PUSTAKA
1. Curtis F.Gerald, “ Applied Numerical Analysis”, 2nd
edition, Addison-Wesley Publishing Company, Tokyo,
1978
2. John H.Mathews, “ Numerical Methods for
Mathematics, Science, and Engineering”, 2nd edition,
Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey, 1992
3. S.C.Chapra and R.P.Canale,” Numerical Methods for
Engineers”, 2nd edition, Mc Graw Hill, New York, 1988
4. V. Rajarman, “ Computer Oriented Numerical
Methods”, Prentice Hall of India, New Delhi, 1980
5. Burden and Faires,”Numerical Analysis”, sixth edition,
Brookes Cole.
TUJUAN
• Mengenalkan teknik-teknik numerik yang
dapat digunakan untuk menyelesaikan
persoalam matematik
• Mahasiswa dapat menyelesaikan
persoalan matematik secara numerik
melalui pemograman komputer
MATERI
• Pendahuluan
• Penyelesaian Persamaan Non-Linear
• Penyelesaian Sistim Persamaan-persamaan
Linear dan Nonlinear
• Pendekatan Polinomial
• Penyelesaian Numerik Persamaan Diferensial
Biasa
• Penyelesaian Numerik Persamaan Diferensial
Parsial
• Curve-Fitting
PENDAHULUAN
KENAPA BELAJAR KOMPUTASI NUMERIK TERAPAN?
Pemodelan matematik
Model Matematik
Analitik Numerik
Penyelesaian Analitik:
Eksak (tak ada kesalahan)
Bisa digunakan untuk persoalan sederhana atau yang disederhanakan
Penyelesaian Numerik:
Tidak Eksak (ada kesalahan)
Bisa digunakan untuk persoalan sederhana dan rumit
Umumnya meliputi approximasi dan iterasi
Umumnya membutuhkan program komputer
SUMBER KESALAHAN
1. Kesalahan dari data input
2. Roundoff error selama perhitungan
3. Truncation error
4. Kesalahan akibat penyederhanaan model matematik
PERNYATAAN KESALAHAN
Metoda:
1. Bisection
2. Interpolasi Linear
3. Secant
4. Pendekatan Berturutan
5. Newton Raphson
6. Bairstow
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Metoda Bisection
Algorithma
1. Pilih dua harga x, x1 dan
x2, sedemikian sehingga
x1 x2 f(x1) berlawanan tanda
dengan f(x2).
x1 x3 x2 2. Hitung x3: x3=(x1+x2)/2
. . . 3. Bila abs(x1-x2)< tol, x3=
x1 x3 x2 harga x yang dicari. Bila
abs(x1-x2) > tol, lanjut ke 4
4. Bila f(x3)*f(x1)<0, x2 = x3
Bila f(x3)*f(x2)<0, x1 = x3
5. Kembali ke 2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Start
f1 = f ( x1 )
f2 = f ( x2 )
Metoda x3 = 1/2 ( x1 + x2 )
Y
E< Tol Cetak x3
N
f3 = f ( x3 ) End
Y x2 = x3
f1. f3 <
0N f2 = f3
x1 = x3
f1 = f3
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Contoh 2.1
Cari salah satu akar diantara 1 dan 2 dari persamaan x3 + x2
- 3 x - 3 = 0 dengan metoda Bisection. Toleransi= 10-5 .
Penyelesaian:
f(x) = x3 + x2 - 3 x - 3
x3 = (x1 + x2)/2.
Diperoleh hasil perhitungan yang ditunjukkan pada Tabel 2-1.
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
F(x)
DE / AB = CE / CB
C
4
3 (x2,f2)
2
(X2-X3)/(X2-X1)=f2/(f2-f1)
1 D E
X1 X3 X2 X
-1 .f(x2)-f(x1)
-2
-3 (x3,f3) X3= X2 – (X2-X1)*f2 /(f2-f1)
-4
(x1,f1)
A B
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
1. Pilih dua harga x, x1 dan x2, sedemikian sehingga f(x1) berlawanan tanda
dengan f(x2).
2. Hitung x3: x3= x2 – (x2-x1)*f2 / (f2-f1)
3. Bila abs(f3)< tol, x3= harga x yang dicari.
Bila abs(f3) > tol, lanjut ke 4,
atau :
Bila abs((x3new-x3old)/x3old) < tol, x3 = harga x yang dicari
Bila abs((x3new-x3old)/x3old) > tol, lanjut ke 4
4. Bila f(x3)*f(x1)<0, x2 = x3
Bila f(x3)*f(x2)<0, x1 = x3
5. Kembali ke 2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Contoh 2.2
Tentukan salah satu akar real persamaan berikut : x3 + x2 - 3 x - 3 = 0 yang
berada diantara 1 dan 2 dengan metoda interpolasi linear (Regula falsi).
Toleransi=10-5
Penyelesaian:
f ( x2 )
f(x) = x3 + x2 -3x-3 ; x3 x 2 ( x2 x1 )
f ( x2 ) f ( x1 )
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Tabel 2-2 : Metoda Regulasi falsi untuk f(x) = x3 + x2 - 3 x - 3 = 0
1 1 2 1.57143 -4 3 -1.3644315
Misal: f(x) = x2 - 2 x - 3 = 0
dapat ditulis dalam bentuk ,
x 2x 3
3
x
x2
x2 3
x
2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Algoritma:
konvergen
Y Y
Y=x Y=x
g ' ( x) 1
X X
.x0 .x1 .x2 .x0 .x2 .x3 .x1
Divergen
Y Y
Y=x Y=x
X X
.x0 .x1 .x2 .x2 .x0 .x1
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA NEWTON RAPHSON
F(x)
4
3 (xn,fn)
f xn
X n1 Xn
f ' xn
2
1
X
- Xn+2 Xn+1 Xn
1-
2-
3-
4
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Algoritma:
Syarat Konvergensi :
f x f " x
1
f ' x 2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
Contoh 2.5
Tentukan salah satu akar real dari persamaan sin x -(x/2)2 =0 dengan
metoda Newton Raphson. Toleransi = 10-5
Penyelesaian:
f ( x) sin x x / 2
2
f ' ( x) cos x x / 2
xn1 xn f ( xn ) / f ' ( xn )
bn bn
bn = an – rbn-1 – sbn-2 cn1 cn2
r s
cn = bn – r cn-1 – s cn-2
cn r cn1s bn1
bn .cn1 bn1 .c n 2
r
cn1 2 cn .cn2
r = r* - r dan s = s* - s .
