Anda di halaman 1dari 14

SRAWUNG

KARATON NGAYOGYOKARTO HADININGRAT

Ka. Impun
Widyowinoto

Seratan sapolo irah-irahan nginggil puniko kacawisake kanggih pawiyatan abdi dalem
abdining Budoyo Jowo Ngayogyokarto Hadiningrat.

Saksampuno palihan Nagari Mataram 1755 (babad giyanti 13 Februari 1755) Sultan
Hamengku Buwono I asmo timuripun BRM.Sujono saklajengipun dipunjumenengaken dados
BPH.Mangkubumi. Injih ngarsodalem Hamengku Buwono I meniko ingkang hangedekaken
Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat ingkang gemah ripah loh jinawi dumugi sakpuniko!
Saksampuno Republik Indonesia merdeka 1945, salajengipun perkembangan ingkang
wonten kito Ngayogyokarto Hadiningrat / Daerah Istimewa Yogyakarta pikantuk sesebatan
kota budaya, kota perjuangan, kota mahasiswa / pendidikan, kota wisata, kota batik, kota
gudeg, miniatur indonesia, injih Jogja Istimewa, lan sanes-sanesipun.

Menopo ingkang bade kedadosan bilih Pangeran Mangkubumi puniko rikolo semanten
keseser utawi kawon jurit kaliyan wulandi? Mbokbilih kito Ngayogyokarto / Daerah Istimewa
Yogyakarta mboten wonten lan mboten saget damel pengaruh nasibipun Republik
Indonesia. Awit wedal semanten perjuangan kemerdekaan R.I. dipun bantu Karaton lan
dipun pertahanaken saking kito / Nagari Ngayogyokarto minongko pusatipun perjuangan lan
ugi dados Ibu Kota Negari Republik Indonesia. Sampun dados komitmen Raja-Raja
Mataram, anggenipun nyingkiraken wulandi / penjajah ingkang tujuanipun mboten sanes
kagem kamardikanipun kawulo Mataram. Semanten ugi perjuanganipun Pangeran
Mangkubumi nyingkiraken wulandi ingkang sampun ngidak-idak harkat martabat Mataram,
perjuangan Pangeran Mangkubumi nyingkiraken penjajah wulandi lan poro sekutunipun
meniko ugi kalajengaken kaliyan Nagari Kasultanan Ngayogyokarto Hadiningrat (peran putra
bangsa terbaik – pahlawan nasional pejuang republik Sultan Hamengku Buwono IX).

Naskah pengalian dan pengakuan kedaulatan oleh Belanda kepada Indonesia


ditandatangani di Istana Jakarta oleh Sri Sultan Hamengku Buwono IX dan A.H.J. Lovink,
komisaris tinggi mewakili mahkota Kerajaan Belanda. Pada saat yang sama 27 Desember
1949 diruang Tahta Amsterdam ditandatangani pula naskah serupa oleh Bung Hatta
sebagai Ketua Delegasi RIS bersama Ratu Juliana. Wondene kagem ngisi kamardikan ing

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 1


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
tengah-tengahipun jaman iptek-global sarwomajeng sakmeniko Sultan ingkang jumeneng,
Ngarsodalem Hamengku Buwono X berjuang kagem “Kesejahteraan Sosial”.

Miturut sejarah versi wulandi, antawisipun Pangeran Mangkubumi kaliyan Sunan Paku
Buwono II, sloya prang rebatan panguwaos / perang sederek wonten Kasunanan Surokarto.
Namung sakleresipun miturut versi Jawi lan versi Surokarto ugi versi Ngayogyokarto meniko
mboten perang sederek rerebatan panguwaos. Nanging mboten sanes perjuangan
nyingkiraken penjajah / wulandi kagem mbatalaken prajanjen Ponorogo ingkang mengikat
Kadaulatan Kasunanan.

Sayektosipun antawisipun Sunan Paku Buwono II kaliyan Pangeran Mangkubumi


rayinupun, hubungan sederek kangmas rayi meniko lebet katresnanipun. Injih amargi Sunan
Paku Buwono mboten kuwaos lan mboten saget mbatalaken prajanjen Ponorogo, awit
sampun dados “Sabdo Pandito Ratu”. Ingkang saget mbatalaken meniko Pangeran
Mangkubumi, pramilo saksampuno pikantuk palilah lan kaparingan sifat kandel pusoko
Kanjeng Kyai Hageng Plered, lajeng jengkar medal saking Karaton Kasunanan Surokarto
kanti sesingitan perang bergerilya. Wusono perjuangan Pangeran Mangkubumi sesarengan
poronayoko lanprajurit, ulama kawulo ingkang sarujuk dateng Pangeran Mangkubumi damel
wulandi kocar-kacir ing wusono Pangeran Mangkubumi menang unggul juritipun.

