Pengenalan :

Adat secara umumnya didefinisikan sebagai suatu aturan dan cara hidup 1. Ianya

mencerminkan segala perbuatan yang adakalanya dilakukan setiap hari ataupun musim

samada berpandukan bulan atau tahun. Adat seringkali dikaitkan dengan sesuatu

etnik ,hal ini kerana setiap etnik mempunyai adat yang berbeza-beza. Sebagai contoh,

adat kehamilan dan adat pantang- larang2. Kehamilan adalah istilah yang digunakan

untuk perkembangan janin di dalam rahim perempuan dan merujuk pada masa tumbuh

kembang janin dalam kandungan manusia3. Biasanya, calon ibu mengandung janin

tunggal di dalam rahimnya dan melahirkan satu keturunan, tetapi ada kemungkinan

pula bahawa seorang calon ibu mengandung dan melahirkan dua atau lebih keturunan

yang disebut sebagai kehamilan kembar4. Kehamilan berlangsung sekitar 9 bulan antara

tarikh kitaran haid terakhir dan kelahiran atau 38 minggu dari tempoh persenyawaan.

Kehamilan juga berlaku apabila sperma bersenyawa dengan ovum5. Suku kaum bajau

merupakan salah satu etnik bumiputera yang terbesar di Sabah dan mempunyai

kepelbagaian cabang etnik. Kumpulan bajau terbesar dibahagikan kepada dua, iaitu di

Pantai Timur dan etnik Bajau yang menetap di Pantai Barat. Etnik Bajau Pantai Barat

menetap di sekitar Putatan, Tuaran, Kota Belud, dan Papar, dan secara amnya,

mempunyai perbezaan dengan etnik Bajau Pantai Timur yang menetap di sekitar Kudat,

Sandakan, Lahad Datu, Semporna, Kunak, dan Tawau6. Oleh itu, pengkaji akan

melakukan kajian tentang sejarah adat kehamilan, pantang- larang semasa hamil, dan

perkembangan pantang- larang kehamilan suku kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul,

dalam lingkungan tahun 1998 hingga tahun 2008.

Objektif Kajian :
1
i. Mengkaji sejarah pantang larang kehamilan suku kaum Bajau di Kampung Sungai

Pukul.

ii. Mengkaji pantang-larang semasa hamil bagi suku kaum Bajau di Kampung Sungai

Pukul.

iii. Mengkaji perkembangan Pantang Larang kehamilan suku kaum Bajau di Kampung

Sungai Pukul.

Pemasalahan Kajian :

Permasalahan kajian ini dilakukan untuk mengetahui sejarah kewujudan adat

kehamilan suku kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul,Tawau. Hal ini kerana, jumlah

kehamilan kini semakin meningkat dan berkembang. Ini menjadikan kajian ini lebih

menarik untuk dilakukan.

Selain itu, kajian ini juga dilakukan untuk mengkaji pantang-larang semasa hamil

yang semakin dilupakan oleh masyarakat suku kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul,

Tawau.

Di samping itu, kajian ini juga dilaksanakan bagi mengkaji perkembangan adat

kehamilan yang semakin lama semakin berbeza di Kampung Sungai Pukul, Tawau.

Skop Kajian :
2
 Skop kajian pula dibahagikan kepada 3 bahagian iaitu tempoh, kawasan dan isu yang

dikaji. Dari segi tempoh kajian, kajian ini meliputi tempoh masa dari tahun 1998 hingga

2008. Tempoh kajian selama 10 tahun dipilih kerana sepanjang tempoh tersebut berlaku

sedikit perubahan dalam adat kehamilan suku kaum Bajau.

Dari segi kawasan pula, tempat yang dipilih adalah Kampung Sungai Pukul, Tawau.

Tempat ini menjadi kawasan pilihan pengkaji kerana di kampung tersebut wujudnya

kaum Bajau yang sudah lama menetap di kampung tersebut.

Manakala, dari segi isu yang dikaji pula, terdapat 3 aspek yang diberi perhatian dalam

kajian tersebut iaitu, ia tertumpu kepada sejarah permulaan adat kehamilan kaum Bajau.

Melalui kajian ini, pengkaji dapat mengetahui adat pantang larang semasa hamil di

Kampung Sungai Pukul. Selain itu, kajian ini juga tertumpu kepada perkembangan adat

kehamilan yang dilakukan oleh masyarakat kaum Bajau.

