UNIVERSITI PUTRA MALAYSIA

ASPEK FONOLOGI DIALEK KELANTAN : SATU ANALISIS TEORI

OPTIMALITI

ADI YASRAN BIN ABDUL AZIZ.

UKM 2005 4
 ASPEK FONOLOGI DIALEK KELANTAN:
SATU ANALISIS TEORI OPTIMALITI

AD1 YASRAN BIN ABDUL AZIZ

TESIS YANG DIKEMUKAKAN UNTUK MEMPEROLEH IJAZAH

DOKTOR FALSAFAH

INSTITUT ALAM DAN TAMADUN MELAYU

UNIVERSITI KEBANGSAAN MALAYSIA
BANG1
 PENGAKUAN

Saya akui karya ini adalah h a d kerja saya sendiri kecuali nukilan dan ringkasan yang
tiaptiap satunya telah saya jelaskan sumbemya.

3 Julai 2005 AD1 YASRAN BIN ABDUL AZIZ

PI7581
 PENGHARGMN

Alhamdulillah, syukur kepada Allah s.w.t kerana dengan keizinan dan limpah
kurnianya saya dapat menyrapkan tesis ini.

Saya ingin mengucapkan setinggi-tinggi penghargaan dan terima kasih kepada

dua orang penyelia saya Prof Madya Dr. Nor Hashimah Jalaluddin (ATMA, UKM)
dan Prof Madya Dr. Zaharani Ahmad (Timb. Dekan FSKK, UKM) yang telah banyak
memberi bimbingan dan tunjuk ajar dalarn menyiapkan tesis ini.

Setinggi-tinggi ucapan terima kasih juga tujukan kepada Prof Madya Dr.
Ahmad Mahmood Musanif dan Tn. Hj. Mohamad Kasim dari FBMK, UPM yang
sanggup mengarnbil risiko untuk menjadi penjamin bagi memenuhi syarat cuti belajar
saya. Tidak lupa juga kepada pihak pentadbiran UPM dan FBMK yang banyak
membantu dan memahami segala pennasalahan yang saya hadapi dan semua yang
terlibat sama ada secara langsung atau tidak langsung.

Akhir sekali saya juga ingin merakarnkan ucapan terima kasih yang tak
terhingga kepada ibu bapa, isteri dan anak-anak saya yang telah memberi sokongan
moral kepada saya sehngga berjaya menyiapkan tesis ini.
 ABSTRAK

Kajian ini bertujuan untuk menghuraikan dan memberi penjelasan tentang beberapa
aspek fonologi yang berlaku dalam dialek Kelantan. Aspek-aspek tersebut
termasuklah inventori segmen, struktur suku kata dasar, koda, rima, nukleus, gugusan
nasal-obstruen, dan pengguguran suku kata awal. Kajian lampau terhadap aspek-aspek
tersebut kebanyakannya belum mencapai kepadaan penjelasan. Dalam kajian hi,
aspek-aspek berkenaan dianalisis dengan menggunakan pendekatan kekangan
danpada kerangka teori Optimaliti. Data kajian terdiri daripada surnber sekunder yang
diperolehi daripada kajian kepustakaan. Hasil kajian ini menunjukkan bahawa
inventori segmen yang digunakan sebelum ini perlu diubah sesuai dengan kehendak
kajian fonologi terkini. Struktur suku kata dasar dialek Kelantan ialah (Onset)-
Nukleus-(KO&). Segmen di posisi koda dikawal oleh syarat koda yang hanya
membenarkan segmen glotis bukan daerah [h, ?, N] mendudukinya. Rima yang terdiri
daripada konstituen nukleus dan koda, menunjuMcan fenomena lebih-guna dan gagal-
guna yang dianalisis dengan bantuan teori Simpati. Pada posisi nukleus, berlaku
pembelakangan vokal rendah dalam kata akar, dan kata terbitan yang dianalisis
dengan bantuan teori Koresponden Output-output. Hasil analisis ini menunjukkan
bahawa pembelakangan vokal rendah biasanya berlaku pada suku kata terbuka tanpa
tekanan. Pada posisi onset awal kata, berlaku onset kompleks dan geminat akibat
pengguguran suku kata yang dikawal oleh Prinsip Urutan Sonoriti. Analisis ini
mendapati bahawa rnora bukan sahaja boleh dihubungkan dengan nukleus dan koda,
tetapi juga dihubungkan dengan onset di awal suku kata yang berlaku akibat
pengguguran suku kata awal.
 PERPUSTAKAAN SULTAN ABDUL SAMAD
UIVERSITI PUTRA MWAYSlA

THE PHONOLOGICALASPECTS OF KELANTAN DIALECT:

AN OPTIMALITY THEORETIC ANALYSIS
ABSTRACT

The aim of this study is to describe and explain the phonological aspects of the
Kelantan dialect. These include segmental inventory, basic syllable structure, coda,
rime, nucleus, nasal-obstruent sequences, and initial syllable deletion. The analysis of
these aspects in the previous studies fail to achieve explanatory adequacy. The current
analysis is couched in the fixmework of a constraint-based approach of Optimality
Theory. The data for this study are secondary data, collected from the library research.
This study shows that the previous segment inventory needs to be revised in
accordance with current phonological perspective. The basic syllable structure of
Kelantan dialect comprises of (Onset)-Nucleus<Coda). Segment in the coda position
is govemed by the Coda Condition which only allows placeless glottal segment @,. 1,
N]. The rime, which made up of nucleus and coda constituents, undergo the processes
of underapplication and overapplication, which can be explained by the CO-theory of
Sympathy. In the nucleus position, there is a process of a backing low vowel in the
root and derived word which is analysed in the CO-theoryof Output-output
Correspondence. The analysis observes that the backing of low vowel normally occurs
in the unstressed open syllable. The occurrence of complex onset and geminate in the
initial onset position when the first syllable is deleted, is govemed by the Sonority
Sequence Principle. This study shows that in addition to the nucleus and coda, the
mom can also be link to the onset of the initial syllable of a word.
 KANDUNGAN