bn 1 .cn 1 bn .cn
s
cn1 2 cn .cn2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Algoritma penentuan faktor kuadratis
3. Tentukan :
DENOM = (cn-1 )2 - cn . cn-2
4. Bila D E N O M = 0, maka set R = R + 1, S = S + 1 ,dan kembali ke tahap 2 .
Bila DENOM # 0 lanjutkan ke tahap 5.
5. Tentukan DELR dan DELS yaitu :
DELR = [ -bn . cn-1 + bn-1 . cn-2 ] / D E N O M .
DELS = [-bn+1 . cn-1 + bn . cn ] / D E N O M .
6. Tentukan R baru dan S baru yaitu :
Rbaru = Rlama + DELR
Sbaru = Slama + DELS
7. Bila abs(DELR) + abs(DELS) < tol , Rbaru dan Sbaru adalah harga r dan s yang dicari
Bila abs(DELR) + abs(DELS) > tol, r = Rbaru, s = Sbaru, kembali ke 2
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Contoh 2-5:
Cari semua akar-akar persamaan berikut dengan metoda Bairstow.
x3 - 6 x2 + 11 x - 6 = 0, Toleransi = 0.05,
Penyelesaian :
Sebagai pendekatan awal, dipilih : r = 0 s = 0,
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Iterasi 1:
1 -6 11 -6
r=0 0 0 0
S =0 0 0 bn
-------------------------------------------------------
bn+1
1 -6 11 -6
r=0 0 0 0
s=0 0 0
--------------------------------------------------------
1 -6 11 -6
cn-2 cn-1 cn
s* = s +s =3,4
R S 5,8 tol
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Iterasi 2:
1 -6 11 -6
r = 2,4 2,4 -8,64 13,824
S =3,4 3,4 -12,24 bn
-------------------------------------------------------
bn+1
1 -3, 6 5,76 - 4,416
r = 2,4 2,4 -2,88 15,072
s =3,4 3,4 - 4,08
--------------------------------------------------------
1 -1,2 6,28 6,576
cn-2 cn-1 cn
bn .cn1 bn1.cn2 bn1.cn1 bn .cn
r 0,5157 s 6,3788
cn1 cn .cn2
2
cn1 cn .cn2
2 r* = r +r = 1,8843
s* = s +s =-2,9788
R S 6,8945 tol
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Iterasi r s Δr Δs r* s* |Δr|+|Δs|
1 0 0 2,4 3,4 2,4 3,4 5,8
2 2,4 3,4 -0,5157 -6,3788 1,8843 -2,9788 6,8945
3 1,8843 -2,9788 0,6182 1,1135 2,5025 -1,8653 1,7317
4 2,5025 -1,8653 0,3749 -0,0092 2,8774 -1,8745 0,3841
5 2,8774 -1,8745 0,1169 -0,1119 2,995 -1,987 0,2288
6 2,995 -1,987 0,00576 -0,0136 3 -2 0,0194
Berarti: x3 – 6 x2 + 11 x - 6 = ( x2 – 3 x + 2 ) ( x – 3) = ( x – 1) (x – 2) (x – 3)
Akar-akar: x1 = 1, x2 = 2, x3 = 3
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
Start
N DELS=(-B(N+1)*C(N-1)+B(N)*C(N))/DENOM
B(1)=A(1)
B(2)=A(2)+R*B(1)
C(1)=B(1) R=R+DELR, S=S+DELS
i=1,N+1 C(2)=B(2)+R*C(1)
A(i) ER=abs(DELR)+abs(DELS)
i=3,N+1
No
B(i)=A(i)+R*B(i-1)+S*B(i-2) ER<TOL
NN = N C(i)=B(i)+R*C(i-1)+S*C(i-2)
Yes
k=1
DENOM=C(N-1)^2-C(N)*C(N-2) A
B
R =0, S=0
DELR=(-B(N)*C(N-1)+B(N+1)*C(N-2))/DENOM
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
AA=1, BB=-R, CC = -S
RUMUS ABC
N = N-2
i=1,N+1
A(i)=B(i)
k=k+2 B
PENYELESAIAN PERSAMAAN NONLINEAR
METODA BAIRSTOW
RUMUS ABC
DISK =BB^2 – 4 * AA * CC
Y
X(k)= -BB/(2*AA) +((√|DISK|)/(2*AA)) i
DISK<0 END
X(k+1)= -BB/(2*AA) -((√|DISK|)/(2*AA)) i
N
Y
X(k)= -BB/(2*AA) END
DISK=0
X(k+1)= - BB/(2*AA)
END
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
Ax c
METODA-METODA:
METODA LANGSUNG: ELIMINASI GAUSS
GAUSS YORDAN
LU-DECOMPOSITION
MATRIXS INVERSION
METODA TAK LANGSUNG: YACOBI
GAUSS-SEIDEL
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
Tahap Eliminasi
Terdiri dari n-1 langkah eliminasi dengan tujuan eliminasi x1, x2, …., xn-1
berturut-turut dari sitim persamaan-persamaan berikut.
( r 1) ( r 1)
( r 1) air a rj
aij
(r )
aij ( r 1)
a rr
( r 1) ( r 1)
( r 1) cr air
ci
(r )
ci ( r 1)
arr
x n c n( n 1) / a nn
( n 1)
x n 1 c n( n1 2 ) a n( n1,2n) x n / a n( n1,2n)1
..................................................
