Mineral dan

Karakteristik
Fisik Mineral
WAHYU BUDHI KHORNIAWAN, S.T., M.T.
MINERAL

 Adalah suatu zat (fasa) padat yang terdiri dari

unsur atau persenyawaan kimia yang dibentuk
oleh proses-proses anorganik dan mempunyai
penempatan atom-atom secara beraturan di
dalamnya, atau dikenal sebagai struktur kristal.
SIFAT FISIK MINERAL

 Kilap (Lustre)  Sifat Dalam

 Warna (Colour)  Kemagnitan
 Kekerasan (Hardness)  Kelistrikan
 Cerat (Streak)  Daya Lebur
 Belahan (Cleavage)  Transparansi
 Pecahan (Fracture)  Bau
 Bentuk (Form)  Rasa
 Berat Jenis (Specific  Rabaan
Gravity)
Kilap (Lustre)

Merupakan kenampakan yang ditunjukkan oleh cahaya yang

dikenakan padanya
 Kilap Logam (Metallic Lustre)
ex : Galena, Grafit, Hematit, Kalkopirit, Magnetit,
Pirit
 Kilap Non Logam (Non Metallic Lustre)
~ Kilap Intan (Adamantin Lustre), ex : Intan
~ Kilap Kaca (Vitreous Lustre), ex : Kalsit, Kuarsa
~ Kilap Sutera (Silky Lustre), ex : Aktinolit, Asbes, Gips
~ Kilap Damar (Resinous Lustre), ex : Sphalerit
~ Kilap Mutiara (Pearly Lustre), ex : Nefelin, Opal,
Serpentin
~ Kilap Tanah (Limonit Lustre), ex : Bauxit, Kaolin,
Limonit
Warna (Colour)

 Putih, ex : Kaolin, Gypsum

 Kuning, ex : Belerang
 Emas, ex : Pirit, Kalkopirit
 Hijau, ex : Klorit, Malasit
 Biru, ex : Azurit, Beril
 Merah, ex : Jasper, Hematit
 Coklat, ex : Garnet
 Abu-abu, ex : Galena
 Hitam, ex : Biotit, Grafit, Augit
Kekerasan (Hardness)
merupakan ketahanan mineral
terhadap suatu goresan
 SKALA MOHS  ALAT PENGUJI
1. Talk (Paling Lunak) 2,5 Kuku jari tangan
2. Gypsum 3 Kawat tembaga
3. Kalsit 5,5-6 Pecahan kaca
4. Fluorit 6,6-7 Kikir Baja/ jarum
5. Apatit baja
6. Ortoklas
7. Kuarsa
8. Topas
9. Korundum
10. Intan (Paling Keras)
Cerat (Streak)
Merupakan warna mineral dalam bentuk hancuran/ serbuk
 Pirit berwarna keemasan namun jika digoreskan pada plat
porselin akan meninggalkan jejak berwarna hitam.
 Hematit berwarna merah namun bila digoreskan pada plat
porselin akan meninggalkan jejak berwarna merah
kecoklatan.
Belahan (Cleavage)
Kecenderungan mineral untuk membelah diri.
Dikontrol oleh struktur atom.
 Berdasarkan baik tidaknya permukaan bidang
belahnya.
~ Sempurna (Perfect)
~ Baik (Good)
~ Jelas (Distinct)
~ Tidak Jelas (Indistinct)
 Berdasarkan banyaknya belahan pada
mineral.
~ Belahan 1 arah, ex : Muskovit
~ Belahan 2 arah, ex : Feldspar
~ Belahan 3 arah, ex : Halit, Kalsit
Pecahan (Fracture)

Merupakan kecendrungan mineral untuk terpisah dalam arah

yang tidak teratur. Tidak dikontrol kuat oleh struktur atom
 Concoidal, ex ; Kuarsa
 Splintery/Fibrous, ex : Augit, Hipersten
 Even, ex : Limonit
 Uneven, ex : Garnet, Hematit, Kalkopirit, Magnetit
 Hackly, ex : Golongan Unsur (Native Elements)
Bentuk (Form)

 MINERAL KRISTALIN

~ Bangun Kubus, ex : Galena, Pirit

~ Bangun Prismatik, ex : Amphibol, Piroksen
~ Bangun Dodecahedron, ex : Garnet

 MINERAL AMORF, ex : Chert, Flint

Berat Jenis (Specific Gravity)
merupakan perbandingan berat mineral
dengan volumenya
Berat Jenis = Berat di luar air
Berat di dalam air

Feldspar 2,3
Kuarsa 2,56-7
Muskovit 2,8-3
Hornblende 3,2
Garnet 3,7-4,3
Magnetit 5,3
Platinum 21,46
Sifat Dalam

 Rapuh (Brittle), ex : Kalsit, Kuarsa, Ortoklas,

Pirit
 Mudah Ditempa (Meleable), ex : Emas,
Tembaga
 Dapat Diiris (Sectile), ex : Gypsum
 Fleksible, ex : Selenit, Talk
 Blastik, ex : Muskovit, Biotit
Kemagnetan

Ferromagnetik : Mineral yang

mudah ditarik oleh gaya
megnet, ex : Magnetit,
Phirhotit
Paramagnetik : Mineral yang
tidak dapat ditarik oleh gaya
magnet, ex : Kalsit, Kuarsa
Kelistrikan

Konduktor : Dapat
menghantarkan arus listrik, ex :
mineral-mineral Fe
Non Konduktor/ Isolator : Tidak
dapat menghantarkan arus
listrik
Daya Lebur

 Meleburnyamineral apabila
dipanaskan atau dibakar dengan
api
Transparansi

 Tembus (Transparant), ex : Kalsit, Kuarsa

 Agak Tebus/Setengah Tembus (Translucens), ex : Opal
 Tidak Tembus (Opaq), ex : Feldspar, Piroksen, Hornblende
Bau

 Mineralbelerang merupakan
mineral yang mempunyai bau
menyengat.
Rasa

 NaCl (Halit) merupakan mineral garam yang mempunyai rasa

asin.
Rabaan

 Permukaan kristal yang bila diraba serasa menyentuh

permukaan benda tertentu, ex: Mengusap talk serasa
menyentuh permukaan sabun.
POST TEST

1. Apa yang dimaksud dengan luster, Streak,

Cleavage, dan Fracture? Beri contoh
mineralnya!
2. Sebutkan kekerasan pada skala Mohs!
3. Sebutkan mineral pembentuk batuan dan sifat
fisiknya! (Min. 3)

Waktu 10 menit