Halaman
..
PENGAKUAN 11

PENGHARGAAN ...
111

ABSTRAK iv
ABSTRACT v
SENARAI KANDUNGAN vi
SENARAI SIMBOL X
SENARAI SINGKATAN xi

BAB I PENGENALAN
1.1
1.2 Latarbelakang Dialek Kelantan
1.2.1 Sejaxah dialek Kelantan
1.2.2 Geografi: dialek Kelantan
1.2.3 Penutur dialek Kelantan
Pernasalahan Kajian
Tujuan Kajian
Jangkaan Dapatan
Bidang dan Batasan Kajian
Kepentingan Kajian
Konsep Operasional
1.8.1 Konsepkonsep asas fonologi
1.8.2 Konsepkonsep asas fonologi prosodik
1.8.3 Konsepkonsep asas fonologi segmental
Kesimpulan

BAB II SOROTAN KAJLAN

Pendekatan Non-linguistik
2.2.1 Konsonan
2.2.1.1 Konsonan oral akhir kata
2.2.1.2 Konsonan nasal akhir kata
2.2.1.3 Urutan konsonan
2.2.2 Vokal
 Vokal suku kata akhir
urutan vokal
Pendekatan Linguistik
2.3.1 Pendekatan linguistik struktural
2.3.1.1 Inventori fonem
2.3.1.1.1 Inventori konsonan
2.3.1.1.2 Inventorivokal
2.3.1.2 Konsonan
2.3.1.2.1 Konsonanaklnrkata
2.3.1.2.2 Urutankonsonan
2.3.1.2.3 Pengurangan suku kata
2.3.1.3 Vokal
2.3.1.3.1 Vokalsukukataakhir
2.3.1.3.2 Urutanvokal
2.3.2 Pendekatan fonologi Generatif (FG)
2.3.2.1 Model analisis
2.3.2.1.1 Analisislinear
2.3.2.1-2 Analisis non-linear
2-3.2.2 Inventori konsonan
2.3.2.3 Inventori vokal
2.3.2.4 Pola suku kata dasar dan penyukuan
2.3.2.5 Konsonan nasal dan nasalisasi vokal
2.3.2.6 Konsonan oral akhir kata
2.3.2.6.1 Pelemahanfiikatifld
2.3.2.6.2 Pengglotisan hentian tak bersuara
IP, t, w
2.3.2.6.3 Syaratkodasukukata
2.3.2.6.4 Pembelakangd pembundaran
vokal suku kata akhir
2.3.2.7 Urutanvokal
2.3.2.8 Perendahan vokal
2.3.2.9 Pengurangan suku kata
Kesimpulan

METODOLOGI

Pengambilan dan Pernilihan Data

3.2.1 Variasi bunyi
Konsepkonsep Asas TO
3.3.1 Kesejagatan 88
3.3.2 Kebertandaan (markedness) 89
3.3.3 Bahasa sebagai sistem pertentangan kuasa sejagat 89
3.3.4 Kekangan kebertandaan dan kesetiaan 90
3.3.5 Kekangan: Kesejagatan dan kebolehingkaran (violability) 94
 ...
Vlll

3.3.6 Nahu TO sebagai skema input-output

3.3.7 Optirnaliti: dominasi dan konflik
Seni Bina Nahu TO
3.4.1 Komponen-komponen nahu
3.4.2 Tatatingkat kekangan
3.4.3 Keterangkuman (Inclusiveness)
3.4.4 Keselarian (Parallelism)
Teori Koresponden
Kesimpulan

BAB IV ANALISIS DAN DAPATAN

4.1
4.2 Inventori Segmen
4.2.1 Inventori fonem
4.2.1.1 Inventori fonem konsonan
4.2.1.1.1 Konsonan /y/
4.2.1.1.2 Fitur-fitur distingtif bagi
fonem konsonan
4.2.1.1.3 Penyebaran fonem konsonan
4.2.1-2 Inventori fonem vokal
4.2.1.2.1 Fitur distingtif bagi fonem vokal
4.2.1.2.2 Penyebaran fonem vokal
4.2.2 Segmen terbitan
4.2.2.1 Konsonan terbitan
4.2.2.1.1 Hentian glotis [?I
4.2.2.1.2 Nasal glotis IN]
4.2.2.1.3 GeluncuranIj,~]
4.2.2.2 Vokal terbitan
4.2.2.2.1 Vokal terbitan [E, a]
4.2.2.2.2 Vokal terbitan [a]
4.2.3 Kelas fitur

Struktur Suku Kata Dasar

4.3.1 Struktur suku kata dasar dan Pola Suku kata DK
4.3.1.1 StruktursukukatadasarON
4.3.1.2 Struktur suku kata dasar ONKd
4.3.1.3 StruktursukukatadasarN
4.3.1.4 Struktur suku kata dasar NKd
Koda Suku Kata
4.4.1 Syarat koda suku kata
4.4.2 Analisis koda suku kata DK oleh Lombardi (2001)
4.4.3 Penilaian semula terhadap analisis Lombardi (2001)
 Rima Suku Kata Tertutup
4.5.1 Kelegapan dalam rima suku kata tertutup
4.5.2 Teori Simpati
4.5.2.1 Fenomena gagal-guna
4.5.2.2 Fenomena lebih-gum
Gugusan nasal-Obstruen
4.6.1 Gugusan nasal-obstruen talc bersuara
4.6.2 Gugusan nasal-obstruen bersuara
4.6.3 Gugusan nasal-obstruen
Nukleus Suku Kata
4.7.1 Pembelakangan vokal
4.7.1.1 Tekanan
4.7.1.2 Kelegapan dalam pembelakangan vokal
4.7.1 -3 Teori Koresponden Output-Output (TKO)
4.7.2 Pemanjangan vokal
4.7.3 Pengguguran vokal [+tin@] dalam wutan vokal
[-tinggi] [+tinggi]
Pengguguran Suku Kata
4.8.1 Pengguguran vokal schwa di suku kata awal
4.8.2 Pengguguran suku kata awal