...................................................
( j 1) n ( j 1)
x j c j a ji xi / a jj , j n 1, n 2, ........,1
( j 1)
i j 1
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
Start
xn = cn / ann
Jumlah Persamaan, N
j=1 , N-1
i=1 , N
i = N-j ; Jum=0
j=1 , N
k=i+1,N
Baca aij
Jum=Jum+aik.xk
Baca ci
Xi =(ci-Jum)/aii
r=1 , N-1
i=1 , N
Pertukaran Baris
Cetak Xi3
i=r+1 , N
j=r+1 , N
End
aij = aij –air arj/arr
ci = ci – cr air/arr
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
P=r+1
L=r
y
P=P+1 aPr aLr L=P
T
T
P=N
m=r
Temp = arm
P=P+1
a rm = aLm
aLm = Temp
T
m=N
y
Temp = cr
cr = cL
cL = Temp
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
3 3 3 3
0 0 - 1 : - 2
2 - 2 - 1 : 2 0 -
4 7
- : -6
3 3
3 x1 x2 2 x3 12 x3 2
7 7 7 7
x2 x3 7 x2 7 2 / 1
3 3 3 3
x3 2 x1 12 1 2 2 / 3 3
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
Metoda ini pada dasarnya mirip dengan metoda Eliminasi -Gauss, hanya
saja tahap Eliminasi dan tahap substitusi kembali dilaksanakan
bersamaan.
Algoritma :
1). Untuk i = 1 s/d N laksanakan :
aij = aij / aii
akj = akj - aki . aij
ck = ck - aki . ci
j = 1, 2, ……n
k= 1, 2, ……n
2). xi = ci , i = 1, 2, ....... n.
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
Contoh 3-2 :
Selesaikan sistim perssamaan berikut dengan metoda Gauss - Yordan,
2 x2 + x4 = 0
2 x1 + 2 x2 + 3 x3 + 2 x4 = -2
4 x1 - 3 x2 + + x4 = -7
6 x1 + x2 - 6 x3 - 5 x4 = 6
Penyelesaian B1/6
B2 – B1*2
0 2 0 1 : 0 6 1 - 6 - 5 : 6 B3 – B1*4
1 1/6 -1 - 5/6 : 1
2 2 3 2 : 2 2 3 2 : - 2 0 : - 4
- 2
B1 B2
5/3 5 11/3
4 - 3 0 1 : -7 4 - 3 0 1 : -7 0 - 11/3 4 13/3 : - 11
6 1 - 6 - 5 : 6 0 2 0 1 : 0 0 2 0 1 : 0
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
SISTIM PERSAMAAN-PERSAMAAN LINEAR
1 0 0 0 : - 0.49999
1 0 0 0.040005 : - 0.58 B4 / 1.5599
0 : 1.0001
B3 / 15
B1 + 1.5 B3
0 1 0 - 0.27993 : 1.5599 B1 – 0.040005 B4 1 0 0
0 0 1 0 : 0.33326
B2 – 2.9999 B3 0 0 1 0.82667 : - 1.32 B2 + 0.27993 B4
B3 - 0.82667 B4 0 0 0 1 : - 1.9999
B4 + 5.9998 B3 0 0 0 1.5599 : - 3.1197
x1 = - 0.49999
X2 = 1.0001
X3 = 0.33326
X4 = - 1.9999
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
METODA LU DECOMPOSITION
sehingga didapat :
L22 = a22 - L21 U12
L32 = a32 - L31 U12
L42 = a42 - L41 U12
Dengan cara sama diperoleh,
j 1
Lij aij Lik U kj j i , i = 1, 2, 3, …….n
k 1
i 1
aij Lik U kj
U ij k 1 j i , i = 1, 2, 3, …….n
Lii
untuk j = i L i1 = a i1
c1’ = c1 / L11
i 1
ci Lik ck
ci k 1
'
Lii
Xn = cn'
n1
xj cj U
k j 1
jk Xk j = (n-1), ……….1
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
Contoh 3 - 4:
Selesaikan sistim Persamaan-persamaan berikut,
3x1 - x2 + 2x3 = 12
x1 + 2x2 + 3x3 = 11
2x1 - 2x2 - x3 = 2
Dengan metoda L U decomposition.
Penyelesaian :
Dari soal diperoleh :
1 2
12 3 0 0 3 -
3
3 -1 2
3
c 11 U 0
7
L 1 0
1 3
1 1
2 3
0 0 1
2 -2 - 1 2 2 -
4
- 1
3
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
c’1 =12/3 =4
11 (1).( 4)
c’2 = 7
3
x3 = 2
x2 = 3 - (1)(x3 ) = 3 - 2 = 1
x1 = 4 –(2/3). (2) - (- 1/3 )(1) = 3
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
Metoda Tak Langsung (Metoda Iterative)
ci i 1 aij ( k ) n aij
x
k
i .x j a .x (jk 1) k =2, 3, ……….
