KONSEP FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Menurut Kamus Dewan, fonetik ialah ilmu bahasa (linguistik) yang berkaitan dengan
penyebutan kata dan lambang yang menunjukkan sebutannya. Bunyinya yang seakan-akan
bunyi bahasa atau bunyi - bunyi lain. Selain itu, bahasa yang dihasilkan oleh bukan manusia
tetapi bunyi itu menyerupai bunyi bahasa manusia iaitu bunyi-bunyi yang dihasilkan oleh
manusia yang bukan daripada organ-organ. Mala, cara penghasilannya bukan yang
diucapkan oleh alat-alat pertuturan manusia. Ia mungkin dihasilkan oleh alat artikulasi tetapi
tidak digunakan dalam pertuturan. Misalnya bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi sendawa, bunyi
dehem, bunyi berdengkur dan yang seakan-akannya bukanlah dalam penelitian ilmu fonetik.
Hal ini bererti fonetik meneliti bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh organ-organ
sebutan manusia dalam pertuturan darisegi cara pengeluarannya, daerah pengeluarannya
dan alat-alat pengucapan yang terlibat dalam menghasilkan bunyi-bunyi bahasa. Di samping
bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh organ-organ sebutan manusia itu, bidang fonetik
juga meneliti penyampaian dan penerimaan bunyi bahasa.
Aspek penelitian fonetik ada tiga iaitu, penelitian penghasilan bunyi bahasa yang
diucapkan oleh alat-alat pertuturan manusia dalam berkomunikasi itu dikenali sebagai
pengkajian fonetik artikulasi. Penelitian yang kedua, penyampaian bunyi bahasa, iaitu
bagaimana arus udara bergetar antara mulut penutur ke telinga sipendegar itu dikenali
sebagai pengkajian fonetik akustik. Manakala yang terakhir penelitian penerimaan bunyi
bahasa dalam proses pendengaran, iaitu bagaimana nada, kelantangan, kepanjangan dan
kualiti bunyi serta tindak balas pendengar untuk mengetahui rangsangan fizikal yang
didengarinya itu dikenali sebagai pengkajian fonetik auditori.

SIMBOL DAN HURUF VOKAL BAHASA MELAYU

-

Jadual 1.1: Simbol Vokal Bahasa Melayu

Huruf

Simbol Fonetik

[a]

e (pepet)
e taling
i
o
u

[e]
[]
[i]
[i]
[u]

SIMBOL DAN HURUF KONSONAN SENGAUAN

-

JADUAL 1.2 : Simbol Konsonan Bahasa Melayu

Bil.

Huruf

Simbol Fonetik

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

b
c
d
f
g
gh
h
j
k
kh
l
m
n
ng
ny
p
q
r
s
s
t
v
w
z

/b/
/c/
/d/
/f/
/g/
/x/
/h/
/j/
/k/
/x/
/l/
/m/
/n/
/n/
/n/
/p/
/q/
/r/
/s/
/s/
/t/
/v/
/w/
/z/

Jadual 1.3: Simbol dan Fonem Konsonan Bahasa Melayu

Konsonan Rangkap
gh
ny
ng
sy

Simbol Fonetik
[]
[]
[]
[]

th
dz
akh

[]
[]
[x]

CARA PENGHASILAN BUNYI VOKAL DAN KONSONAN

o
Bil
1

VOKAL
Bunyi Bahasa

Huraian dan Contoh

Bunyi Vokal
Bahagian

hadapan

lidah

berperanan

Vokal Depan
[ i ], [ e ], [ a ]

menghasilkan bunyi vokal hadapan.

Contoh : saya, itu

Vokal Belakang
[ u ], [ o ]

Bahagian

Vokal Tengah
[e]

belakang

lidah

berfungsi

menghasilkan vokal belakang.

Contoh : untuk, orang
Bahagian
tengah
lidah

berfungsi

menghasilkan vokal tengah

Emak, emas, engkau, lemas

Bunyi Konsonan
Terdapat 26 konsonan iaitu:

Contoh : kakak, kami, baca, buku, jalan,

- (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p,

zaman, syarikat dan sebagainya.

r, s, t, v, w, y, z, ng, ny, sy, kh,

gh, dz, th)
Terdapat 18 konsonan asli dan 8
konsonan pinjaman.
8 konsonan pinjaman ialah
-

(f, v, z, sy, kh, gh, dz, th)

Konsonan-konsonan
merupakan
bahasa

pinjaman

Arab

dan

ini
dari
bahasa

Inggeris.