BAB V RUMUSAN DAN CADANGAN

5.1 Pendahulw
5.2
5.3 Cadangan
5.3.1 Pengumpulan data
5.3.2 Pemilihan data
Kesimpulan

Peta negeri Kelantan dan kawasan sekitarnya

Carta IPA semakan 1993
 SENARM SIMBOL

transkripsi fonernik bemula/ berakhir

transknpsi fonetik bermula
transkripsi fonetik bedchir
pengguguran
kesenyapan
direalisasikan sebagai
bukanl tiada (bagi kekangany ingkar (dalam tablo)
suku kata
mom
kaki
output optimal
calon yang sepatutnya menang
sempadan kata
simpatetik
tewas jika tiada konsep simpatetik
tewas (dalam tablo kekangan)
tekanan utama
tekanan selepas tekanan utama
dihantar kepada
lebih tinggi daripada
lebih dominan daripada
tempat berlakunya pengguguran
tempat berlakunya penyisipan
bervariasi bebas dengan
 SENARAI SINGKATAN

*GEM tiada GEMINAT

*ONSKOMP tiada ONSETKOMPLEKS
*MN tiada vokal di margin suku kata
*w tiada gugusan nasal-obstruen talc bersuara
*vP tiada vokal panjang
WTRI Advanced tongue root (pangkal lidah ke depan)
ant. anterior
bel. belakang
BKT BEBANAN-KEPADA-TEKANAN (WEIGHT-TO-STRESSPRINCIPLE)
BM bahasa Melayu
BMP BEBANANMENGIKUT POSISI(WEIGHTBYPOSITION)
bun. bundar
cf confer (bawa bersamaf sila rujuk)
D obstruen bersuara
Da daerah
Dm DEPENDENCE-INPUTOUTPUT
DK dialek Kelantan
dor dorsal
F fitur
far faringal
FG fonologi Generatif
GK glotis konstrik
glo glotis
GSeb glotis sebar
H~ERDA HERARKDAERAH
HIPA Handbook of the International Phonetic Association
IDENT(F) IDENTITI-INPUTOUTPUT (Fitur)
I0 Input-Output
IPA International Phonetic Alphabet
K (C) templat bagi konsonan di tingkat skeletal
KD kaki dedua Vbot binarity)
Kd koda
ken. kendur
kons. konsonantal
kons konsonan
kont. kontinuan
KONTIG KomGuITi
kor koronal
KTPR kata prosodik
lab labial
lar laringal
lat. lateral
Lm LINEANTI-INPUTOUTPUT
LL lelangit lembut
MAKs MAKslMALlTI-INPUTOUTPUT
N nukleus
Nas (N) nasal
NV nasalisasi vokal (Vowel Nasalization)
0 onset
obs obstruen
ObsSua obstruen bersuara
OCP Obligatory Contour Princple
00 0utp~tOutput
rad. radikal
RD representasi dalaman
ren. rendah
seb. sebar
SGN s i m p l i f h i gugusan nasal (Nasal Cluster Simplrfication).
SKI3 syarat kepurnaan bentuk (Well Formedness Condition)
SL supralaringal
son. sonoraxdsonoriti
SPE The Sound Pattern of English (Chomsky & Halle 1968)
strid. striden
sua. bersuara
T obstruen talc bersuara
t.th. tanpa tahun
teg. tegang
ting. tinggi
TK teori Koresponden
TKO teori Koresponden Output-Output
TL tingkat laringal
TO teori Optimaliti
TP teori Pengisian (teori Optimaliti tradisional)
TS teori Simpati
TSL tingkat supralaringal
UNm UNmoRMrrI
UR-SON URUTANSONORITI
v templat bagi vokal di tingkat skeletal
vok vokal
 BAB I

PENGENALAN

1.1 PENDAHULUAN

Fonologi merupakan satu bidang linguistik yang mengkaji sistem bunyi yang
mempunyai fungsi-fungsi tertentu &lam sesuatu bahasa. Bagi memudahkan pemerian
sistem bunyi atau fonologi ini maka satu unit nahu yang dinamakan fonem telah
diwujudkan. Manusia sebenarnya telah mengenal hakikat fonem sejak mereka mula
pandai membentuk sistem ejaan. Sejak daripada itu, manusia telah mula mengkaji
lambang-lambang yang digunakan untuk mendeskripsi bunyi bahasa tersebut
sehinggalah ke peringkat kajian secara saintifik. Hasilnya muncullah pelbagai teori
dan aliran linguistik yang cuba menghurai dan memperjelaskan aspek-aspek fonologi
yang berlaku.

Namun begitu, sejak kebelakangan ini telah berlaku satu perubahan besar
dalarn aliran fonologi, iaitu daripada andisis yang menggunakan asas input nunus
tulis semula (input-based rewrite rules) kepada analisis yang berasaskan output
kekangan kepumaan bentuk (output-based well-formedness constraints). Kedua-dua
aliran ini telah memperlihatkan kemunculan berbagai-bagai teori fonologi. Bagi aliran
pertama, terdapat dua pendekatan analisis yang utarna iaitu analisis Linear dan Non-
linear. Bagi aliran kedua pula, yang paling banyak digunakan, paling berpengaruh dan
terbukti berkesan ialah teori Optimaliti (TO). Banyak ahli-ahli linguistik yang sebelurn
ini menggunakan pelbagai pendekatan atau teori lain telah beralih kepada TO dan
telah berjaya menyelesaikan banyak masalah linguistik terutamanya dalam bidang
fonologi yang tidak dapat dijelaskan dengan berpada oleh teori-teori sebelumnya.
 Sejak diperkenalkan oleh Prince dan Smolensky (1993) sehingga sekarang, TO ini
masih utuh dan pesat berkembang.