Sorotan Kajian Lepas :

3
 Secara umumnya, terdapat kajian yang dijalankan berkaitan dengan sejarah dan

perkembangan adat kehamilan suku kaum Bajau di Malaysia. Namun, kebanyakan

kajian tertumpu di Sabah sahaja. Seperti kajian yang dilakukan oleh Yap Beng Liang.

Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang: Pencetakan Dewan Bahasa dan Pustaka.199310.

Selain itu,terdapat hasil penulisan yang lain iaitu yang dihasilkan oleh Gusni Saat.

Komuniti Samah- Bajau Di Bandar. Selangor : Universiti Kebangsaan Malaysia, 20039.

Hasil ilmiah ini amat menarik dan akan dijadikan sebagai bahan bacaan ilmiah.

Kaedah Kajian :

Bagi melaksanakan kajian ini, pengkaji akan menggunakan dua kaedah untuk

mendapatkan maklumat. Kaedah utama yang digunakan ialah dengan kaedah kajian

kepustakaan bagi memperoleh sumber primer dan sumber sekunder. Penyelidikan ke

perpustakaan dijalankan di Perpustakaan Tawau. Ini dilakukan untuk mendapatkan

maklumat mengenai adat kelahiran suku kaum Bajau.

Akhir sekali, pengkaji akan mendapatkan maklumat melalui kaedah temu bual.

Soalan- soalan telah dirangka bagi mendapatkan maklumat yang lebih terperinci.

Pembahagian Struktur Esei :

Pengenalan
4
 Suku kaum Bajau merupakan salah satu etnik bumiputera yang terbesar di Sabah

dan mempunyai kepelbagaian cabang etnik. Kumpulan bajau terbesar dibahagikan

kepada dua, iaitu di Pantai Timur dan etnik Bajau yang menetap di Pantai Barat. Etnik

Bajau Pantai Barat menetap di sekitar Putatan, Tuaran, Kota Belud, dan Papar, dan

secara amnya, mempunyai perbezaan dengan etnik Bajau Pantai Timur yang menetap

di sekitar Kudat, Sandakan, Lahad Datu, Semporna, Kunak, dan Tawau7. Namun,

tersebar juga di kawasan- kawasan kecil seperti di Kampung Sungai Pukul Tawau, yang

mana ramai penduduknya merupakan suku kaum Bajau. Masyarakat Bajau sangat

terkenal dengan adat resam mereka yang tersendiri dan unik seperti adat perkahwinan,

adat tarian, adat pemakaian, adat pemakanan, adat kehamilan, dan adat kelahiran8. Adat

resam ini sudah diamalkan sejak zaman nenek moyang mereka lagi dan harus diwarisi

oleh generasi mereka yang seterusnya supaya adat dan khazanah suku kaum mereka

tidak pupus dan berkekalan hingga masa akan datang. Begitu juga dengan suku kaum

Bajau yang terdapat di Kampung Sungai Pukul Tawau, mereka juga masih

mengamalkan adat dan tradisi nenek moyang mereka sejak dahulu lagi. Adat suku kaum

Bajau yang masih diamalkan oleh penduduk Kampung Sungai Pukul Tawau ialah

seperti adat tarian, adat perkahwinan, adat makanan, adat pakaian, adat kehamilan, adat

kelahiran, dan adat berpantang- larang semasa hamil. Dalam kehidupan mereka,

penjagaan anak dalam kandungan sangat penting bagi menjamin kesihatan anak dalam

kendungan dan keselamatan ibu yang bakal melahirkan9. Selain itu, mereka

mempercayai bahawa pasangan yang tidak memiliki cahaya mata atau anak adalah

nasib yang kurang baik dan disifatkan sebagai tidak tahu menjaga perasaan ibu bapanya.

Anak juga dianggap sebagai aset atau harta yang berkekalan bagi ibu bapa, khususnya

pada hari tua mereka. Anak juga dianggap sebagai pembawa rezeki dalam keluarga7.
5
Oleh hal yang demikian, pantang-larang semasa hamil haruslah diamalkan dalam

kehidupan mereka agar bayi dalam kandungan si ibu sihat dan selamat untuk dilahirkan.

Tegasnya, adat resam berkaitan kehamilan dan pantang- larang semasa hamil sangat

diambil berat dalam kehidupan mereka10.