Bunyi- bunyi vokal Melayu

Kedudukan vokal Bahasa Melayu

Terdapat enam jenis vokal iaitu vokal depan [ i ], [ e ], [ a ], vokal tengah [ ] serta
vokal belakang terdiri daripada vokal [ u ] dan [ o ].
Bahagian di sebelah kiri merupakan bahagian hadapan lidah dan bahagian kanan
merupakan bahagian belakang lidah dan di bahagian tengah merupakan bahagian
tengah lidah.

 Manakala garis yang melintang menunjukkan garis ketinggian lidah yang dinaikkan.
Sebagai contoh, bagi menghasilkan bunyi vokal [ i ] dan [ u ] lidah haruslah dinaikkan
setinggi mungkin manakala untuk menghasilkan bunyi vokal [ a ], kedudukan lidah
terletak paling rendah.
Kesimpulannya, dapat kita rumuskan bahawa alat artikulasi lidah merupakan kriteria
penting dalam pembahagian bunyi vokal.
Jenis vokal

Keadaan
bibir

Vokal
depan

Hampar.

Sempit

Kedudukan
lidah

Lelangit dan
anak tekak

Pita suara

Depan lidah

Menutup

Pita suara

dinaikkan

rongga hidung

dirapatkan supaya

setinggi

supaya udara

udara keluar

mungkin ke

tidak keluar.

dengan

arah gusi.

Bunyi vokal

[i]

menggetarkan pita
suara ke rongga
mulut.

Separuh
sempit

Bibir

Depan lidah

Dinaikkan

Pita suara

dihamparkan

dinaikkan

untuk

dirapatkan supaya

separuh

separuh tinggi

menutup

udara dari paru-

sempit.

ke arah gusi.

rongga hidung

paru keluar.

[e ]

supaya udara
tidak keluar.
Separuh

Hampar

Depan lidah

Dinaikkan

Pita suara

luas

separuh luas.

dinaikkan

untuk

dirapatkan supaya

separuh

menutup

udara dari paru-

rendah ke

rongga hidung

paru dapat keluar.

arah gusi.

supaya udara

[ ]

tidak dapat
keluar.
Depan luas

Hampar

Depan lidah

Dinaikkan

Pita suara

diturunkan

menutup

dirapatkan supaya

serendah

rongga

udara dapat

mungkin.

hidung.

keluar.

[a]

Vokal

Bundar.

belakang
Belakang
sempit

Belakang

Dinaikkan

Pita suara

lidah

menutup

dirapatkan.

dinaikkan

rongga hidung

setinggi

supaya udara

mungkin

tidak dapat

kearah

keluar.

[u]

lelangit
lembut.

Belakang
separuh

Bundar.

sempit

Belakang
separuh

Bundar

luas

Belakang

Dinaikkan

Pita suara

lidah

supaya

dirapatkan supaya

dinaikkan

menutup

udara dari paru-

separuh tinggi

rongga

paru keluar ke

kearah

hidung.

rongga mulut

lelangit

menggetarkan pita

lembut.

suara.

Belakang

Dinaikkan

Pita suara

lidah

untuk

dirapatkan supaya

dinaikkan

menutup

udara dari paru-

kearah

rongga

paru keluar

lelangit

hidung.

dengan

lembut.

[o]

[ ]

menggetarkan pita
suara ke rongga
mulut.

Tengah

lidah Dinaikkan

dinaikkan
Vokal
tengah

Hampar

menutup

Pita suara
dirapatkan supaya

sedikit kea rah rongga hidung

udara yang keluar

lelangit keras.

supaya udara

dar paru- paru ke

tidak dapat

rongga mulut

keluar dari

menggetarkan pita

rongga

suara.

[]

hidung.