Bagi menguji keberkesanan teori ini, ahli-ahli fonologi OFmaliti telah

mengkaji bahasa-bahasa dan dialek-dialek di seluruh dunia termasuklah dialek
Kelantan (DK) yang terkenal dengan keunikannya. Antaranya ialah Pater (1999),
Kager (1999), Lombardi (2001) de Lacy (2002), McCarthy (2002) dan Lee (2003).
Analisis ini sedikit sebanyak telah berjaya menjelaskan dan memperbaiki analisis
sebelumnya yang telah dikemukakan ahli-ahli linguistik terdahulu seperti Farid
(1980), Trigo (1988, 1991)', Teoh (1994), Clements dan Hume (1995), dan Halle
(1995). Walau bagaimanapun kebanyakan kajian mereka adalah terhad kepada
fenomena tertentu dengan data-data tertentu sahaja yang kadang-kadang menyebabkan
dapatan kajian mereka kurang tepat.

Oleh itu, tesis ini aka membincangkan beberapa aspek fonologi DK dalam
konteks yang lebih luas. Aspek-aspek tersebut ialah inventori segmen, struktur suku
kata dasar, koda suku kata, rima suku kata tertutup, gugusan nasal-obstruen (nasal-
obstruent sequences), nukleus suku kata, dan pengguguran suku kata (syllable
de~etion)~.Aspek-aspek ini akan dianalisis dengan menggunakan pendekatan
tatatingkat kekangan daripada TO.

1.2 LATAR BELAKANG DIALEK KELANTAN

DK adalah salah satu daripada beberapa dialek yang terdapat dalam bahasa Melayu
(BM) seperti dialek Johor, Selangor, Melaka, Sarawak, Kedah, Perak, Pahang,
Terengganu, Negeri Sembilan, Patani, Brunei dan lain-lain lagi. Berdasarkan beberapa
kajian diaIek Melayu di Semenanjung Malaysia, Pepys (1916) beranggapan bahawa
DK adalah dialek yang paling sukar difahami oleh penutur dari didek lain. Kenyataan
- -

Kajian Trigo (1988) merupakan tesis Ph.D yang tidak diterbitkan, manakala Trigo (1991)
pula merupakan artikel dalam jurnal (lihat rujukan). Kedua-duanya tidak diperolehi oleh penulis.
Bagaimanapun banyak kajian-kajian lain yang memuatkan hasil kajian ini yang dipetik oleh penulis dan
dinyatakan sumber rujukannya

Sesetengah ahli optimaliti menggunakan istilah pengurangan suku kata (syllable reduction)
bagi merujuk fenomena yang sama.
ini disokong oleh de Queljoe (1971 dlm. Ajid 1985) yang menyatakan bahawa
perbezaan antara dialek Perak dan Pahang adalah kecil jika dibandingkan dengan
perbezaan yang wujud antara kedua-dua dialek tersebut dengan DK. Antara faktor-
faktor yang menyebabkan perbezaan ini ialah faktor sejarah, geografi dan latar
belakang sosial penutur itu sendiri.

1.2.1 Sejarah dialek Kelantan

Berdasarkan kajian linguistik sejarah, bandingan dan dialektologi, DK sarna seperti

dialek-dialek Melayu yang lain (kecuali dialek Johor) berasal dari bahasa Melayu
induk, bukannya bahasa Melayu moden1 standard/ baku yang ada sekarang. Hubungan
ini digambarkan oleh Asmah (1985: 395) seperti di bawah:

(1) Hubungan antara bahasa dan dialek-dialek Melayu

BM Purba

DJohor

Da, Db...Dn dalam rajah di atas mewakili dialekdialek Melayu sekarang. Boleh juga
diandaikan bahawa Da, Db...Dn itu juga mempunyai bentuk klasik masing-masing,
atau setidak-tidaknya kelainan yang lebih tua d m yang ada sekarang ini. Rekonstruksi
dan andaian ini penting bagi menentukan bentuk dalaman sesuatu dialek supaya tidak
terikat dengan bentuk BM yang ada sekarang.
 Dalam sat- lagi kajian yang dibuat berdasarkan kepada kelainan leksikal clan
fonetik, penggolongan dialek Melayu di Semenanjung Malaysia boleh dibahaghn
kepada dua golongan yang besar, iaitu (Ismail 1973):

Golongan yang tersebar dari Patani

Golongan yang tersebar dari Johor.

Berdasarkan pendapat ini, DK, dialek Terengganu, pedalarnan Kedah dan pedalarnan
Perak Utara adalah termasuk dalam golongan pertama. Johor, Melaka, Selangor, dan
selatan Perak termasuk dalam golongan kedua. Hubungan Kelantan-Patani dapat
dibuktikan melalui sejarah perhubungan antara Kelantan dan Siam,Patani yang begitu
erat. Kelantan pemah berada di bawah naungan Siam sehingga tahun 1909. Selepas
itu, Kelantan diserahkan kepada pemerintahan British mengikut perjanjian "The
Bangkok Treaty" (Nik Safiah 1965: 6). Persamaan-persamaan yang erat &lam &alek
dm budaya Patani clan Kelantan masih wujud sehingga sekaraflg. Selain itu, banyak
juga di kalangan mereka yang masih mempunyai hubungan kekeluargaan yang
merentasi sempadan keduadua buah negara.