Tubuh Esei :

Sejarah pantang larang kehamilan suku kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul,

Tawau.

Berdasarkan cerita ketua Kampung Sungai Pukul iaitu Abdullah Bin Habibullah

dan buku Profil kampung Sungai Pukul yang telah ditulis oleh ketua kampung Abdullah

Bin Habibullah, Kampung Sungai Pukul, Tawau ditubuhkan pada tahun 1952 dan telah

dibuka oleh Habibullah Bin Arama yang merupakan bapa kepada ketua kampung

Abdullah Bin Habibullah. Beliau merupakan seorang lelaki yang menganut agama

Islam dan berbangsa Bajau. Beliau juga berasal daripada Tanah Melayu iaitu Malaysia

dan lari ke sebuah pulau untuk berlindung daripada komunis yang sedang menjajah

Tanah Melayu pada ketika itu. Menurut cerita beliau, nama Kampung Sungai Pukul di

ambil daripada nama seekor buaya putih yang kudung ekornya dan masyarakat di

kampung tersebut memanggilnya sebagai buaya Pukul. Tengkorak buaya tersebut telah

dijumpai oleh 3 orang guru Sekolah Kebangsaan Habibullah pada tahun 1973 iaitu

Cikgu Bayu, Cikgu Said Mohammad, dan Cikgu Ayub ketika sedang menjalankan

operasi menjejaki kesan sejarah kampung tersebut. Terdapat juga sebatang sungai yang

tidak berhulu dan orang Bajau memanggilnya sebagai ‘Suang Pukul’ yang bermaksud

sungai putus.
6
 Pada tahun 1957, ketua kampung Sungai Pukul iaitu Habibullah Bin Arama telah

berkahwin dengan seorang wanita yang bernama Indalanah Binti Lajaun. Isteri beliau

iaitu Indalanah Binti lajuan telah hamil pada tahun 1959 dan melahirkan anak pertama

mereka iaitu Barasullah Bin Habibullah. Indalanah merupakan wanita pertama yang

hamil di kampung Sungai Pukul dan merupakan wanita pertama yang mengamalkan

adat pantang larang semasa hamil di kampung tersebut. Semasa Indalanah

mengandungkan anak pertamanya, Indalanah telah mengamalkan beberapa adat

pantang larang untuk menjaga keselamatan dan kesihatan anak yang berada dalam

kandungannya.

Antara pantang- larang yang diamalkan oleh Indalanah ialah tidak boleh berjalan

pada waktu malam kerana takut anak dalam kandungan akan diganggu oleh iblis

ataupun makhluk halus. Selain itu, Indalanah juga tidak boleh mandi atau minum

daripada air hujan yang jatuh terus dari bumbung kerana dikhuatiri tembuni akan terus

mati11. Seterusnya, Habibullah dan Indalanah mendapat cahaya mata yang kedua dan

merupakan seorang anak perempuan iaitu Maiyarah Binti Habibullah. Apabila

Maiyarah telah bergelar isteri dan mengandung, Maiyarah juga mengamalkan adat

pantang larang semasa hamil. Maiyarah telah didorong oleh ibunya iaitu Indalanah

supaya lebih berhati- hati semasa hamil dan mengamalkan amalan pantang larang

semasa hamil dengan betul supaya anak yang berada dalam kandungan sihat dan

sejahtera.

Pantang- larang semasa hamil pada ketika ini semakin berkembang ekoran terdapat

orang yang lebih berpengalaman dalam kehamilan iaitu Indalanah dan teman karib
7
perempuannya iaitu Ebong Binti Abdullah. Pantang larang semasa hamil mula

berkembang dan semakin bertambah seperti tidak boleh memakan sotong, ikan buntal,

ketam, dan ikan kering. Hal ini demikian kerana, makanan tersebut akan menyebabkan

kegatalan kepada anak yang berada dalam kandungan serta menyukarkan proses

kelahiran12. Amalan dan adat pantang larang ini seterusnya di amalkan oleh anak kedua

Indalanah iaitu Maimanah Binti Habibullah dan seterusnya di ikuti dan diwarisi oleh

generasi mereka yang akan datang.

Berdasarkan buku Majlis Perbadanan Tawau ‘Profil Kampung Peringkat Daerah

Tawau Kampung Sungai Pukul bagi tahun 2016’, Jumlah penduduk Kampung Sungai

Pukul sudah mencecah sebanyak 933 orang dan bilangan penduduk lelaki adalah

sebanyak 420 orang. Manakala bilangan penduduk perempuan adalah sebanyak 513

orang dan jumlah keluarga yang terdapat di kampung ini adalah sebanyak 69 keluarga.