Cara penghasilan bunyi vokal dalam Bahasa Melayu yang terbahagi kepada tiga
iaitu;

vokal hadapan,

vokal tengah dan

vokal belakang

Maksud vokal menurut Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah ( 2007 ),
menyatakan bahawa semua vokal bersuara dan apabila vokal itu dihasilkan udara
dari paru- paru akan keluar secara berterusan melalui rongga tekak dan rongga
mulut tanpa sebarang gangguan atau sekatan.
Selain itu, bunyi vokal mempunyai ciri- ciri kelantangan dan kepanjangan. Simbol
bagi kepanjangan ialah dengan tanda garis pendek di atas huruf vokal atau tanda
titik bertindih di sebelah kanan vokal.
Contoh ialah [ a: ] atau [ ], [ u: ] atau [ ] dan [ i: ] atau [ ].
Selain itu, kriteria yang menentukan jenis- jenis vokal ialah lidah sama ada di
bahagian hadapan, tengah atau belakang lidah.
Bahagian hadapan lidah untuk bunyi vokal hadapan, tengah lidah untuk bunyi vokal
tengah manakala bahagian belakang lidah untuk bunyi vokal belakang.
Terdapat empat kriteria yang boleh dirumuskan tentang bunyi vokal iaitu bahagian
hadapan lidah memainkan peranan penting sama ada bahagian hadapan, tengah
atau belakang.
Ketinggian lidah sama ada tinggi, separuh tinggi, rendah atau separuh rendah,
keadaan bibir sama ada bibir hampar atau bundar dan yang terakhir ialah
pembukaan rahang sama ada luas atau sempit.

Keadaan bibir ketika membunyikan vokal.

Cara membunyikan vokal-vokal bahasa Melayu.

i.

vokal depan sempit [ i ]

Lidah, rongga mulut dan bibir merupakan alat artikulasi yang terlibat dalam
menghasilkan bunyi ini. Manakala lelangit keras merupakan daerah artikulasi.

Bibir dalam keadaan terhampar. Depan lidah dinaikkan setinggi mungkin ke

arah lelangit keras tetapi tidak sampai menyentuh lelangit keras.

Bagi menutup rongga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya
udara tidak keluar melalui rongnga hidung. Oleh itu, udara keluar melalui
rongnga mulut sambil menggetarkan pita suara.

ii.

awal

tengah

akhir

Ikan [ #ikan# ]

Bila [ #bila# ]

Tali [ #tali# ]

Iman [ #iman# ]

Sila [ #sila# ]

Padi [ #padi# ]

vokal depan separuh sempit [ e ]

- Bibir berada dalam keadaan terhampar. Depan lidah dinaikkan separuh tinggi ke
arah gusi.

- Bagi menutup rongga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya
udara tidak keluar melalui rongnga hidung.
- Oleh itu, udara keluar melalui rongnga mulut sambil menggetarkan pita suara.

iii.

awal

tengah

Akhir

Ekor [ #ewkor# ]

Sepet [ #sepet# ]

Sate [ #sate# ]

Elok [ #ewlo# ]

Leher [ #leher# ]

Kole [ #wkole# ]

vokal depan luas [ a ]

- Bibir berada dalam keadaan terhampar. Depan lidah diturunkan serendah mungkin.
- Bagi menutup rongga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya udara
tidak keluar melaluo rongga hidung.
- Oleh itu, udara keluar melalui rongga mulut sambil menggetarkan pita suara.

iv.

awal

tengah

Akhir

Aku [ #aku# ]

Saya [ #saya# ]

Kita [ #kita# ]

Alam [ #alam# ]

Hati [ #hati# ]

Bila [ #bila# ]

vokal tengah pendek [ ]

- Bibir berada dalam keadaan hampar dan bundar. Tengah lidah dinaikkan ke arah
lelangit keras tetapi tidak sampai menyentuh lalangit keras.
- Bagi menutup rongga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya
udara tidak keluar melalui rongga hidung.
- Oleh itu, udara keluar melalui rongga mulut sambil menggetarkan pita suara.

v.

awal

tengah

Emak [ #mak# ]

Lelah [ #llah# ]

Empat [ #mpat# ]

Tenat [ #tnat# ]

vokal belakang sempit [ u ]

- Bibir berada dalam keadaan bundar. Belakang lidah dinaikkan setinggi mungkin
ke arah lelangit lembut tetapi tidak sampai menyentuh lelangit lembut.
- Bagi menutup rongnga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya
tidak keluar melalui rongnga hidung.
- Oleh itu, udara keluar melalui rongnga mulut sambil menggetarkan pita suara.
Awal

tengah

Akhir

Ulat [ #ulat# ]

Bulat [ #wbulat# ]

Dadu [ #dawdu# ]

Ulam [ #ulam# ]

Sulam [ #wsulam# ]

Batu [ #bawtu# ]

vi.

vokal

belakang separuh sempit [ o ]