Saklajengipun lajeng dipun wonteni Prajanjen Giyanti 13 Februari 1755 (kasebad


babad giyanti), kedadosan “Palihan Nagari” isi Prajanjen GiyantiNegari Mataram dipun palih
dados kalih, sepalih tetep dipun kuwaosi Sri Susuhunan Paku Buwono III kanti Ibu Kota
wonten Surokarto, lan sepalihipun dipun kuwaosi Sri Susuhunan Kabanaran, ingkang wedal
semanten lajeng gantos asmo gelar Sultan Hamengku Buwono, Senopati ingalogno
Abdulrachman Sayidin Panotogomo Kalifattullah, kanti Ibu Kota wonten Ngayogyokarto.

Wonten prajanjen paliyan Nagari Mataram, siti-siti panguwaos Nagari / Karaton dipun
bentenaken dados togo sesebatan:

1. Nagari Kitho / Karaton : Dalem noto lan ugi pusating pamarintahan.


2. Nagari Agung : Injih meniko wilayah utawi daerah sak kiwo tenginipun kito
3. Monco Nagari : Wilayah utawi daerah ingkang tebih saking kito utawi Karaton
(pusating pamerintahan)
Wonten lingkungan Nagari Agung meniko ingkang wonten naming lungguh-lungguh saking
pedamel noto kalebet wonten:
 Mataram Ngayogyokarto
 Pajang / Iring Barat Daya Surokarto
 Bang Wetan = Sukowati / Iring Timur Laut Surokarto

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 2


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
 Begelan
 Kedu
 Bumi Gedhe / Iring Barat Laut Surokarto, Kitho SemarangKinten-Kinten segaris kaliyan
Ungaran Kedungjati

Saknjawinipun kitho wonten wilayah Monconegoro injih meniko:

 Banyumas, Madiun, Magetan, Caruban, Pacitan, Kalangbret, Kediri, Ngrawa (Tulung


Agung), Japan (Mojokerto), Teraskaras (Ngawen), Selo, Kuwusari, Grobogan, Kaduwang
(sebelah tenggara Surokarto).
Miturut K.P.H. Brongtodiningrat, ingkang sinerat wonten buku “Arti Karaton
Ngayogyogkarto” terbitan Musium Kaaton. Wiyaripun Karaton wonten 14.000 m2. Wiyar siti
Karaton meniko kejawi dipun panggihken katah plataran-plataran lan lapangan-lapangan ugi
wewangunan ingkang saget kapirsani kaindahanipun (lebet lan njawinipun). Saklajenge
menawi wewangunan dipun pirsani kawiwitan saking plataran saklebeting Karaton mengaler
badhe manggihaken wewangunan arupi:
1. Kedaton / Proboyekso
2. Bangsal Kencono
3. Regol Donopratopo
4. Bangsal Srimanganti Sisih Kilen lan Bangsal Trajumas Sisih Wetan
5. Regol Srimaganti
6. Bangsal Ponconiti (Alataran Keben / Pohon Kedamaian)
7. Regol Brojonolo
8. Siti Hinggil Ler
9. Tarwo Agung
10. Pagelaran
11. Alun-Alun Lor
12. Pasar Bringharjo
13. Kepatihan
14. Tugu

Wondene menawi tindak mangidul, kawiwitan saking plataran salebeting Karaton badhe
mirsani / manggihaken wewangunan arupi:

15. Regol Kemagangan


16. Bangsal Kemagangan
17. Regol Gadung Mlati
18. Bangsal Kemandungan
19. Regol Kemandungan
[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 3
Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
20. Siti Hinggil
21. Alun-Alun Kidul
22. Plengkung Nirboyo / Plengkung Gading
23. Krapyak

Perlu dipun mangertosi bilih Bangsal Kemandungan ingkang kabangun sakmeniko mendet
patilasan pasanggrahanipun Sri Sultan Hamengku Buwono I, ingkang wonten Dusun
Pandak Karangnangko rikolo Perang Giyanti (1746-1755). Saklajengipun manawi tindak
mangetan kawiwitan saking Plataran Bangsal Kencono salebetipun Karaton badhe mirsani /
manggihaken wewangunan arupi.