Selain itu, terdapat kira- kira 46 orang wanita yang berpotensi untuk mengandung dan

mengamalkan amalan atau adat pantang larang semasa hamil iaitu kaum wanita yang

berumur dalam lingkungan umur 18 hingga 41 tahun. Adat dan pantang larang semasa

hamil di Kampung Sungai Pukul, Tawau masih lagi diamalkan sehingga ke hari ini

tetapi tidak sama dan tidak terlalu berpegang teguh terhadap amalan orang yang

terdahulu ekoran arus pemodenan yang kian berkembang.

Pantang- larang semasa hamil bagi suku kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul.

8
 Amalan dan adat pantang- larang semasa hamil telah lama di amalkan oleh suku

kaum Bajau di Kampung Sungai Pukul. Amalan ini telah diamalkan sejak tahun 1959

lagi oleh isteri ketua kampung Sungai Pukul iaitu Indalanah Binti Lajuan dan diikuti

oleh generasi seterusnya dan sehinggalah ke hari ini, hal ini dapat dibuktikan pada buku

kampung Sungai Pukul yang ditulis oleh ketua Kampung Sungai Pukul sendiri iaitu

Abdullah Bin Habibullah. Tujuan pantang larang dilakukan adalah bagi menjaga

keselamatan ibu mengandung juga dipercayai dapat menjaga keselamatan serta rupa

fizikal anaknya dan memudahkan proses kelahiran kelak13.

Antara pantang larang yang harus diamalkan adalah seperti orang yang hamil tidak

boleh berjalan pada waktu malam kerana takut diintai oleh iblis atau benda halus yang

akan mengancam keselamatan diri dan anak yang bereda dalam kandungan. kalau

terpaksa berjalan malam, rambut mereka akan dilepaskan iaitu tidak bersanggul untuk

melindungi dirinya daripada penglihatan iblis. Sewaktu berjalan malam juga, ibu

mengandung haruslah memegang senjata besi, misalnya pisau kerana senjata begini

dipercayai dapat menakutkan iblis14. Seterusnya, orang yang hamil tidak boleh

memakan semua jenis sotong kerana sotong melekat dan akan menyebabkan bayi dalam

kandungan sukar atau susah untuk dilahirkan. Boboan iaitu sejenis tumbuhan laut yang

sering dimakan oleh orang Bajau, tidak boleh dimakan ketika mengandung kerana akan

menyebabkan tembuni ibu menjadi rosak, dan jika si ibu tidak segera diubat,

berkemungkinan dia akan ditimpa maut. Selain sotong dan Boboan, orang hamil juga

dilarang memakan ketam, ikan buntal, ikan kering dan benda- benda lain yang agak

bisa15.

9
 Selain itu, ketika tidur malam, orang hamil tidak boleh memakai baju dalam

sekalipun. Dia hanya boleh menggunakan sarung sebagai penutup badan untuk menjaga

supaya anak dalam kandungan selamat16. Di samping itu, orang yang hamil tidak boleh

meminum atau mandi dengan air hujan yang jatuh terus dari bumbung rumah tetapi jika

air hujan itu sudah berada didalam tangka atau bekas air, air itu boleh digunakan. Kalau

air hujan dari bumbung digunakan, tembuni orang hamil itu akan terus mati terutama

bagi ibu yang hamil pada kali pertamanya. Tetapi bagi ibu yang hamil kali berikutnya,

penggunaan air hujan dari bumbung tidak begitu berbahaya17. Seterusnya, orang yang

hamil tidak boleh memarut kelapa kerana pantang baginya menyentuh santan. Jika dia

tersentuh santan dipercayai dia akan menghadapi kesulitan ketika melahirkan anak18.

