wanda. Cacahing wanda saben
sapada pala iku diarani laku. Saiki tembang gede iku akeh kang kanggo mbawani
gendhung, utawa kanggo sulukan.
Tuladha:
•Kusumastuti
•Pamularsih
•Maduretna
•Kuswarini
•Candrakusuma
f) Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku gandhenge
swara sing buri karo swara sing wis kasebut ing ngarepe.12 Purwakanthi ana werna telu
yaiku :
a. Purwakanthi guru swara
Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
Tuladha:
1. Aja dumeh menang, banjur tunindak sawenang-wenang
2. Ana awan, ana pangan
3. Ana bungah, ana susah iku wis lumrah
4. Ana dina, ana upa
5. Ati karep, bandha cupet
6. Bareng wis makmur, lali marang sedulur
7. Becik ketitik, ala ketara
8. Gelem obah, mesthi mamah
9. Inggah inggih ora kepanggih
10. Ijo-ijo godhonge kara, bareng bodho lagi rumangsa
11. Ireng-ireng ketok untune, bareng seneng ketok guyune
12. Kudu sregep sing sinau, sapa sing kepingin maju
13. Ora cepet, ora ngliwet
14. Ora ngedan, ora keduman
15. Thenguk-thenguk nemu kethuk
16. Tuwas sayah, ora paedah
17. Wong bungah sok nemu susah
18. Welinging guru, wong iku kudu mituhu marang bapa ibu, supaya slamet
sing tinemu
12
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, 174
43
Tuladha:
1. Aja dhemen memada sameng dumadi
2. Bobot, bibit, bebet
3. Janji jujur jajahane mesthi makmur
4. Katula-tula ketali
5. Kala kula kelas kalih, kalung kula kolang kaling
6. Katula-tula ketali
7. Laras, lurus, leres, laris
8. Makuta, makuti, makuten
9. Pak kerta tuku kertudhuwita kertas, nunggang kreta pating kertep jiwat kreteg
kertosono
10. Petruk patrol karo putrane loro putra putri
11. Ruruh, rreh, ririh ing wewarah
12. Singsapa salah bakal seleh
13. Sing sapa goroh growah
14. Sing weweh bakal wuwuh
15. Sluman slumun slamet
16. Tatag, teteg bakal tutug
17. Tata titi, tentrem
18. Tatune menthunthung mentheng-mentheng
19. Tata, titi, tutug, tatag, tanggung tertib
c. Purwakanthi lumaksita
Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa yaiku
purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing ukara candhake.
Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan. Purwakanthi guru swara
ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.
Tuladha :
1. Asung bekti, bektine kawula marang Gusti
2. Bayem arda, ardane ngrasuk busana
3. Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik
4. Mangan ati, atine sing kelara-lara
44
g) Tembung Dolanan
Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora nganggo
paugeran gatra, guru lagu, guru wilangan, lan dhong . Nanging biasa ditembangake
dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan bebareng karo
kanca-kancane lan bisa dibarengi wiramaning gendhing. Lumantar lagu dolanan,
bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan,
lingkungan alam, lan sapanunggalane.13
Tuladha
Cublak-cublak suweng
Suwenge ting gelenter
Mambu ketudhung gudel
Pak empong lera-lere
Sapa ngguyu ndelikkake
Sir sir pong dhele gosong
Sir sir pong dhele gosong
Jaranan
Jaranan-jaranan..... jarane jaran teji
Sing numpak ndara bei
Sing ngiring para mantra
Jeg jeg nong... jeg jeg gung
Prok prok turut lurung
13
Ibid., 177
45
Gundul Pacul
h) Geguritan
Geguritan yaiku wohing susastra kang basane cekak, mentes lan endah.
Geguritan asale saka tembung “gurit”, kang ateges kidung utawa tulisan kang awujud
tatahan. Dene geguritan ingkene, ateges rumpakan kidung kang mawa paugeran
gumathok, yaiku:14
Caching gatrane ora tertamtu, nanging apese 4 gatra.
Saben-saben sagatrane guru wilangan lan guru lagu padha wae, runtut mawa
purwakanthi guru swara.
Lumrahe kabuka utawa kawiwitan srana ukara “sun anggegurit”.
Geguritan iku klebu puisi Jawa modhern, amarga ora kaiket ing aturan
kayadene tembang. Geguritan bisa karipta amarga ana ilham utawa insprasi (angen-
angen). Geguritan mujudake karya kang sipate pribadi, mula geguritan panganggit siji
lan sijine beda-beda. Angen-angen kang ana sajrone pikirane pengarang banjur diolah
14
Ibid., 187
46
supaya dadi geguritan kaya kang dikarepake pengarang banjur diolah supaya dadi
geguritan kaya kang dikarepake penganggit. Kanthi mengkono, geguritan iku basane
katon endah, bisa migunakake nilai-nilai utawa amanat kang bisa kapethik kanthi
difrasekan dhisik. Memfrasekan geguritan iku ateges menganalisa utawa ngudari
ukara-ukara geguritan iku supaya maksude bisa ketangkep. Geguritan iku kawujud lan
majas. Sarana retorika lan majas paedahe kanggo gawe geguritan iku endah lan enak
kawaca.