24. Regol Gapuro


25. Gedhong Gongso Ler – Kidul
26. Regol Kasatriyan
27. Bangsal Kasatriyan

Milo mboten nggumunaken menawi Karaton Ngayogyokarto dipun juluki punjering


kabudayan jawa awit kebak simbol-lambang luhur, idukasi sejatining urip. Sedoyo
wewangunan lan kesenian (kagunan) kalebet unggah-ungguh trapsilo sastrobasa, ageman
abdi dalem motif-motif batik puniku ngemu suraos seserepan “ajaran sae lan luhur”. Sedoyo
dipun yoso Sultan Hamengku Buwono I lan dipun lajengaken dipun sampurnakaken dening
sampeyan dalem-sampeyan dalem saklajengipun. Kadosto filosofis wewerah Karaton
Ngayogyokarto “sangkan paraning dumadi, memayu hayuning bawono, manunggaling
kawulo lan Gusti” dipun mangertosi / pahami kanti golong gilik, lan dipun tindakaken kanti
sawiji greget sengguh oramingkuh. Ing pangajab piyantun Ngayogyokarto “sadar bentuk
ruang dan waktu” dados priyantun wilujengipun tansah kagem tiyang sanes abdi / ngabdi,
kebak katresnan, iklas, semarah, sumanggem nindakaken dawuhing kitab suci lan
ngluhuraken asmaning Allah, kanti mekaten pangajab saget leres, lurus, laras,
wilujengipun.Awit mangertosi dununge sembah abdi dalem (sanes manembah).

Salah satunggaling conto, idukasi filosofis-simbolik luhur Karaton Ngayogyokarto


Hadiningrat meniko saget kapirsani katerangan sak cleraman lampah ngandap
meniko.Ingkang mendet “Garis Imajiner” garis manuju kasampurnaning urip.

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 4


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
Lampah saking Panggung Krapyak mangaler dumugi Tugu ngemu teges / wewerah
praambang luhur (jasmani rohani). Saget dipun pahami Krapyak minangka gambaripun
papan / asalipun roh-roh (sak ler Krapyak wonten Dusun Wijen / Wiji – benih suci). Kiwo
tengen margi dipun tanemi wit-witan kadosto wit asem wit tanjung, panggambaran
gesangipun putro / lare ingkang lurus sarwo leres, bebas mboten nggadahi raos sedih lan
was sumelang. Rupi sak polahipun putro / lare meniko tansah “nengsemaken” sarto
kasanjung lan dipun istimewakaken kaliyan bapak ibunipun.

Dumugi Plengkung Gadhing / Plengkung Penggambaran Wanodyo, wates plengkung


meniko, nggambaraken putro / lare sewau sampun pra puber ngancik dewoso.Remen ngadi
saliro, rias diri noto sinom (ujungan asem ingkang tasih nom) sainggo nengsemaken,
katambah solah bowo rogo, busono, sedoyo ndadosaken merak ati sarwo nengsemaken.

Wonten Alun-Alun Kidul kepanggih wit ringin cacah kalih ingkang dipun paring nomo
“wok” saking nomo bewok, nggambaraken bagian saliro siningit. Jumlah nunjukaken priyo
“namanipun” njih meniko “supit urang” nunjukaken wanodyo. Alun-Alun Kidul wonten margi
Gangsal ingkang kapanggih satunggal lan satunggalipun. Wonten ning mriki ngemu werdi
panca indra kito. Taneman wit-witan sakputeranipunAlun-Alun Kidul, wit pelem pakel, wit
[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 5
Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
pelem kweni.Wit-wit meniko nggambaraken / ngemu teges jer putro / lare meniko sampun
akil-balik / sampun wani (pakel / akil – kweni – wani).Ringin kurung dipun pageri kanti desain
busur panah nunjuk sifat muda-mudi / nem-neman.

Saksampuno dumugi Siti Hinggil, papan istirahat ingkang sejuk (rumiyin atapipun
kadamel saking anyaman bambu / pring), lan sakiwo tengenipun dipun tanemi wit gayam,
ujunganipun rimbun sekaripun wangi. Sinten kemawon lenggah sak ngandapipun
ngraosaken idum sejuk lan ngremenaken. Wontening mriki nggambaraken raos nem-neman
/ muda-mudi ingkang nembe jatuh kasmaran. Jaman rumiyin Siti Hinggil Kidul tengah-
tengahipun wonten pendoponipun, lan tengah pendopo wonten selo gilang palenggahan Sri
Sultan. Sakiwo tengenipun papan lungguhipun kerabat, abdi dalem kakung putri kumpul
caos pakurmatan Sri Sultan.Wondene lungguhipun muda-mudi cinaketan nggambaraken
kadosdene manten. Taneman ingkang katanem wonten palem cempora sarto soka, kekalih
wit meniko nggadahi sekar indah sanget lan wulunipun alus panjang kumpul dados
satunggal tangkai, abrit-pethak nggambaraken campuripun winih / wiji wanodyo lan priyo.
Plataran Pendopo Siti Hinggil sisih wetan lan kilen kagem kamar mandi, lan Siti Hinggil
meniko dipun puteri margi namanipun pamengkang. Mekangkang bilih kawontenan sekedik
tebih satunggal lan satunggalipun. Namung pamengkang ugi saget dipun tegesi mengkang
rikolo ibu badhe nglairaken.