- Bibir berada dalam keadaan bundar. Belakang lidah dinaikkan separuh tinggi ke
arah lelangit lembut tetapi tidak sampai menyentuh lelangit lembut.
- Bagi menutup rongga hidung, anak tekak dan lelangit lembut dinaikkan supaya
udara tidak keluar melalui hidung.
- Oleh itu, udara keluar melaui rongga mulut sambil menggetarkan pita suara.
awal

tengah

Akhir

Ombak [ #omba# ]

Sorak [ #wsora# ]

Soto [ #wsowto# ]

Obor [ #owbor# ]

Bola [ #wbola# ]

Koko [ #wkowko# ]

KONSONAN

 Konsonan ini terdiri daripada bunyi letupan, sengau, letusan, getaran, sisian dan
separuh vokal.

Fonem Konsonan

I.

Konsonan letupan

Daerah sebutan

Cara sebutan

Dua

Gusi

Gusi

Lelangit
keras

Lelangit

Pita
suara

Lelangit

bibir

Lembut

keras
Letupan tidak
bersuara

Letupan bersuara

Letusan tak bersuara

Letusan bersuara
Sengauan
Geseran tak bersuara

Geseran bersuara

Getaran
Sisian
Separuh vokal

i
w

y/j

- konsonan letupan tak bersuara berlaku di pangkal, tengah dan akhir perkataan.
Konsonan letupan bersuara tidak berlaku pada akhir perkataan melainkan dalam
kata pinjaman. Contoh:

Fonem

Awal

Tengah

Akhir

/p/

paya

bapa

atap

/t/

talam

bata

sikat

/k/

kolam

luka

Arak

Semua letupan bersuara boleh berlaku pada awal dan tengah perkataan.

- Penggunaan letupan bersuara pada akhir perkataan hanya berlaku pada kata
pinjaman sahaja.
- Fonem /k/ yang berlaku pada akhir perkataan itu sebenarnya adalah hentian glotis.

- Walau bagaimanapun hentian glotis ini tidak membezakan makna apabila

dikontraskan dengan [k]. tidak ada perbezaan antara [ara] dan [arak].
- Oleh sebab itu [k] dan [] bukanlah dua fonem yang berlainan, dan tidak diberi
lambang huruf yang berlainan. Contohnya:

Fonem

Awal

Tengah

Akhir

/b/

bayar

laba

bab (Arab)

/d/

dua

kuda

had (Arab)

/g/

getah

raga

beg (Arab)

II.

Konsonan sengau
-

Ada empat bunyi konsonan sengau /m, n/ dan // berlaku pada:

awal,

tengah dan

akhir perkataan. Contoh:

Fonem

III.

Awal

Tengah

Akhir

/m/

Main

lama

malam

/n/

nasi

sana

ikan

//

aman

taa

//

aa

bua

bua

Konsonan getaran
- Hanya ada satu getaran /r/ yang boleh berlaku pada awal, tengah dan akhir kata.

Fonem
/r/

Awal
rata

Tengah
mara

Akhir
pasar

IV.

Konsonan sisian
- Hanya ada satu sisian /l/ yang boleh berlaku pada awal, tengah dan akhir kata.

Fonem
/l/

V.

Awal
lari

Tengah
gali

Akhir
bakal

Konsonan pinjaman

Ada sepuluh konsonan pinjaman dalam bahasa Melayu. Semuanya dipinjam

daripada bahasa Arab dan Inggeris.
Bunyi konsonan yang kita pinjam ada sepuluh. Semuanya adalah fonem konsonan
geseran.
Fonem-fonem pinjaman ini berasal dari perkataan-perkataan pinjaman.
Ada bunyi yang disesuaikan dengan bunyi bahasa Melayu dan ada yang bervariasi
bebas dengan fonem-fonem asli.
Daripada sepuluh fonem pinjaman ini, Sembilan dipinjam daripada bahasa Arab, dan
satu daripada bahasa Inggeris, iaitu fonem /v/. fonem /f/ juga dipinjam daripada

bahasa Inggeris, tetapi fonem ini terlebih dahulu sudah dipinjam daripada bahasa
Arab.
Huruf

Fonem

Contoh Penggunaan

/f/

filem

/v/

variasi

th

//

mithal (misal)

dh

//

dharab (darab)

/z/

zaman

sy

//

mesyuarat

kh

/x/

khat

gh

ghaib