Cekak yaiku ora wujud ukara sing nggladrah.
Menthes yaiku tembunge duwe makna kang jero.
Endah ngemu purwakanthi swara, sastra utawa basa.
Tembungane pilihan
Tuladha :
Raden Ajeng Kartini
Sanajan panjenengan wanita
Nanging gelem rekasa
Sanajan dipingit wong tuwa
Atine mbela
Mbela kaum wanita
Aja nganti kalah prakosa
Jejere wanita
Kudu tetep siyaga
Ngawohi nasibe bangsa
Nurunake nasibe bangsa
Duwea wawasan kang jembar
Kanggo nggayuh lintang kang sumunar
Amanat :
Ngeluhurake derajad Pahlawan
Ngagungake asmane
Ngormati perjuangane
Ora lali dongakake supaya ditampa ing sisi Gusti Allah
47
BAB III
PENUTUP
A. Kesimpulan
Kesusastraan ialah sebuah jenis pemikiran dari perasaan manusia yang mendalam dan
memiliki arti ataupun suatu keindahan tertentu.
Kasusastraan Jawa meliputi paribasan-bebasan-saloka, cangkriman, wangsalan,
parikan, tembang macapat, purwakanthi, tembang dolanan dan geguritan.
Contoh dari macam-macam kasusastraan yakni, paribasan (Adigang, adigung,
adiguna), bebasan (Adol lenga kari busik), saloka (Asu belang kalung wang),
cangkriman (Wong wudunen kuwi sugih pari : pringisan), wangsalan (Njanur gunung,
kadingaren gelem mampir!), parikan (Wajik klethik, gula Jawa. Luwih becik, sing
prasaja), tembang macapat (sinom, gambuh, asmaradana, dll), purwakanthi (Ana
48
awan, ana pangan), tembang dolanan (Cublak-cublak suweng), dan geguritan (Raden
Ajeng Kartini).
Karya Sastra adalah benda budaya, karena ia diciptakan oleh manusia, hasil
sentuhan tangan manusia. Sebagai benda budaya karya sastra memuat ide/gagasan
penciptanya, sedangkan gagasan pokok dalam sastra adalah kemanusiaan. maka yang
dimaksud dengan Sastra Jawa adalah karya seni yang menggunakan Bahasa Jawa
sebagai media.
Hal yang membedakan antara Sastra Jawa dengan sastra yang lain adalah pada
penggunaan Bahasa Jawa. Bahasa Jawa memiliki sejarah yang sangat panjang, yakni
sejak zaman kuna hingga saat ini. Oleh karena itu Bahasa Jawa dapat dibedakan
berdasarkan kesejarahannya. Sejalan dengan itu maka Sastra Jawa juga dapat dipilah-
pilah sesuai dengan perkembangan historis Bahasa Jawa.
Jenis Sastra Jawa dapat dikelompokkan berdasarkan Bahasa dan isi.
Berdasarkan Bahasa Jawa yang digunakan, Sastra Jawa dapat dibedakan menjadi
Sastra Jawa Kuna, Sastra Jawa Tengahan, Sastra Jawa Baru, dan Sastra Jawa modern.
Sedangkan Berdasarkan Kategori Isi antara lain : Sejarah, Silsilah, Hukum, Bab
Wayang, Sastra Wayang, Sastra, Piwulang, Islam, Primbon, Bahasa, Musik, Tari-
tarian, dan Adat-istiadat
Kasusastraan Jawa meliputi Paribasan, Bebasan, lan Saloka. Cangkriman dapat
dibedakan menjadi tiga macam yaitu: Cangkriman Wancah, Cangkriman Pepindhan,
Cangkriman Wujud Tembang. Wangsalan juga dapat dibagi menjadi tiga macam yaitu
Wangsalan Sajroning Pacelathon, Wangsalan Edi Peni, Wangsalan Wujud Tembang.
Sedangkan Tembang jawa ada tiga macam yaitu Tembang macapat, Tembang
tengahan, Tembang gedhe. Guru wilangan yaiku akehing kecap (ucap) utawa suku
tembung saben sa gatra (baris), sedangkan Guru lagu yaiku aksara urip (vokal) ing
pungkasaning gatra (baris). Purwakanthi dapat dibedakan menjadi tiga macam yaitu
Purwakanthi guru swara, Purwakanthi guru sastra, Purwakanthi lumaksita.
49
DAFTAR PUSTAKA
Abikusno. 1996. Pepak Basa Jawa.Surabaya: Ekspress.
Budi Anwari. 2016. Baboning Pepak Basa Jawa. Surabaya: Genta Group Production.
Daryanto.1999. Kawruh Basa Jawa Pepak.Surabaya:Apollo Lestari.
Hartatik, Sri. Pepak Basa Jawa Lengkap.Surabya: Dua Media.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Buku Pinter Basa Jawa. Surabaya: Kartika.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, Surabaya:
Pustaka Agung Harapan.
Nurani. Pepak Basa Jawa Lengkap. Surabaya: Lingkar Media.
Suripan Sadi Hutomo. 1975. Telaah Kesusastraan Jawa Modern. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Depdikbud.
Zoetmulder, PJ. 1985. Kalangwan, Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Jakarta:
Jambatan.