Saklajengipun saking Siti Hinggil kalajengaken tindak mengaler pinanggih Bangsal


Kemandungan (benih wonten kandungan ibu). Wonten plataran Kemandungan taneman
ingkang dipun tanem sawetawistaneman pelem / pada gelem kanti pitajengan sami, jambu
dersono / kadersan sih ing sesami, kebak cinta kasih dateng sesami. Saklajengipun wit
kepel, nggabaraken kempelipun cipto roso karso / tekat nuju kaindahanipun urip /
sampurnaning urip.

Saking Kemandungan lajeng tindak mangaler tumuju Kemagangan, nglangkungi


Regol Gadung Mlati margi ingkang sempit lajeng longgar meniko satunggaling “gambaran
anatomi ingkang pas sanget”. Saking sempit lajeng longgar lan terang tumrawang padang.
Ninggalaken bayi sampun lahir kanti wilujeng. Saklajengipun “magang” kagadang dados
priyantun luhur ingkang sugih kapinteran, wicaksono berbudi bowo laksono, tansah njunjung
ngluhurake asmane Gusti Allah lan nindhakake dawuhe kitab suci. Sak wetan Kemagangan
wonten pawon gebulen dene sisih kilen wonten pawon sekul langgen, sedoyo meniko
mujudaken gambaran bilih bayi sampun kasediaken pateden ingkang cekap. Wondene
margi ageng sakiwo tengen Kemagangan anggambaraken pengaruh negative utawi positif
kagem perkembanganipun putro / lare.Mestinipun putro meniko kedah dipun didik lurus leres
mangaler nuju karaton kalenggahaniun sampeyan ndalem Sri Sultan. Wontening karaton

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 6


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
badhe kadumugen ingkang sinedyo panjangkah – panjongko gegayuhanipun / cita-
citanipun, uger purun sinau nyambut damel tumemen lan sae, patuh dateng peraturan utawi
paugeran-paugeran ingkang sampun ketetepake. Setyotuhu lan tansah eling sarto ngabdi
dumateng Gusti Allah ingkang Moho Asih lan Moho Tresno.

Sedoyo meniko dipun gambaraken lumantar filosofis lambang simbol, ingkang saget
kito pirsani wonten wewangunan sarto kagunan seni budaya kaindahanipun Karaton
Ngayogyokarto Hadiningrat. Mboten nama nginggil-nginggilaken kabudayan Karaton
Ngayogyokarto Hadiningrat; namung milo mekaten kasunyatan pitajengipun. Menawi saben
wewangunan, taneman-wit-witan, kasusastran seni beksa, ringgit, gongso-karawitan, regol-
bangsal, sastro condro sengkolo, sekar lan sanes-sanese ingkang wonten Karaton
Ngayogyokarto Hadiningrat, kados- saged wicantenan piyambak dumateng panjenengan.

Temtu kemawon panjenengan kedah mangertosi “bahasa” nipun, injih meniko bahasa
kabudayan, bahasa keagamaan, bahasa batin lan sanes-sanese. Miturut kateranganipun
KPH Yudho Hadiningrat, mboten namung tiyang Ngayoja-Jawa kemawon ingkang ngakeni
nilai-nilai filosofi simbol lambanng kabudayan Karaton, namung Internasional ugi ngakeni.
Tetelo nagari Dalem Ngayogyokarto Hadiningrat, tanggal 17 Maret 2017 katetepaken dening
UNESCO dados satunggaling nagari filosofi.

Menawi pangertosan lampah meniko kito pirsani kanti batin wangsul mangidul, bade
manggihaken sifat wadak / jasmani tingkatanipun. Saklajenge tindak mangaler mlebet
Karaton langkung Regol Kemagangan. Lare / putro magang sampun tepung srawung
dasaring ajar – didik sae lan utomo ingkang tasih asifat dasar jasmani – lahiriyah, samangke
sak sampuno mlebet Karaton lajeng pikantuk ilmu sejati / sukmo sejati. Sampun dados
priyantun ingkang mboten namung mangertos bab urip namung sampun tepung dunung yen
“uripe iku kudu dadi urup”. Urip iku kagungane Gusti, milo kedah nggadahi urup kagem
tiyang sanes (abdi – ngabdi) mring sesami kawulo dalem Gusti.

Lambang meniko jumbuh kaliyan “Kanjeng Kyai Wiji” ingkang lenggah wonten Karaton
lan latunipun tansah murup mboya kinging pejah. Tansah amadangono lenggah sampeyan
dalem, nagari dalem, garwo putro, rayi sentono dalem, kawulo abdi dalem lan nagari dalem
tebih saking rubeda sambekolo tansaho Ngayogyokarto (ayu + bagya + karto).