1.2.2 Geografi dialek Kelantan

Negeri Kelantan adalah salah sebuah daripada 13 buah negeri di Malaysia. Ia

mempunyai keluasan 1 5,022 kilometer persegi (Jabatan Ukur dan Pemetaan Negeri
Kelantan 2001 dlm. portal rasrni kerajaan negeri Kelantan), terletak di timur laut
Semenanjung Malaysia, berhadapan dengan Laut China Selatan, bersempadanan
dengan Thailand di sebelah utara, Terengganu di sebelah timur, Pahang di selatan dan
Perak di sebelah baratnya (lihat peta di lampiran A). Negeri ini terbahag kepada
sepuluh jajahan pentadbiran iaitu, Kota Bharu, Pasir Mas, Tumpat, Pasir Puteh,
Bachok, Kuala Krai, Machang, Tanah Merah, Jeli dan Gua Musang. Kesemuanya
menuturkan DK dengan sedikit kelainan subdialek dalam kawasan-kawasan tertentu.

Berdasarkan kedudukan geografi ini hampir kesemua kawasan yang

bersempadan dengan Kelantan ini menuturkan DK. Apa yang menarik ialah
persamaan erat antara DK dan dialek Patani di selatan Thailand walaupun berlainan
 PERPUSTAKAAN SULTAN i

UMWERSiT1 PUTRA

negara. Persamaan ini boleh didengar dengan jelas melalui stesen Radio Malaysia
Kelantan (RMK) yang menggunakan DK dan stesen radio Namthiwat yang
menggunakan dialek Patani. Kedua-dua siaran ini, boleh didengari hampir di seluruh
Kelantan dan kawasan yang berhampiran dengannya Selain itu, kegiatan sosio-
ekonomi seperti perniagaan, pelancongan, pengajian, ziarah keluarga, penajrahan
dan perkahwinan sexing berlaku di keduadua belah pihak. Hal ini menyebabkan
Kelantan dan Patani hanya dipisahkan oleh persempadanan wilayah Malaysia clan
Thailand tetapi tidak berpisah dari segi l m g w t h y a

Begitu juga yang berlaku di daerah Besut &lam negeri Terengganu yang
bersempadanan dengan negeri Kelantan. Kota Bham, Ibu negeri Kelantan adalah lebih
hampir kepada penduduk Besut jika diiandingkan dengan Kuala Terengganu, ibu
negeri Terengganu. Kedudukan geografi ini menyebabkan hampir seluruh kegiatan
sosio-ekonomi clan budaya di daerah ini berkait r a t dengan Kelantan. Hal ini
menyebabkan seluruh daerah Besut menuturkan DK. Malah semangat kenegerian
yang ditunjukkan oleh kebanyakan penduduk Besut ialah semangat kenegerian
Kelantan. Percampuran antara DK dan dialek Terengganu hanya berlaku di sesetengah
kawasan di d a d Setiu yang berhampiran dengan Kuala ~ e r e n ~ ~ a n u '

1.23 Penutur dialek Kelantan

Negeri Kelantan mempunyai penduduk seramai 1,313,014 orang yang terdiri daripada
bangsa Melayu, Cina, In& Siam, dan lain-lain. Sebanyak 94% penduduk adalah
berbangsa Melayu (Jabatan Perangkaan Malaysia 2001 dlm. portal rasmi kerajaan
negeri Kelantan). Penutur-penutur DK di Kelantan akan menggunakan dialek ini
dalam berbagai situasi termasuklah sesetengah majlis rasmi dan ketika bercakap
dengan bangsa bukan Melayu. Kebanyakan masyarakat bukan Melayu di negeri hi
juga boleh bercakap dalam DK dengan baik.

Pandangan hi merupakan pandangan peribadi berdasarkan pengalaman dan pengamatan

pengkaji sendm sebagai anak kelahiran daerah Besut. Kebanyakan pengkaji sebelum ini beranggapan
bahawa berlaku percampurau dialek di daerah Besut. Menurut rekod Arkib Negara, daerah Setiu dan
Besut pernah disatukan kecuali pada tahun 1921-23, 1935, 1985 hingga sekarang (Pejabat Tanah D a d
Setiu 2001). Mungkin inilah yang menyebabkan kekeLiruan tersebut.
 Namun begitu, sejak akhir-akhir ini, akibat pengaruh sosial terutama
pendidikan formal, meda massa dan penghljrahan ke luar Kelantan, telah timbul
kecenderungan sesetengah penutur untuk menggunakan bentuk yang lebih mirip
bahasa Melayu standard. Walau bagairnanapun, jika dibandingkan dengan faktor-
faktor sejarah dan geografi, faktor-faktor lain kurang mempenganh pertuturan
indwidu dan masyarakat penutur DK. Hal ini telah disokong oleh Ajid (1985: 22)
yang menyatakan bahawa faktor sosial tidak begitu jelas memperlihatkan pengaruhnya
dalam mewujudkan perbezaan subdialek Pasir Mas (DK) yang dikajinya.

1.3 PERMASALAHAN KAJIAN

Sungguhpun terdapat banyak kajian yang dilakukan terhadap DK, namun

kebanyakannya lebih bersifat deslaiptif, sesuai dengan matlamat kajian mereka untuk
melihat bentuk atau struktur bunyi sahaja tanpa menjelaskan mengapa gejala tersebut
berlaku dengan bersandarkan kepada teori-teori fonologi. Kajian-kajian tersebut telah
memberi sumbangan dari segi data DK yang dikurnpullcan melalui pengalaman sendiri
sebagai penutur asli atau kerja-kerja lapangan. Antara kajian-kajian yang penting ialah
Nik Safiah (1965, 1985), Hashim (1971, 1974), Abdul Hamid (1985, 1994), dan Ajid
(1985). Daripada hasil kajian mereka ini, beberapa pernasalahan kajian DK telah
dikenalpasti untuk dijelaskan secara lebih berpada dengan menggunakan teori
fonologi terkini.