Selain itu, apabila ada kematian, orang yang hamil tidak boleh melihat mayat ataupun

mengunjungi tempat berlakunya kematian tersebut. Pantang ini lebuh ditekankan

kepada orang yang hamil pada kali pertama19. Jika dia mengetepikan pantang ini,

anggota badan anak dalam kandungannya akan menjadi lemah. Jika dalam kampung

itu ada perempuan yang mati sewaktu bersalin, maka perempuan lain yang masih hamil

harus dimandikan dengan air yang telah ditawarkan dengan doa sebagai usaha untuk

menolak bala daripada menimpa diri mereka20. Selain itu, suami orang yang hamil tidak

boleh menyembelih atau memukul segala jenis binatang. jika dia berbuat demikian,

anak di dalam kandungan dipercayai akan menyerupai atau mengikut tabiat binatang

yang disembelih atau dipukul itu21.

Disamping itu, mimpi juga tidak boleh dianggap ringan. Jika orang yang hamil itu

bermimpi yang dia beralis, ini adalah alamat buruk dan anak yang akan dilahirkan itu

dipercayai tidak selamat. Jika seseorang itu bermimpi orang hamil itu beralis dan
10
berhias, ini pun merupakan alamat yang buruk22. Untuk mengelakkan kejadian yang

tidak baik itu, orang yang hamil tadi harus dihias seperti dalam mimpi itu pada keesokan

harinya23. Disamping itu, dia harus mengadakan upacara membaca doa dan selepas

selepas itu dia harus memberi sedekah kepada ahli- ahli agama untuk menolak bala24.

Seterusnya, orang yang hamil tidak boleh melakukan kerja yang berat, khususnya

apabila sudah sarat mengandung, kerana ini akan menyebabkan bayi dalam kandungan

gugur atau tidak selamat25. Amalan dan adat ini sangat di ambil berat bagi menjamin

keselamatan dan kesihatan ibu hamil dan anak yang bereda dalam kandungan.

Perkembangan Pantang larang kehamilan suku kaum Bajau di Kampung Sungai

Pukul, Tawau.

Pengamalan amalan dan tradisi pantang larang di Kampung Sungai Pukul bermula

pada tahun 1959 dan mula berkembang mengikut masa dan arus pemodenan negara.

Hal ini dapat dilihat apabila sekolah ditubuhkan pada tahun 1973 di kampung tersebut.

Perkembangan pada tahun 1973 dalam adat dan amalan pantang larang dapat dilihat

perkembangannya ekoran wujudnya pendidikan dan golongan yang berilmu seperti

guru. Guru mengajar agama dan ilmu sains dengan lebih mendalam dengan anak- anak

penduduk kampung dan telah mempengaruhi keaslian amalan pantang larang itu sendiri.

Pada tahun 1998, perkembangan amalan pantang larang sudah dapat dilihat dalam

perubahan pengamalan pantang larang semasa hamil oleh ibu- ibu di kampung ini.

Contohnya, ibu hamil tidak perlu lagi membawa peralatan besi seperti pisau untuk

menakutkan iblis atau benda halus. Hal ini demikian kerana, guru atau tokok agama

telah mengajarkan ajaran agama dan mengatakan bahawa iblis atau benda halus tidak

takut kepada benda ataupun senjata seperti pisau kerana mereka hanya takut kepada
11
Allah Swt26. Oleh itu, pada tahun 1998 ibu hamil sudah tidak perlu membawa senjata

seperti pisau apabila ingin keluar pada waktu malam.

Selain itu, perkembangan amalan pantang larang dapat dilihat pada tahun 2008.

Perkembangn adat dan amalan pantang larang turut berlaku pada ketika ini disebabkan

oleh negara Malaysia telah mengalami kemajuan dan kecanggihan teknologi27. Pada

tahun 2008, pengaplikasian teknologi moden telah tersebar ke seluruh negeri dalam

Malaysia termasuklah Sabah dan kampung Sungai Pukul28. Walaupun jumlah

penduduk yang menggunakan teknologi di dalam kampung tersebut adalah sedikit,

namun faedah dan manfaat darinya turut dapat dirasai oleh penduduk yang lain. Pada

tahun tersebut, ramai penduduk telah celik dan tidak berpegang teguh terhadap amalan

dan tradisi nenek moyang mereka dan terdapat sebahagian daripada ibu hamil di

kampung tersebut sudah tidak mengamalkan amalan tradisi pantang- larang ini. Sebagai

contoh, dalam pengamalan amalan pantang larang semasa hamil, ibu mengandung

sudah tidak lagi mengamalkan amalan tidak memakai baju pada waktu malam. Hal ini

dikatakan sangat tidak masuk akal kerana baju merupakan alas dan penutup tubuh

badan lebih- lebih lagi bagi kaum wanita mengandung29. Pakaian atau alas haruslah

digunakan bagi melindungi perut dan bayi dalam kandungan supaya tidak terdedah

pada sesuatu benda30.