Sakmeniko lampah sampun dumugi saklebeting Karaton, sampun dados priyantun


pinter sugih ngilmu, inggil jembar kawruh utomo. Dunung pono “sangkan paraning dumadi”,
saklajengipun nglajengaken lampah pangumboro urip minongko urup – utusan (abdi –
ngabdi) ingkang kedah “Memayu Hayuning Bawono” ngladosi kebak tresno mring sesami,
njagi ciptaanipun Gusti Moho Asih, Moho Wikan, bumi sak isinipun, kagem kawilujengan –

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 7


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
kesejahteraan bebrayan ageng (berkeluarga, bermasyarakat, berbangsa, bernegara) lan
amberat sifat durangkoro murko serakah sarto tamak. Sedoyo lampah lan gesang dipun
pisungaken kagem Gusti Allah’ipun. Sageto kepareng “Manunggal Kawulo lan Gusti”.
Sedoyo dipun ayati kanti manah iklas golong gilik lan tekat nyawiji, greget, sengguh, ora
mingkuh.

Saklajengipun tindak mangaler langkung Regol Donopratopo, Regol Srimaganti lajeng


pinanggih Bangsal “Ponconiti”, minongko simbol ponco-indriyo kito.Niti ngemuteges naliti /
nglelimbang-limbang ningali kanti manah wening tumrap diri pribadi kito. Jejeg laras
mbotenipun lampah gesang kito minongko utusan. Kanti sumujud wonten ngarsaning Allah
ingkang Moho Kawoso nyuwun pitedah.

Saksampuno Niti-Indriyo, lajeng nglajengaken lampah tindak mengaler langkung


Regol Brojonolo (Brojo = pusoko, Nolo = manah / ati). Minggah undak-undakan mirsani
tembok ingkat kasebat “Renteng Mentog Baturono” (Renteng = susah, utawi kuwatir /
sangsi, Baturono = batu pemisah).

Miturut KPH. Brontodiningrat, rumiyin saben Upocoro Grebeg sak sampuno Sri Sultan
nindakaken Ponco-Indriyo nyawiji panggalih manahipun kagem sumujud nyendikani sedo yo
dawuhing Gusti Allah ingkang murbaing dumadi inggih Allah ingkang Moho Kawoso. Sri
Sultan lajeng Siniwoko lenggah dampar wonten Siti Hinggil Ler.

Grebek satunggaling upocoro keagamaan ingkang dipun adani Karaton satunggal


tahun kaping tigo injih meniko: Grebeg Maulud (pengetan lahir Nabi Muhammad SAW),
Grebek Syawal / Idul Fitri, lan Grebek Besar / Idul Adha.KPH. Brontodiningrat
ngendikakaken wonten buku Arti Karaton Yogyakarto. Rikala semanten nyarengi saben
Grebek Sri Sultan, maringi sedekah arupi pareden / gunungan. Gunungan ingkang isinipun
pateden lan sanes-sanesipun kanggih poro kawulo dalem / masyarakat umumipun.

Wonten upocoro kasebating nginggil dipun sarengi upocoro manembah Gusti ingkang
Moho Kawoso injih Gusti Allah. Ingkang meniko Sri Sultan piyambak lenggah wonten Siti
Hinggil Ler, saklajengipun Kyai Pengulu maosaken donga kagem kesejateraan lan
kemakmuran kawulo, keagungan agomo, sarto kabahagiaan lan kawilujenganipun Karaton,
nusa bangsa umumipun.

Kados katerangan nginggil, saksampune miyos saking Regol Sri Maganti, Sri Sultan
mirsani Bangsal Ponconiti. Wontening mriki Sri Sultan lajeng naliti Ponco-Indriyo, kanti
wening manunggalaken cipto roso kagem sujud konjuk Gusti ingkang Moho Kawoso,
njunjung dawuhipun, sedoyo taneman sak kiwo tengen Ponconiti wit tanjung, plataran
ngajengipun kasebat “kemandungan”, mandung tegesipun ngempalaken. Wondene

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 8


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
taneman ingkang wonten sisih ler plataran wit kepel lan cengkir gading. Kepel dipun tegesi
kempel,padet utawi beku, dene cengkir gading warni kuning minongko simbul sedoyo
ingkang wonten gegayutanipun kaliyan makna keluhuran Ketuhanan. Dados sedoyo
nggadahi makno / arti : “kumpulaken lan padetaken kagunganipun Ponco-Indriyo sarto
pikiran, awit bade sujud wonten ngarsanipun Gusti ingkang Moho Kawoso”. Kados kaserat
wonten nginggil, miyosipun langkung Regol Brojonolo. Sri Sultan minggah miyos undak-
undakan Brojonolo amirsani satunggaling tembok kados kasebat wonten ing nginggil injih
meniko “Renteng Mentog Baturono”.