aii j i aii j i 1 ii
f1 (X1 , X2 , ................... , Xn ) = 0
f2 (X1 , X2 , ................... , Xn ) = 0
'
'
'
fn (X1 , X2 , ................... , Xn ) = 0
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
METODA NEWTON RAPHSON :
x ( k 1) k
x f (x )
' k
f (x )
1 ' k
1
f1 f1 f1
x1 x1 x1
( k 1) (k ) x1 x1
f1
( k 1) ( k ) f 2 f 2 f 2 f
x2 x2 2
x ( k 1) x ( k ) x 2 x 2 x 2
f 3
3 3 f f 3 f 3
3
x3 x3 x3
PENYELESAIAN SISTIM PERSAMAAN-
PERSAMAAN
Contoh 3 –7 :
Tentukan x1 dan x2 dari sistim persamaan-persamaan berikut dengan
metoda Newton Raphson,
x1 2 x1 x2 0.5 0
2
x1 4 x2 4 0
2 2
x1k x1k 1
x k
2
k k
J x1 , x2 F x1 , x2
k k
x k 1
2
x y = f(x)
x1 y1
x2 y2
x3 y3
x4 y4
… …
… …
… …
xn yn
PENDEKATAN POLINOMIAL
1. Interpolasi
f1 = f2 – f1 f2 = f3 – f2 ∆fi = fi+1– fi
2f1= ( f1 )= (f2-f1)= (f3-f2)_(f2-f1)= f3 – 2 f2 – f1
Nilai beda muka dari suatu variabel bis dihitung dengan membuat tabel
beda muka
PENDEKATAN POLINOMIAL
Contoh tabel beda muka
x f(x) f(x) 2 f(x) 3f(x) 4f(x)
0.0 0.0
0.203
0.2 0.203 0.017
0.220 0.024
0.4 0.423 0.041 0.020
0.261 0.044
0.6 0.684 0.085 0.052
0.346 0.096
0.8 1.030 0.181 0.211
0.527 0.307
1.0 1.557 0.488
1.015
1.2 2.572
PENDEKATAN POLINOMIAL
Polinomial interpolasi Newton Backward
𝑓 𝑥 ≅ 𝑃𝑛 𝑥
𝑖 𝑖+1 2 𝑖 𝑖+1 𝑖+2 3
= 𝑓0 + 𝑖 𝛻𝑓0 + 𝛻 𝑓0 + 𝛻 𝑓0
2! 3!
𝑖 𝑖 + 1 𝑖 + 2 …… 𝑖 + 𝑛 − 1 𝑛
+ ⋯…….+ 𝛻 𝑓0
𝑛!
𝑖 𝑖+1 2 𝑖+𝑛−1 𝑛
𝑓 𝑥 ≅ 𝑃𝑛 𝑥 = 𝑓0 + 𝛻𝑓0 + 𝛻 𝑓0 + ⋯ … … . . + 𝛻 𝑓0
1 2 𝑛
𝑓 𝑥 ≅ 𝑃3 𝑥
𝑖 𝑖+1 2
𝑖 𝑖+1 𝑖+2
= 𝑓0 + 𝑖 ▼ 𝑓0 + ▼ 𝑓0 + ▼ 3𝑓0
2! 3!
X Y ▼Y0 ▼2Y0 ▼3Y0
-------------------------------------------------------------------------------
0.4 0.423
0.6 0.684 0.261
0.8 1.030 0.346 0.085
1.0 1.557 0.527 0.181 0.096
----------------------------------------------------------------------------------
x f(x)
x1 f1
x2 f2
! !
! !
xn fn
PENDEKATAN POLINOMIAL
Maka polinomial Lagrange bisa diruliskan sebagai berikut,
( x x2 )( x x3 )( x x4 ).....( x xn )
f1
( x1 x2 )( x1 x3 )( x1 x4 )...( x1 xn )
( x x1 )( x x3 )( x x4 )......( x xn )
f2
( x2 x1 )( x2 x3 )( x2 x4 )...( x2 xn )
( x x1 )( x x2 ).........( x xn 1 )
fn
( xn x1 )( xn x2 ).....( xn xn 1 )
PENDEKATAN POLINOMIAL
Diketahui tabel data berikut :
x f(x)
1,1 10,6
1,7 15,2
3,0 20,3
Tentukan harga f untuk x = 2,3
Penyelesaian :
f(x) =P2(x)=
( x 1,7)( x 3) ( x 1,1)( x 3) ( x 1,7)( x 1,7)
(10,6) (15,2) (20,3)
(1,1 1,7)(1,1 3) (1,7 1,1)(1,7 3) (3 1,1)(3 1,7)
untuk x = 2,3
f(2,3) = P2(2,3) = 18,38
PENDEKATAN POLINOMIAL
Kesalahan Dalam Interpolasi
Seperti disebut dimuka, suatu fungsi f(x) yang menyajikan data tabel dapat
didekati oleh suatu Polinomial Pn(x) yang dikatakan sebagai Polinomial
Interpolasi. Selisih antara f(x) dan Pn(x) adalah merupakan kesalahan
interpolasi.
Data ini memenuhi f(x) = sin x. Lakukan interpolasi untuk menghitung sin
(0,8) menggunakan polinomial derajat dua yang melalui tiga titik-titik
pertama. Juga tentukan errornya
PENDEKATAN POLINOMIAL
Penyelesaian:
(0,8 0,1)
xo = 0,1 dan i 1.75
0,4
(1,75)(0,75)
f(0,8) = 0,09983 + (1,75)(0,37960) ( – 0,07570)
2
= 0,71445
(0,75)( 0,25) 3
Error = 1,75 (0,4) ( – cos ξ ) ;
6
ξ terletak dalam interval yang dibatasi oleh : xo = 0,1 dan x2 = 0,9. Kita
dapat menghitung harga maximum dan minimum untuk cos ξ.
3 -3
Error ≤ (1,75)(0,75)( 0,25) (0,4) [ – cos(0,1)] = 3,34 x 10
6
(1,75)(0,75)( 0,25) 3 -3
Error ≥ (0,4) [ – cos(0,9)] = 2,18 x 10
6
-3
Kesalahan sebenarnya adalah 2,9 x 10 (berada diantara kedua harga diatas).
PENDEKATAN POLINOMIAL
Differensiasi Numerik
Yaitu menentukan turunan suatu fungsi pada suatu harga x
tertentu dari tabel data.
Penentuan Turunan Pertama
Bila suatu fungsi bisa didekati dengan suatu polinomial
interpolasi, maka dapat diharapkan bahwa slope fungsi itu dapat
juga didekati dengan slope polinomial tersebut.