Masalah yang paling asas dalam teori fonologi ialah untuk menentukan
inventori fonem atau segmen sama ada konsonan atau vokal. Ini kerana terdapat
perbezaan pendapat di kalangan pengkaji-pengkaji sebelum ini tentang keduadua
inventori konsonan dan vokal DK sama ada dari segi jumlah, status atau fiturnya. Dari
segi jumlah inventori konsonan misalnya, Nik Safiah (1985: 122) berpendapat ada 19
fonem, manakala Hashim (1974), Ajid (1985) dan Abdul Hamid (1994) berpendapat
ada 20 fonem (lihat 4.1.1). Masalah dari segi status fonem juga masih kurang jelas.
Misalnya, Zaharani (1998) beranggapan bahawa konsonan b, w, ?I tidak berstatus
fonem dalam BM yang mempunyai banyak persamaan dengan fonem DK. Dari segi
fiturnya pula, bergantung kepada cara dan daerah sebutan sert. perilaku fonologinya.
Misalnya, Hashim (1974) dan Abdul Hamid (1994) beranggapan bahawa vokal yang
 mempunyai fitur nasal juga adalah fonem, manakala Nik Safiah (1965) dan Ajid
(1985) tidak. Penjelasan tentang inventori fonem atau segmen ini sangat penting
kerana ia akan mempenganh keseluruhan analisis dan dapatan kajian.

Perrnasalahan kedua ialah mengenai struktur suku kata dasar DK. Struktur
suku kata dasar DK adalah sama dengan struktur suku kata dasar BM dan dialek-
dialek Melayu yang lain kerana ia berasal daripada bahasa induk yang sama.
Kebanyakan ahli fonologi BM beranggapan bahawa pola suku kata dasar BM ialah
(K)V(K) kecuali Teoh (1994) yang beranggapan KV(K). Anggapan Teoh ini
bennakna &am BM hanya terdapat dua jenis suku kata sahaja, iaitu KV dan KVK,
manakala suku kata tanpa onset seperti V dan VK tidak dibenarkan. Bagaimanapun
dari segi TO, hierarki kekangan bagi menjelaskan struktur suku kata dasar ini
munglun berbeza disebabkan ia dinilai berdasarkan stuktur luarannya.

Permasalahan seterusnya ialah tentang posisi koda suku kata yang hanya
membenarkan segrnen [h, ?, p] mendudukinya. Sebahagian daripadanya telah
dihuraikan oleh Teoh (1994) dengan menggunakan analisis Linear dan Non-linear.
Dengan menggunakan analisis Non-linear Teoh telah menjelaskan mengapa hanya [h,
?I dibenarkan menduduki koda suku kata DK. Bagaimanapun persoalan mengapa
sebahagian daripada segmen nasal menjadi [g] (seperti dalam contoh Iiaked -+
Ua.keq]) dan sebahagian lagi digugurkan (seperti dalam contoh /makan/ -+ [rnZ.kq)
tidak dijelaskan secara berpada. Malah beliau telah melihat kedua-dm perkara tersebut
secara berasingan. Selain Teoh, Lombarh (2001) juga membuat analisis terhadap
syarat koda (coda condition) DK dengan menggunakan TO tetapi kekangan
di1etakka.u
SYARATKODAU~~~ pada tingkat yang rendah menyebabkan calon-calon
yang bukan output sebenar boleh menang sebagai output optimal (lihat 4.4).

M adalah simbol kepada nasal glotal bersuara bukan daerah yang digunakan bagi
menangani pennasalahan nasal yang menduduki koda suku kata, termasuk DK. Sebelum ini simbol
nasal velar bersuara [IJ] digunakan.

Penggunaan mall capsfont untuk istiiah khusus &lam TO adalah untuk membezakannya
dengan kata umum.
 Sebahagian daripada pematuhan kekangan SYARATKODA
suku kata di atas
telah menirnbulkan permasalahan pembelakangan vokal rima suku kata akhir tertutup
(seperti dalam contoh /m&rah/+ [ms-yah], /mas& -+ [masa?]), dan pendepanan dm
penaikan vokal (seperti dalam contoh Imakanl -+ [ma.kE]). Keduadua masalah ini
dijelaskan oleh Teoh (1994) secara berasingan walaupun keduaduanya melibatkan
posisi suku kata yang sama. Teoh beranggapan bahawa vokal /a/ yang direalisasikan
sebagai [a] di atas dan pada akhir kata kadang-kadang direalisasikan sebagai vokal
[+bundar] seperti /sakolah/ + [sa.kdah], dan /butal-+ [bab]. Sebab-sebab berlaku
sedemikian tidak dijelaskan. Beliau telah menggunakan kaedah atur rumus bagi
menjelaskan peringkat-peringkat perubahan yang berlaku. Bagi pembelakangan vokal,
beliau beranggapan bahawa perubahan pada nukleus berlaku terlebih dahulu sebelum
koda sedangkan dalam pendepanan dan penaikan vokal, beliau berpendapat berlaku
pengguguran segmen koda dahulu sebelum berlaku nasalisasi gantian ke belakang
(compensatory regressive nasalization). Teoh juga beranggapan bahawa perubahan /a/
-+ [El sebagai rumus alarniah (natural rule) sahaja, tanpa memberi penjelasan lanjut
mengenainya.