Brojo tegesipun : Pusoko

Nolo tegesipun : Manah / Ati

Renteng : Susah / Wasumelang / Kuwatir

Baturono : Batu Pemisah

Sedoyo njelasaken makno mboten sisah was-wasumelang / mangu-mangu / kuwatos


menawi dados sarono dawuhing Gusti ingkang Moho Kuwoso, kanggih nindakaken
pranatan hukum negari ingkang adil.

Tindak miyosipun Sri Sultan lajeng menggok nengen, wontening plataran mriki dipun
tanemi jambu tlampok arum.Ingkang ngemu teges “yen ngandiko puniko tansaha ingkang
arum-arum, lan ingkang tansaha wicaksono, supados asmo dalem tansah arum sak
indenging donya”.

Sakmeniko Sri Sultan sampun wonten Siti Hinggil, mirsani wit kemuning cacah
sekawan saktengenipun, ingkang dipun tanem jejer sekawan sakwingking Bangsal Witono,
ngemu teges weningaken penggalih. “Witono” saking tembung bahasa kawi meniko ngemu
teges palenggahan wonten swargo, wonten bahasa jawa wiulitono meniko tegesipun
wiwit.Bangsal Witono meniko papan kage mapanaken pusoko-pusoko Karaton wedal
upocoro jumenengan kaliyan Upocoro Grebeg. Sakderengipun Sri Sultan lenggah dampar /
singgasana, langkung rumiyin singgasana dipun tata wonten Bangsal Manguntur tangkil
kaliyan abdi dalem ingkang asmo ngajengipun ngagem awalan wigya lan dermo, abdi dalem
Karaton ingkang ngajengipun nama ngagem wignya nedahaken reh golonganipun umpami;
wigya menggolo, nedahaken konco meniko padamelanipun ngastakaken ampilan pusoko,
kadosoene tumbak / dwaja, sabet, lan pusoko sanese. Saklajenge dermo semono keahlian
padamelanipun ukir-mengukir. Kekalih abdi dalem wignya lan dermo meniko ingkang kedah
Noto palenggahan Sri Sultan awit asmo kekalih nggadai pangertosan, ingkang Wigya
(“pinter, saget, mampu / kuwagang”) lenggah dampar singgasana kadep poro kawulo dalem,
awit ingkang anglenggahi dampar / singgasana namung “sakdermo” kautus makili Gusti

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 9


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
ingkang Moho Kawoso. Sebab meniko, Sri Sultan kagungan gelar: Abdulrachman Sayidin
Panotogomo Kalifatullah. Kajawi Sri Sultan ingkang sak meniko ngagem gelar/asmo, Ngarsa
Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Sri Sultan Hamengku Bawono Ingkang
Jumeneng Ka 10 Suryaning Mataram Senopati Ing Ngalogo Langgening Bawono
Langgenging Toto Panoto Gama Ing Karaton Ngayogyakarto Hadiningrat.

Saksampuno lenggah dampar / singgasana Manguntur Tangkil (Papan Inggil) hamiwiti


ngeningaken cipta / semedi. Lajeng kekalih abdi dalem keparak wonten sakngajengipun
ampeyan papan kagem nyanggi / lenggahipun Sampeyan Dalem / suku Sri Sultan. Wonten
mriki nggambaraken menawi Sri Sultan sampun kepareng lenggah caket Gusti Ingkang
Maha Kuwoso. Awit saking Asmanipun nindakaken hukuming projo kanggih poro kawulo
Dalem ingkang mawarni-warni latar belakang sifat-karakter, kalenggahan sarto
padamelanipun. Malah kaporo ugi wonten ingkang cacad kirang sampurno wirogonipun,
sedoyo warni-warni lan ugi benten-benten kabetahanipun. Namung meniko kedah
katindakaken awit sampun dados dawuhing Allah. Wonten ing mriki Sri Sultan kapitados lan
saged nindakaken dawuh nglampahaken hukuming nagari, kanti jejeg lan adil. Kagem
keagungan agama, kesejahteraan, kemakmuran, kebahagiaan, kawilujengan kawulo Dalem
/ masyarakat umumipun sarto kawilujengan nagari Dalem.

Lampah ngumboro nuju kasampurnan gesang sampun dumugi siti hinggil ler,
kepanggih bangsal Manguntur Tangkil, injih meniko bangsal alit saklebetipun bangsal siti
hinggil, dados bangsal saklebeting bangsal minongko simbol bilih badan / wadag kito
wonten roh / jiwa. Manguntur Tangkil tegesipun papan inggil kagem anangkil, njih meniko
kagem ngadep Gusti ingkang moho kuwoso kanti ngeningaken cipto utawi semedi, nyuwun
pitedahipun.