Misal digunakan Newton forward Polynomial :
𝑓 𝑥 ≅ 𝑃𝑛 𝑥
𝑖 𝑖−1 2 𝑖 𝑖−1 𝑖−2 3
= 𝑓0 + 𝑖 ∆𝑓0 + ∆ 𝑓0 + ∆ 𝑓0
2! 3!
𝑖 𝑖 −1 𝑖 −2 …… 𝑖 − 𝑛 + 1 𝑛
+ ⋯…….+ ∆ 𝑓0
𝑛!
PENDEKATAN POLINOMIAL
1 d 1 2fo +
f ' (xi) = Pn' (xi) =
[Pn (xi)] = [Δfo + ½ (i– 1 + i)Δ
h di h
1
6
{(i – 1)(i – 2) + i(i – 2) + i(i –1)}Δ 3f + ……..]
o
(1) n
Kesalaan Pn'(x0)= hn f(n+1)(ξ)
(n 1)
PENDEKATAN POLINOMIAL
Pendekatan sentral : Hrga X yang akan ditentukan turunan nya dipilih
sebagai titik tengah dari titik titik yang dipilih untuk polinomial
pendekatan nya
1
f ' (x) : f ' x1) = [Δfo + ½Δ2fo]
h
f2 fo
[f1 – fo + ½ (f2 – 2 f1 + fo )]
1
h 2h
1 2 iii
Kesalahan pada P2' (x1) = h f (ξ )
6
PENDEKATAN POLINOMIAL
Untuk polinom derajad empat:
Memerlukan lima titik, Titik-titik yang dipilih adalah xo, x1, x2, x3, dan x4
Titik tengah adalah X2.
1 f 0 8 f1 8 f 3 f 4
f ' (x2) =
h 12
1 4 v
Kesalahan = x 0 ≤ ξ ≤ x4
30 h f (ξ),
PENDEKATAN POLINOMIAL
Contoh 4-4
Diketahui tabel data berikut :
Tabel 4-4
Perkirakan turunan pertama y pada x = 1,7 menggunaka satu, dua tiga
dan empat suku dari rumus yang digunakan.
x f(x) ∆y ∆2 y ∆3 y ∆4 y
1,3 3,669
0,813
1,5 4,482 0,179
0,992 0,041
1,7 5,474 0,220 0,007
1,212 0,048
1,9 6,686 0,268 0,012
1,480 0,060
2,1 8,166 0,328 0,012
1,808 0,072
2,3 9,974 0,400
2,208
2,5 12,182
PENDEKATAN POLINOMIAL
Penyelesaian :
Dalam hal ini untuk x = 1,7 digunakan indeks i = 0
1
y ' (xo) = Pn' (xo) = [Δyo – ½ Δ2 yo + 1/3 ∆3 y0 - ¼ ∆4y0 + …….+ 1/n ∆ny0 ]
h
Satu suku:
1
y ' (1,7) = 0,2 (1,212) = 6,060
Dua suku:
1
y ' (1,7) = 0,2 (1,212 – ½ (0,268)) = 5,390
Tiga suku:
1
y ' (1,7) = 0,2 (1,212 – ½ (0,268) + 1/3 (0,060)) = 5,490
Empat suku:
1
y ' (1,7) = 0,2 (1,212 – ½ (0,268) + 1/3 (0,060) - ¼ (0,012) ) = 5,475
PENDEKATAN POLINOMIAL
(1)1
Dengan satu suku, kesalahan = (0,2) f"(ξ), 1,7 ≤ ξ ≤ 1,9
2
(1) 3 3 iv
Dengan tiga suku, kesalahan = (0,2) f (ξ), 1,7 ≤ ξ ≤ 2,3
4
0,008
e
1, 7 (min)
0,011(min)
2,3(max)
4 e
0,020(max)
f1 2 f 2 2 f 3 ......... f n 1
h
2
(b a) 2
Globalerror
12
h f " 0 h 2
PENDEKATAN POLINOMIAL
Simpson's 1/3 rule
Dalam hal ini range integrasi dibagi-bagi dalam beberapa
bagian yang tiap bagiannya, harga intgrasinya dihitung
dengan rumus Newton-Cotes menggunakan Polinom derajat
kedua.
b n/2 n/2
f ( x) dx Bi
h
f i 4 f i 1 f i 2
a i 1 i 1 3
f1 4 f 2 2 f 3 4 f 4 ........... f n 1
h
3
(b a) 4 iv
Global error h f x1 x n 1
180
PENDEKATAN POLINOMIAL
Simpson's 3/8 Rule
Dalam hal ini, range integrasi dibagi-bagi dalam beberapa bagian yang
bagiannya, harga integrasinya dihitung dengan rumus Newton-Cotes
menggunakan Polinomial derajat tiga.
b n
n/3
f ( x)dx B f 3 f 3i 1 3 f 3i f 3i 1
3
i 3i 2
a i 1 i 1
f1 3 f 2 3 f 3 2 f 4 3 f 5 3 f 6 2 f 7 ............. f n 1
h
3
(b a) 4 iv
Global error h f x1 xn 1
80
PENDEKATAN POLINOMIAL
Gaussian Quadrature
b N
f ( x)dx w f x
a i 1
i i
ba ba
x u
2 2
ba ba N
b 1
3 1
u2 1
3 0,57735
1
u 2
f (u ) u 2 : f (u )du w1 u12 w2 u 22
1
3 1
3
w1 1 w2 1
4 1
1
u
f (u ) u : f (u )du 0 w1 u13 w2 u 23
3
1
4 1
PENDEKATAN POLINOMIAL
Jumlah titik u w
1 u1 0 w1 2
2
u2 u1 0,57735 w1 w2 1
3 10
3 u3 u1 0,77459 w1 w3
5 18
u2 0 w2
8
9
4
u3 u 2 0,3399 w1 w4 0,34784
Contoh soal:
Hitung integral berikut dengan metoda kuadratur Gauss 3 titik
1,5
dx
x 2
e
0, 2
Penyelesaian:
(b a ) N 1,5 0,2
w1. f u1 w2 f u2 w3 f u3
1,5
e x 2
dx i i
2 i 1
w . f (u )
0, 2
2
3 10
w2
8 ab ba
u3 u1 0,77459 u2 0 w1 w3 18 9 x u
5 2 2
ab ba 0,2 1,5 1,5 0,2
x1 u1 (0,77459) 0,3465
2 2 2 2
ab ba 0,2 1,5 1,5 0,2
x2 u2 (0) 0,85
2 2 2 2
ab ba 0,2 1,5 1,5 0,2
x3 u3 (0,77459) 1,3535
2 2 2 2
PENDEKATAN POLINOMIAL
( 0 , 3465 ) 2
f (u1) f ( x1) e 0,8869
( 0 ,85 ) 2
f (u 2) f ( x 2) e 0,4855
(1, 3535 ) 2
f (u 3) f ( x 3) e 0,1601
Pada persoalan nilai awal, kondisi batas hanya diketahui pada satu
titik yaitu titik awal.