Kesimpulan

Kesimpulannya, masyarakat suku kaum Bajau merupakan masyarakat dan suku

kaum yang mempunyai sejarah dan adatnya yang tersendiri. Keunikan dan keaslian adat

istadat suku kaum mereka juga terdapat dan terkandung dalam sejarah Malaysia.

Walaupun suku kaum Bajau tidak seberapa terkenal bagi negara asing, namun suku
12
kaum ini sangat unik dan berharga bagi sejarah negara. Keunikan adat dan tradisi seperti

suku kaum bajau tidak terdapat di mana- mana suku kaum yang lain seperti adat dan

pengamalan pantang- larang semasa hamil. Suku kaum bajau masing- masing

mengamalkan amalan dan penjagaan anak yang berada di dalam kandungan si ibu bagi

menjaga dan memelihara kesejahteraan anak didalam kandungan supaya memudahkan

proses kelahiran kelak. Masyarakat suku kaum ini juga sangat mementingkan penjaan

anak dalam kehidupan mereka, kerana mereka menganggap bahawa anak itu

merupakan rezeki dan sumber kebahagiaan sesebuah keluarga. Jika sesebuah keluarga

itu tidak memiliki anak atau cahaya mata, maka ianya dianggap sebagai nasib malang

atau nasib yang tidak bagi telah menimpa keluarga itu. Oleh itu, penjagaan anak dalam

kandungan adalah penting bagi melahirkan anak yang sihat dan mewarisi adat dan

tradisi suku kaum mereka.

Penutup

Malaysia merupakan sebuah negara yang penuh dengan khazanah serta keunikan

kaum masing- masing. Terdapat pelbagai suku kaum di Malaysia iaitu Melayu, Cina,

dan India. Selain itu, terdapat juga suku kaum kecil seperti suku kaum Bajau, Kadazan,

dan Bugis. Suku kaum tersebut sangat kaya dengan keunikan adat dan tradisi kaum

masing- masing, contohnya amalan dan adat pantang larang, dan adat perkahwinan.

Suku kaum bajau juga terdapat di sebuah pulau Sebatk Tawau iaitu di Kampung Sungai

Pukul. Di kampung tersebut hampir kesemua penduduknya merupakan penduduk yang

berbangsa Bajau dan beragama islam. Penduduk Bajau di kampung ini juga turut
13
mengamalkan adat dan tradisi nenek moyang mereka seperti adat dan pengamalan

pantang- larang semasa hamil. Adat dan pantang larang ini dilakukan untuk

memastikan ibu mengandung dan anak yang berada di dalam kandungan sihat dan

selamat. Pengkaji berharap agar kajian tentang pantang- larang kehamilan yang telah

dikaji dapat dilakukan dan dikembangkan lagi oleh pengkaji lain pada masa yang akan

datang agar keunikan adat kaum Bajau dalam pengamalan pantang- larang semasa

hamil dalam kehidupan terpelihara dan tidak pupus ditelan arus pemodenan.

Bibliografi :

Buku:

Abdul Asmad Bin Ahmad. Kesenian Adat, Kepercayaan dan Petua. Kuala Lumpur :
Associated Educational Distribusters (M) Sdn. Bhd, 1990.

Goay Teck Chong. STPM Pengajian Am. Petaling Jaya : Sasbadi Sdn. Bhd. 2014.

Gusni Saat. Komuniti Samah- Bajau Di Bandar. Selangor : Universiti Kebangsaan

Malaysia, 2003.

Saffie Abd. Rahim, Bajau Pantai Timur. Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti
Malaysia, Sabah. 2012.

Saidatul Nornis Hj. Mahali, Bajau Pantai Barat. Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti
Malaysia, Sabah. 2012.

Kamus Dewan Edisi Keempat, 2007, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
14
Nik Hazlina Nik Hussain. Kehamilan dan Kelahiran. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka, 2015

Ustazah Asiah Bt. Haji Din. Ensiklopedia IBU HAMIL. Selangor: Pustaka Ibnu Katsir
Sdn. Bhd, 2015

Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan Bahasa
dan Pustaka.1993.