Lajeng nglajengaken tindak mangaler, mandap saking siti hinggil, langkung alun-alun
medal margi “pangurakan”. Piyantun luhur lembah manah, budi sugih pinter jembar inggil
kawruh meniko dipun urak/kabebasaken lampahipun, tetelo tetep mlampah luruh mangaler,
saklajengipun pinanggih pasar beringharjo, pasar kabetahanipun gesan papan transaksi
sosial. Piyantun luhur dunung meniko tumbas kabetaan namung sakmadya / sakcekapipun
awit mangertos lan ngemuti bilih tasih katah tiyang ingkang mbetahaken kabetahanipun urip.
Lan pitados bilih rejeki / pateden meniko sampun wonten ingkang noto, injih Gusti Moho
Tresno. Piyantun luhur meniko sampun bersyukur atur sembah nuwun dene sampun
kaparingan rejeki.

Saking pasar beringharjo nglajengaken lampah tindak ngaler pinanggih Dalem


Kepatihan palenggahan pengageng / pemimpin kawulo-piyantun ingkang dados pengageng
/ pemimpin puniko sakestu ngabdi dateng kawulo / masyarakat. Kanti dasar lembah manah
[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 10
Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
sepi pamrih, nindakaken pranatan hukume nagari, wicaksono adil kagem kasejahteraan
masyarakat kawulonipun.

Saklajenge nglajengaken lampah dumugi pal putih / tugu (rumiyin bentuk tugunipun
golong gilig), mersani kemuncak simbol api emas pucuk tugu / api : semangat-urup, emas:
gegayutan nilai relijius / Ketuhanan. Kanti mekaten penggambaran lampah imajiner
kasampurnan, wiwit saking krapyak dumugi tugu sampun rampung. Saklajenge “kundur”
karaton medal margi – ning utomo, margi mulyo (Karaton Dalem Kaswargan).

Sakcleraman andaran srawung Karaton Ngayogyakarto Hadiningrat, sampun saged


dipun mangertosi bilih Karaton punjering kabudayan ingkang kebak simbol, lambang ajaran
gesang sae, budi pekerti, ingkang saged dipun tindakaken sinten kemawon lan mboten
cengkah kaliyan ajaran agami. Milo ugi mboten nggumunaken menawi UNESCO tanggal 17
Maret 2017 anetepaken Karaton Ngayogyakarto dados satunggaling nagari filosofi tingkat
dunia. Kanti mekaten kawilujenganipun Karaton ugi kedah dipun lestantunaken kaliyan
negari Republik Indonesia Pamarentah DIY. Lan ugi pamarentah kota-kabupaten dalasan
kawulo Dalem/ masyarakat Ngayogyakarto umumipun, mliginipun poro sutresno kabudayan
Jowo Ngayogyakarto Hadiningrat.

Tembung Karaton / Kraton saking Ka-ratu-an, semanten ugi Kadhaton saking Ka-
Dhatu-an. Karaton / Kadhaton, papan Dalem, lenggah siniwoko Ratu / Noto.

Karaton kasebat istana / bahasa Indonesia, namung istana meniko sanes Karaton,
awit Karaton wonten sesambetanipun kaliyan:

- Edukasi wilujeng, keamanan, filsafat, kultur/ adat, kebudayaan, seni adi luhur.
- Edukasi wilujeng gesang “sangkan paran....” sampurnaning wilujeng / tugu.
- Tugu panjelmaan saking “lingga” lambang manunggaling antawis “Purusha kaliyan
Pacrity”, injih lambang pokok kakiyatan alam.
- Wonten pamarentahan / politisi dados kakiyatanipun nagari, injih meniko kesatuan
antawisipun rakyat kaliyan ingkang memerintah / pemimpin. Wonten jawinipun
dipun sebat “Manunggaling Kawulo lan Gusti”.

Kesimpulan

Seratan sapolo nginggil sampun saget kanggih mangertosi bilih karaton, satunggaling
punjering kabudayan Jawa Ngayogyakarto Hadiningrat. Pangertosan karaton kaliyan istana
wonten Bahasa Indonesia sami. Namung istana sanes karaton, awit istana mboten wonten
gegayutanipun kaliyan religius, tata nilai lambang simbolik kabudayan sarto edukasi

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 11


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
kehalusan sikap budi pekerti lan karaton meniko dalem, kalenggahan, pusating
pamarintahan nipun noto.