f x, y ,
dy
y ( x0 ) y0
dx
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
2! 3!
y ( n 1) ( )
Eror 0 h h = x-x0
(n 1) !
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
Contoh soal:
Selesaikan persamaan diferensial berikut dengan metoda deret Taylor
y 0 1
dy x
x y, (Penyelesaian analitik:: y = 2 e – x – 1 )
dx
Penyelesaian: Dibuat expansi deret Taylor fungsi tak diketahui y(x)
sampai suku dengan turunan ketiga,
y ' ' ' x0
y x y x0 y ' x0 x x0 x x0 x x0 3
y" ( xo ) 2
2! 3!
y ' ( x) x y y ' (0) 0 1 1
y ' ' ( x) 1 y ' 1 x y y ' ' (0) 1 0 1 2
y ' ' ' ( x) 0 y ' ' ( x) 1 x y y ' ' ' (0) 1 0 1 2
y iv x 0 y ' ' ' ( x) 1 x y y iv 0 1 0 1 2
y ' ' ' 0 y iv 0
y x y 0 y ' 0 x 0 x 0 x 0 . x 04
y" (0) 2 3
2! 3! 4!
yx 1 x x x x
2 2 2 3 2 4
2! 3! 4!
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
x y y, analitik
0 1 1
0,1 1,1103 1,1103
0,2 1,2428 1,2428
0,3 1,3997 1,3997
0,4 1,5835 1,5836
0,5 1,7969 1,7974
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
Metoda Euler
Metoda Taylor-Series sulit digunakan bila turunan-turunan fungsinya
kompleks, dan kesalahan sulit dihitung. Ini adalah kekurangan-kekurangan
dasar dari metoda Taylor-Series. Namun dari deret Taylor dapat diketahui
bahwa kesalahan akan kecil bila harga h makin kecil. Pada kenyataannya, bila
harga h cukup kecil, hanya diperlukan sedikit suku deret Taylor untuk
mendapatkan ketelitian yang memadai. Metoda Euler adalah beranjak dari idea
dasar ini.
Misal kita pilih h cukup kecil sehingga kita bisa potong deret ini sampai
suku turunan pertama.
y ' ( ) 2
y x0 h y x0 h y ' x0 h x0 x0 h
2
Error
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
Metoda Euler
Algoritma metoda Euler:
y ' ( ) 2
yn 1 yn h yn ' Error h xn xn h
2
y 0 1
dy
x y
dx
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
xn yn y'n h y'n
0 1 1 0,02
0,02 1,02 1,04 0,0208
0,04 1,0408 1,0808 0,0216
0,06 1,0624 1,1224 0,0224
0,08 1,0848 1,1648 0,0233
0,1 1,1081
Untuk x = 0,1, penyelesaian analitik y = 1,1103, berarti terdapat
kesalahan sebesar 0,0022. Untuk memperoleh ketelitian sampai 4 angka
dibelakang koma diperlukan step (h) yang lebih kecil lagi (yaitu h = 22 kali
lebih kecil dari 0,02, atau h < 0,004).
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
y 'n y 'n 1
yn 1 yn h
2
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
y 0 1
dy
x y
dx
Penyelesaian:
y 'n y 'n 1
yn 1 yn h
2
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI AWAL
Metoda Runge-Kutta
Akan dicari penyelesaian numerik persamaan diferensial berikut
dengan metoda Runge Kutta.
f x, y y x0 y0
dy
dx
Prinsipnya, perobahan y setiap iterasi diestimasi dari rata-rata
berbobot ∆y pada beberapa titik.
Misal metoda Runge Kutta order dua
Kita tulis perubahan dari y sebagai rata-rata berbobot dari dua
estimasi ∆y yaitu, k1 dan k2.
yn 1 yn ak1 bk2
k1 = h f(xn, yn)
k2 = h f(xn + α h, yn + β k1)
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
Menentukan a, b, α dan β:
yn+1 = yn + h f(xn, yn) + ( ½ h2 ) f ' (xn, yn) + .......