Jurnal

Saffie Abd. Rahim, Bajau Pantai Timur.Kuala Lumpur : Penerbitan Universiti

Malaysia, Sabah. 2012

Internet :

https://www.docdoc.com/id/info/procedure/kehamilan.

http://www.sabah.edu.my/kds/bajau.htm

htps://www.scribe.com/mobile/doc/145370444/Pantang-larang-suku-kaum-Bajau

htps//www.academia.edu/9272615/ADAT-KELAHIRAN-DAN-KEMATIAN-SUKU-
KAUM-BAJAU-BELUD

Htps:www.academia.edu/6606413/Adat-Resam-Dan-Pantang-Larang

Islam-syariah.blogspot.my/2011/01/semua-makhluk-bertasbih-kepada-allah.html?
m=1.

www.portal.doa.gov.my/puspanita/index.php/tips-panduan-agama/pemakaian-
menutup-aurat.

15
Nota Hujung

1
Kamus Dewan Edisi Keempat, 2007, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
2
Abdul Asmad Bin Ahmad. Kesenian Adat, Kepercayaan dan Petua. Kuala
Lumpur: Associated Educational Distribusters (M) Sdn. Bhd, 1990.
3
https://www.docdoc.com/id/info/procedure/kehamilan.
4
Nik Hazlina Nik Hussain. Kehamilan dan Kelahiran. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka, 2015.
5
Ustazah Asiah Bt. Haji Din. Ensiklopedia IBU HAMIL. Selangor: Pustaka Ibnu
Katsir Sdn. Bhd, 2015.
6
Saffie Abd. Rahim, Bajau Pantai Timur. Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti
Malaysia, Sabah. 2012.
16
7
Saidatul Nornis Hj. Mahali, Bajau Pantai Barat. Kuala Lumpur: Penerbitan
Universiti Malaysia, Sabah. 2012.
8
http://www.sabah.edu.my/kds/bajau.htm
9
Gusni Saat. Komuniti Samah- Bajau Pulau Omandal. Selangor: Universiti
Kebangsaan Malaysia, 2003.
10 11
Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan
Bahasa dan Pustaka.1993.
12
Ibid.
13
Ibid.
14
Gusni Saat. Komuniti Samah- Bajau Pulau Omandal. Selangor: Universiti
Kebangsaan Malaysia, 2003.
15
Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan
Bahasa dan Pustaka.1993.
16
Htps://www.scribe.com/mobile/doc/145370444/Pantang-larang-suku-kaum-bajau
17
Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan
Bahasa dan Pustaka.1993.
18
Ibid
19
Htps:www.academia.edu/6606413/Adat-Resam-Dan-Pantang-Larang.
20
Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan
Bahasa dan Pustaka.1993.
21
Ibid.
22
htps//www.academia.edu/9272615/ADAT-KELAHIRAN-DAN-KEMATIAN-
SUKU-KAUM-BAJAU-BELUD
23
Ibid.
24
Ibid.
25
Yap Beng Liang. Orang Bajau Pulau Omandal. Ampang : Pencetakan Dewan
Bahasa dan Pustaka.1993.
26
Htps:www.academia.edu/6606413/Adat-Resam-Dan-Pantang-Larang.
27
Islam-syariah.blogspot.my/2011/01/semua-makhluk-bertasbih-kepada-allah.html?
m=1.
28
Goay Teck Chong. STPM Pengajian Am. Petaling Jaya : Sasbadi Sdn. Bhd. 2014.
29
Ibid.

17
 30
www.portal.doa.gov.my/puspanita/index.php/tips-panduan-agama/pemakaian-
menutup-aurat.

Lampiran

18
 Rajah 1 Rajah 2

Rajah 1 dan 2 menunjukkan pengkaji sedang pergi ke perpustakaan Wilayah Tawau untuk

mencari maklumat berkaitan kajian.

Rajah 3 Rajah 4

Rajah 3 dan 4 menunjukkan pengkaji telah pergi ke tempat kajian iaitu Kampung Sungai

Pukul, Tawau untuk mendapatkan maklumat tentang kajian

19
 Rajah 5

Rajah 5 menunjukkan pengkaji sedang berjumpa dengan ketua Kampung Sungai Pukul

bagi menemuramah beliau tentang kajian.

Rajah 6 Rajah 7

Rajah 6 dan 7 menunjukkan pengkaji sedang menemuramah wanita Kampung Sungai

Pukul untuk mendapatkan maklumat tentang kajian.

20