Masalah seterusnya ialah yang berkaitan dengan urutan konsonan. Aspek yang
selalu menjadi topik perbincangan dalam hal ini ialah mengenai gugusan nasal-
obstruen. Dalam DK, apabila berlaku gugusan nasal-obstruen talc bersuara dalam
bentuk dalaman, maka ia akan direalisasikan dengan pengguguran nasal tersebut
(misalnya, /lampu/ -+ [la.pu]), manakala apabila berlaku gugusan nasal-obstruen
bersuara, maka obstruen akan digabungkan ke dalam nasal (rnisalnya, /lambu/ -+
[la.mbu]). Pater (1999), Kager (1999) dan McCarthy (2002) membincangkan
fenomena gugusan nasal-obstruen tak bersuara, manakala Lee (2003) membincangkan
fenomena gugusan nasal-obstruen bersuara. Kesemua mereka menggunakan TO.
Walaupun analisis mereka secara keseluruhannya adalah baik, namun terdapat
beberapa aspek kajian ini yang memerlukan penjelasan lanjut, terutamanya tentang
perbezaan yang wujud di antara Pater, Kager dan McCarthy dan perkaitannya dengan
analisis Lee yang dilihat secara terpisah.
 Daripada posisi nukleus suku kata yang diisi oleh segmen vokal pula, terdapat
sekurang-kurangnya tiga permasalahan utama yang belum mencapai tahap kepadaan
penjelasan sebelum ini, iaitu pembelakangan, pemanjangan, dan pengguguran vokal.
Teoh (1994) melihat aspek pembelakangan vokal dalam suku kata terbuka adalah
sama dengan pembelakangan vokal yang berlaku dalam rima akhir kata, sedangkan
fenomena yang berlaku dalam rirna akhir kata dipenganh oleh koda suku kata,
manakala suku kata terbuka pula tidak mengandungi koda. Misalnya, Isasat/ yang
direalisash sebagai [sa-sa?] tidak menunjukkan pembelakangan vokal berlalm,
sedangkan /sasak/ yang direalisasikan sebagai [sa.sa?] menunjukkan berlakunya
pembelakangan vokal. Teoh juga beranggapan bahawa /a/ akhir kata direalisasikan
sebagai vokal [+belakangl bundar], maka ia mash terbuka kepada perbincangan
terutama bagi menentukan sama ada ia mempunyai fitur [+bundar] atau tidak, melalui
kriteria kebolehramalan (predictability) atau kebolehmunculan semula
(recoverabi~ity).~ Ini melibatkan interaksi antara muka fonologi dan morfologi
kerana ia menggunakan imbuhan akhiran.

Masalah pemanjangan vokal pula dapat dilihat daripada data yang

dikemukakan oleh Teoh (1994). Berdasarkan data ini, suku kata akhir tertutup yang
berakhir dengan konsonan likuida /l,r/ akan digugurkan clan vokal yang mendahului
akan menjadi panjang. Misalnya, /taball -+ [ta.bz], dan /pasir/ -+ [pa.se:]. Fenomena
ini sama dengan fenomena pemanjangan vokal BM yang telah dijelaskan secara
autosegmental oleh Teoh dan dijelaskan dengan menggunakan kerangka TO oleh
Zaharani (1998). Namun begitu, data Teoh juga menunjukkan bahawa pengguguran
vokal tinggi akhir kata dalam urutan vokal /-ad dan /-ad seperti dalam Ipukad dan
Itupail tidak menyebabkan pernanjangan pada vokal yang mendahuluinya, tanpa
diberikan penjelasan yang sewajamya.

Teoh (1994) juga beranggapan bahawa urutan vokal 1-aul dan /-ail menjadi
difiong [-au] dan [-ail terlebih dahulu sebelum direalisasikan sebagai monoftong [a] di
posisi aklur kata. Misalnya, /pukaul + [puka], dan Itupad -+ [tu.pa]. Persoalannya

Untuk keterangan lanjut tentang kriteria-kriteria ini sila lihat Zaharani (1993) dan Farid
(1 988).
ialah, mengapa urutan vokal tersebut perlu menjadi diftong terlebih dahuly sedangkan
hasil yang sama diperolehi sekiranya vokd tinggr tersebut terus mengalami
pengguguran. Selain itu, beliau beranggapan bahawa atur nunus /a/ -P [all f3] berlaku
sebelurn monoftongisasi. h i menyebabkan vokal la1 kekal tanpa mengalami
pembelakangan atau pembundaran. Ini berbem dengan pengguguran likuida, apabila
beliau beranggapan bahawa sebab vokal yang mendahului likuida tidak mengalami
pembelakangan atau pembundaran ialah kerana pemanjangan vokal yang berlaku,
bukannya disebabkan oleh atur rurnus tertentu. Perbezaan ini memerlukan penjelasan
lanjut yang lebrh berpada.

Dalam analisis Teoh (1994), terdapat huraian mengenai pemanjangan nasal

yang berlaku pada kata yang mempunyai imbuhan awalan /maN-I. Seperti analisisnya
yang lain, beliau menggunakan output BM sebagai input DK, misalnya [me.n@.gu]
+ [nntiq.gu]. Dalam kes ini, beliau beranggapan bahawa berlaku pengguguran schwa
yang diikuti oleh konsonan nasal pertama yang kemudiannya diasimilasikan dengan
nasal yang mengkutinya menyebabkan nasal tersebut menjadi panjang. Beliau tidak
menganggap fenomena ini sebagai penyukuan semula suku kata tetapi beranggapan
bahawa konsonan nasal pertama sebagai suku kata tambahan (extra syllabic). Natnun
begitu, beliau tidak menjelaskan mengapa [mambas] direalisasikan sebagai [bbam]
dan lain-lain fenomena urutan konsonan yang berlaku pada onset awal kata.
Berdasarkan data yang diperolehi, kata dasar yang mempunyai tiga suku kata atau
leblh, kata yang mempunyai imbuhan awalan selapis, kata preposisi dan kata ganda
cenderung untuk direalisasikan sebagai dua suku kata sahaja (Ajid 1985). Apa yang
dapat diperhatikan daripada data tersebut ialah, sebahagian daripadanya direalisasikan
sebagai kompleks onset (misalnya, /pelita/ -P [pli:.ta]) dan sebahagian lagi
direalisasikan sebagai konsonan panjangl geminat (geminate) (misalnya, Ipesakd +
[ssa.ka]). Setakat yang diketahui, belurn ada lagi penjelasan mengenai fenomena ini.