df dy
Karena fx fy fx fy f
dx dx
Maka
yn+1 = yn + h fn + h2 ( ½ fx + ½ fy f)n
Sedangkan
yn+1 = yn + a h f(xn, yn) + b h f [xn + α h, yn + β h f (xn, yn)]
Dari ekspansi deret Taylor
f [xn + α h, yn + β h f (xn, yn)] = (f + fx α h + fy β h f)n
Sehingga
a + b = 1, αb = ½ , β b = ½
yn+1 = yn + (a+b) h fn + h2 ( α b fx + β b fyf)n
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
a=1/2→ b =1/2 α = 1 β =1 (identik dengan metoda Euler modifikasi)
a=2/3 → b = 1/3 α = 3/2 β = 3/2
k1 = h f(xn, yn)
k2 = h f(xn + ½ h, yn + ½ k1)
k3 = h f(xn + ½ h, yn + ½ k2)
k4 = h f(xn + h, yn + k3)
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
Contoh:
Selesaikan dy/dx = x + y, y (0) = 1
Pilih h = 0,1
Penyelesaian:
k1 = 0,1 (0 + 1) = 0,1
k2 = 0,1 (0,05 + 1,05) = 0,11
k3 = 0,1 (0,05 + 1,055) = 0,11050
k4 = 0,1 (0,1 + 1,1105) = 0,12105
y(0,1) = 1 + 1/6(0,1 + 0,22 + 0,221 + 0,12105) = 1,11034
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
Penyelesaian Persamaan Differensial Simultan
f x, y , t x0 x0
dx
dt
g x, y , t y 0 y0
dy
dt
k1x = h f(x1n, y1n, tn)
k2x = h f(xn + ½ k1x, yn + ½ k1y, tn + ½ h)
k3x = h f(xn + ½ k2x, yn + ½ k2y, tn + ½ h)
k4x = h f(xn + k3x, yn + k3y, tn + h)
k1y = h g(xn, yn, tn)
k2y = h g(xn + ½ k1x, yn + ½ k1y, tn + ½ h)
k3y = h g(xn + ½ k2x, yn + ½ k2y, t1n + ½ h)
k4x = h g(xn + k3x, yn + k3y, tn + h)
d2y
dx 2
4
dy
dx
x3
4 y 2
dy
substitusi : z
dx
dz
dx
4 z x 3 4 y
dy
z
dx
PENYELESAIAN PERSAMAAN
DIFERENSIAL BIASA
PESOALAN NILAI BATAS
Ada dua cara untuk penyelesaian persamaan differensial orde dua tipe
persoalan nilai batas, yaitu Shooting Methode dan Metode Beda Hingga (Finite
Difference Methode). Pada Shooting Methode diadakan trial gradien pada titik
awal sedemikian hingga kondisi pada titik kedua dicapai. Sedang pada Metoda
Beda Hingga, dibuat titik-titik kisi berjarak sama diantara dua harga perubah
bebas yang diketahui. Kemudian pada setiap titik kisi, turunan pertama dan
kedua dan persamaan differensial didekati dengan pendekatan beda hingga
sbb.
y
d2
y y 2
yiy
dy y
i
1
i1
i
1 i
1
2
2
dx 2h
dx
xx
2
h
x
xi
i
Metode Eksplisit
Metode eksplisit menggabungkan formulasi forward difference untuk
turunan waktu (t) dengan central difference untuk turunan kedua posisi (x).
Pendekatan forward difference:
T Ti , j 1 Ti , j
t Ti , j t
T Ti 1, j Ti 1, j
x Ti , j 2x
Suhu (oC)
waktu (det)
x=0 x = 0,125 x = 0,25 x = 0,375 x = 0,5
T=1 0,000 0,000 0,000 0,000 25,000
T=2 0,000 0,000 0,000 8,000 25,000
T=3 0,000 0,000 2,560 10,880 25,000
T=4 0,000 0,819 4,403 12,736 25,000
T=5 0,000 1,704 5,923 13,994 25,000
T=6 0,000 2,509 7,156 14,933 25,000
T=7 0,000 3,193 8,157 15,666 25,000
T=8 0,000 3,760 8,971 16,250 25,000
T=9 0,000 4,224 9,633 16,721 25,000
T = 10 0,000 4,603 10,170 17,102 25,000
T = 11 0,000 4,912 10,607 17,411 25,000
PENYELESAIAN NUMERIK
PERSAMAAN-PERSAMAAN DIFFERENSIAL
PARSIAL
2
α = 0,01 m /det, Δt = 1 detik, dan Δx = 0,125 m
Suhu (oC)
waktu (det)
x=0 x = 0,125 x = 0,25 x = 0,375 x = 0,5
T=1 0,0 0,0 0,0 25,0 25,0
T=2 0,0 0,0 0,0 25,0 25,0
T=3 0,0 0,0 25,0 0,0 25,0
T=4 0,0 25,0 – 25,0 50,0 25,0
T=5 0,0 – 50,0 100,0 – 50,0 25,0
T=6 0,0 150,0 – 200,0 5,0 25,0
T=7 0,0 – 350,0 525,0 – 350,0 25,0
T=8 0,0 875,0 – 1225,0 900,0 25,0
T=9 0,0 – 2100,0 3000,0 – 2100,0 25,0
PENYELESAIAN NUMERIK
PERSAMAAN-PERSAMAAN DIFFERENSIAL
PARSIAL
Metoda Crank-Nicolson berdasarkan formulasi implisit untuk mengatasi
persoalan kestabilan yang terjadi pada metode eksplisit. Berbeda dengan
metode eksplisit dimana turunan parsial dievaluasi pada Ti,j, pada metode ini
dievaluasi pada Ti,j+½ menggunakan formulasi central difference pada
turunan terhadap posisi (x) maupun waktu (t) sbb.
T Ti 1, j 1 Ti 1, j 1 T Ti , j 1 Ti , j
2 2
t t
x T 2x T
i , j 1
2
i, j 1
2
x 2 T
x 2
i, j 1
2
x 2 x 2
Ti 1, j 1 21 Ti , j 1 Ti 1, j 1 Ti 1, j 2 1Ti , j Ti 1, j
αΔt αΔt
Pada t = j+1 dikumpulkan pada sisi sebelah kiri sedangkan t = j pada sisi
sebelah kanan. Karena hanya diketahui Ti,j, maka penentuan harga Ti,j+1
membutuhkan penyelesaian sistem persamaan linier. Tabel 6-3 merupakan 2
hasil penyelesaian dengan menggunakan metode ini untuk α = 0,01 m /det,
Δt = 1 detik, dan Δx = 0,125 m.
PENYELESAIAN NUMERIK
PERSAMAAN-PERSAMAAN DIFFERENSIAL
PARSIAL
Suhu (oC)
waktu (det)
x=0 x = 0,125 x = 0,25 x = 0,375 x = 0,5
T=1 0,000 0,000 0,000 0,000 25,000
T=2 0,000 0,402 2,061 10,158 25,000
T=3 0,000 1,552 5,440 13,449 25,000
T=4 0,000 2,898 7,665 15,266 25,000
T=5 0,000 3,925 9,192 16,396 25,000
T=6 0,000 4,652 10,236 17,146 25,000
T=7 0,000 5,155 10,951 17,654 25,000
T=8 0,000 5,501 11,440 18,000 25,000
T=9 0,000 5,737 11,775 18,237 25,000
T = 10 0,000 5,899 12,004 18,399 25,000
T = 11 0,000 6,010 12,160 18,510 25,000
CURVE FITTING
Curve fitting adalah menarik garis (kurva) dari titik-titik yang diperoleh
dari percobaan yang mempelajari hubungan antara suatu perubah tak bebas
(Y) dan perubah bebas (X). Ada dua cara curve fitting, yaitu Least Square
dan Cubic Spline. Cara Least Square sudah dipelajari pada ilmu statistika .
Pada bab ini hanya dipelajari cara yang kedua.
Dengan cara cubic spline, ditulis persamaan cubic untuk interval ke-i yang
terletak antara titik (Xi,Yi) dan (Xi+1,Yi+1).
Y= ai (X-Xi)3 + bi (X-Xi)2 + ci (X-Xi) + di
Karena persamaan ini memenuhi kedua titik dari interval ini, maka :
Si = 2bi ………. bi = Si / 2
Si+1 = 6ai hi + 2bi ………. ai = (Si+1 - Si) / (6 hi )
Pada interval sebelumnya, dari xi-1 ke xi, gradien pada ujung kanannya
adalah,
Yi’ = 3ai-1 (Xi -Xi-1)2 + 2bi-1 (Xi -Xi-1) + ci-1
= 3ai-1 (Xi -Xi-1)2 + 2bi-1 (Xi -Xi-1) + ci-1
Kedua pernyataan Yi’ ini disamakan (a,b,c dinyatakan dalam S dan Y):
Y Yi 2hi S i hi S i 1 3( S i S i 1 )hi 1 Y Yi 1 (2hi 1 S i 1 hi 1 S i )
2
S
Yi ' i 1 2( i 1 )hi 1 i
hi 6 6hi 1 2 hi 1 6
Y Y Y Yi 1
hi 1 S i 1 hi 1 hi 2 S i hi S i 1 6 i 1 i i
hi hi 1
CURVE FITTING
Yi 1 Yi Yi Yi 1
hi 1 Si 1 hi 1 hi 2 Si hi Si 1 6 , i 2,.., n 1
hi hi 1
h1 2(h1 h2 ) h2 S1 Y3 Y2 Y2 Y1
S h
h2 2(h2 h3 ) h3 h1
2 2
S 3 Y4 Y3 Y3 Y2
h3 2(h3 h4 ) h4 h
h2
3
-
6
-
- S Yn Yn 1 Yn 1 Yn 2
- n 1
h
n 1 hn2
hn 2 2(hn 2 hn 1 ) hn 1 S n
Terdapat (n-2) persamaan, namun yang tak diketahui ada n, yaitu S1, S2, ..,Sn.
CURVE FITTING
2(h1 h2 ) h2
h2 2(h2 h3 ) h3
h3 2(h3 h4 ) h4
-
-
-
-
hn 2 2(hn 2 hn 1 )
CURVE FITTING
( 3h1 2h2 ) h2
h2 2(h2 h3 ) h3
h3 2(h3 h4 ) h4
-
-
-
-
hn 2 ( 2hn 2 3hn 1 )
CURVE FITTING
S1 sebagai ekstrapolasi linear dari S2 dan S3, sedang Sn sebagai
ekstrapolasi linear dari Sn-1 dan Sn-2.
ai = (Si+1 - Si) / (6 hi )
bi = Si / 2
di = Yi
CURVE FITTING
Contoh Soal:
Diketahui data berikut:
t 0.0 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 1.0
Y 0.302 0.185 0.106 0.093 0.24 0.579 0.561 0.468 0.302
Gunakan ketiga kondisi ujung untuk menghitung cubic spline dengan
interval waktu 0.05. Bandingkan interpolasi cubic spline yang
diperoleh dari ketiga kondisi ujung ini.
Penyelesaian:
Yi ai x xi bi x xi ci x xi d i
3 2
dimana
S i 1 S i Si Yi 1 Yi 2hi S i hi S i 1
ai ; bi ; ci ; d i Yi ;
6 hi 2 hi 6
CURVE FITTING
Hasil perhitungan:
t NILAI Y
KOND.1 KOND.2 KOND.3
0.000 0.302 0.302 0.302
0.050 0.278 0.282 0.238
0.100 0.252 0.256 0.203
0.150 0.222 0.224 0.188
0.200 0.185 0.185 0.185
0.250 0.143 0.142 0.141 Terlihat bahwa hasil
0.300 0.106 0.106 0.106
0.350 0.087 0.088 0.088
interpolasi cubic spline
0.400 0.093 0.093 0.093 untuk ketiga kondisi
0.450 0.133 0.133 0.133 ujung, berbeda hanya
0.500 0.240 0.240 0.240
0.550 0.424 0.424 0.424 untuk t=0.05 s/d 0.35
0.600 0.579 0.579 0.579 dan t=0.85 s/d 0.95
0.650 0.608 0.608 0.608
0.700 0.561 0.561 0.561 yaitu pada titik-titik
0.750 0.511 0.511 0.511 dekat ujung.
0.800 0.468 0.468 0.468
0.850 0.426 0.426 0.430
0.900 0.385 0.384 0.392
0.950 0.343 0.343 0.350
1.000 0.302 0.302 0.302
SEKIAN TERIMA KASIH
SEMOGA BERMANFAAT