Daripada pernyataan masalah yang dibincangkan di atas ternyata mash banyak

masalah kajian yang masih belurn &pat diselesaikan secara berpada terutama daripada
kajian yang dibuat oleh Teoh (1994) tentang DK. Walaupun tumpuan kajiannya bukan
pada DK, namun percubaan-percubaan menjelaskan beberapa aspek fonologi DK
 amat menarik dan memerlukan penjelasan lanjut. Begitu juga dengan hasil kajian lain
yang banyak member- sumbangan dalam menghuraikan dan mempejelaskan beberapa
aspek fonologi DK, masih boleh diperbaiki dan diperluaskan.

TUJUAN KAJTAN

Ekoran pernyataan masalah di atas, pada asasnya kajian ini bertujuan menilai dan
memperbaiki semula aspek-aspek fonologi yang masih belwn mendapat penjelasan
yang sewajarnya dalam kajian lalu dengan cam menghuraikan dan
memperjelaskannya secara lebih berpada dengan menggunakan kerangka TO. Aspek-
aspek yang sudah mantap analisisnya dalam kajian lepas akan dikuatkan dengan bukti-
bukti dan hujah-hujah baru. Oleh itu, kajian ini akan melihat aspek-aspek fonologi DK
secara lebih meluas, termasuklah aspek-aspek yang belum dikaji sebelumnya.

Aspek-aspek yang dikaji termasuklah inventori segmen yang bertujuan melihat

dan mengenal pasti inventori fonem dan segmen tehitan berdasarkan kaedah-kaedah
fonologi terkini, dan tidak lagi berdasarkan pertimbangan fonetik semata-mata. Ini
termasuklah penerapan teori underspesifikasi dan teori suku kata yang membolebkan
sesuatu segrnen yang tidak wujud secara dalaman dan mudah diramal kehadirannya
lkeluarkan daripada inventori tersebut. Di samping itu, perbezaan pendapat yang
wujud dalam ha1 ini akan dipejelaskan.

Dalam aspek struktur suku kata dasar, selain menjelaskan perbezaan pendapat
yang wujud, satu set hierarki kekangan yang relevan bagi menjelaskan aspek tersebut
juga perlu dikemukakan. Walaupun di peringkat representasi dalaman struktur suku
kata DK adalah sama dengan struktur suku kata BM, namun disebabkan di peringkat
representasi permukaannya terdapat perbezaan, maka kekangan-kekangan yang
digunakan turut berbeza. Oleh itu, kajian ini bertujuan mencari satu set kekangan yang
relevan dalam DK bagi menjelaskan aspek struktur suku kata dasarnya.

Selain itu, kajian ini akan melihat aspek syarat koda dan rima suku kata.
Kedua-dua posisi suku kata ini berkait r a p t antara satu sama lain kerana rima terbina
daripada konstituen nukleus dan koda. Data DK menunjukkan bahawa pematuhan
 menyebabkan berlaku perubahan pada rima suku
terhadap kekangan SYARATKODA
kata. Bagaimanapun terdapat pembelakangan vokal yang hanya berlaku di posisi
nukleus suku kata akhir terbuka sahaja tanpa melibatkan koda, yang dikaji secara
berasingan.

Berdasarkan data DK, pembelakangan vokal yang berlaku dalam suku kata
akhir terbuka tidak berubah walaupun ditambahkan imbuhan akhiran /+an/. h i
membayangkan wujudnya kitaran fenomena fonologi yang sukar difahami yang
dinamakan kelegapan fonologi. Dalam ha1 hi, kajian ini akan menggunakan salah satu
teori daripada cabang TO, iaitu teori Koresponden Output-output (TKO) (Benua 1997)
yang bertujuan menjelaskan fenomena tersebut sebagai ganti kepada kaedah atur
rumus &lam analisis sebelum ini.

Kajian ini juga bertujuan menghuraikan dan menjelaskan fenomena urutan

konsonan dan urutan vokal. Dalam ha1 ini, data DK menunjukkan kecenderungan
untuk menghadkan suku kata kepada dua sahaja. Ini memerlukan analisis prosodik
yang terdiri daripada kata prosodik (KtPr), kaki wet) (X), suku kata (o),dan mom (p)
di samping analisis segmental yang memberi tumpuan kepada segmen. Dalam analisis
prosodik, satu kata prosodik DK cenderung untuk mempunyai satu kaki yang terdiri
daripada dua suku kata di bawah analisis suku kata. Fenomena urutan konsonan
melibatkan fenomena pengguguran nasal dalam gugusan nasal-obstruen talc bersuara,
pergabungan (coalescence) dalam gugusan nasal-obstruen bersuara, kompleks onset
dan pemanjangan konsonan, manakala urutan vokd pula melibatkan pengguguran dan
pemanjangan kompensatori (compensatory lengthening).

Matlamat akhir kajian ini ialah menyediakan nahu DK berdasarkan susunan

tatatingkat kekangan TO khususnya dalam semua aspek yang dikaji. Walaupun aspek
yang dikaji tidak menyeluruh, tetapi kajian terhadap kepelbagaian aspek fonologi ini
tentunya &pat membantu kajian lanjut yang lebih menyelunrh. Kajian DK yang
menggunakan TO sebelum ini, tidak dapat berbuat demikian kerana aspek yang dikaji
adalah daripada skop yang sempit dan bertujuan melihat aspek-aspek tertentu DK
sahaja bagi menyokong analisis mereka.