Kabudayan karaton ingkang sarat dumateng filosofis lan nggadahi tata nilai tradisi
meniko, mboten cengkah kaliyan ajaran suci sarto sae sanesipun. Salah satunggaling conto
saget kapendet saking pengageman abdi dalem “pranakan warni biru lirik-lirik lupat/telu
papat”, nama abdi dalem / abdining budoyo, ngantos sikap trapsilo, sampun mralambangi
nedahaken ajaran tumindak “urip iku kudu dadi urup”. Tasih kedah mboten kasupen
nyembah (sanes manembah) mralambangi kapitadosan tata nilai religius abdi dalem.

Kanti mekaten poro konco abdi dalem sumrambahipun poro kawulo / masyarakat
pecinta budaya hadiluhung Karaton Ngayogyakarto Hadiningrat ingkang sampun srawung
filosofi lambang simbol budaya Karaton Ngayogyakarto temtu mangertos lan remen sanget
tasih nggadahi tilaran budaya tata nilai gesang kados ingkang kagambaraken lumantar garis
imajiner / garis menuju kasampurnaning urip. Filosofi sangkan paraning dumadi, memayu
hayuning bawono, manunggaling kawulo gusti ingkang kagayuh katindakaken kanti lampah
iklas golong gilig, sawiji greget sengguh lan ora mingkuh, nggayuh jejeg sarto adile srawung
uripe.

Kados katerangan wonten halaman ngajeng, bilih ingkang nggadahi simbol lambang
sarto filosofi mboten namung arupi wewangian, namung ugi kagunan / seni kadosto bekso,
sekar gendhing, ringgit wacucal lan ringgit tiyang sarto kagunan sanese. Menawi dipun
sinau dipun onceki maknanipun, karaton punjering kabudayan meniko mboten wonten
telasipun. Kados sumur ingkang lebet katimbo toyanipun mboten badhe asat. Milo UNESCO
ngakeni lan nemtokaken bilih Karaton Ngayogyakarto sebagai daerah / kota filosofi dunia
(17 Maret 2017).

Sakmeniko, nadyan wonten tengah-tengah modernisasi jaman iptek sedoyo sarwo


canggih, karaton tasih ningalaken eksistensi kejayaanipun. Karaton sarto budayanipun tasih
wilujeng, temtu kemawon dipun selarasaken kaliyan perkembangan jamanipun, tanpo nilar
roh lan akar budayanipun. Malah keporo sakmeniko dados sumber inspirasi kreatif seni
menopo kemawon.

Sedoyo meniko awit paprintahan karaton tasih malampah wilujeng sae, kadosto
pemerintahan umumipun. Tasih nggadahi struktur organisasi tata rakit paprintahan. Wonten
rojo, pandhite aji, sri palimbangan lan ugi wonten KHP, kawedanan sarto poro abdi dalem
kanti pengageman ceremoni jangkep. Tasih nggadahi wilayah, kawulo lan paugeran / hukum
paprintahan. Sedoyo dhawuh rojo, adat tradisi mlampah kanti tradisi kados adat saben,

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 12


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
sedoyo kagem njagi kawilujenganipun tata nilai budaya karaton (bagian aset budaya negara
RI dan internasional).

Sedoyo dhawuh mlampah sae, katindakaken poro abdi dalem – abdine budoyo kanti
sumujud raos tresno jujur iklas lan sepi ing pamrih. Sedoyo sumanggem kagem kaluhuran –
kuncaraning asmo dalem sarto kawilujenganipun nagari, soha kabudayan dalem karaton
Ngayogyakarto Hadiningrat, sumrambah dhumateng kawulo masyarakatipun.

Satunggaling Pangajeng-Ajeng

Menopo injih kalampah budoyo Karaton Ngayogyakarto Hadiningrat, sarat filosofi


lambang simbol edukasi luhur mbentuk budi pekerti mboten pikantuk kawigatosan keporo
kedah dipun tilar? Amargi kino, sampun mboten jamanipun? Lajeng dipun tilar? Ing mongko
sampun mbuktekaken bilih karaton sak kabudayan tradisinipun dumugi sak meniko tasih
gesang mboten katindes majengipun jaman iptek/modernisasi. Malah keporo dados sumber
ide kreativitas gagasan majengipun karya budaya tanpo kedah nilar roh lan akaripun. Kejawi
meniko saget dipun dadosaken dasar – landesan anampi kemajenganipun modernisasi /
teknologi canggih kadoso HP lan sanes-sanesipun ingkang mestinipun saget mbangun
informasi positif, nyelakaken pasederekan – kekadangan, kedamaian. Namung asring malah
dados nebihaken pasederekan, keporo damel dladah perpecahan, mboten damel
katentreman bebrayan gung, amargi berita hoax.

Sedoyo meniko mbok bilih mboten bade kadadosan, menawi sedoyo sinten kemawon
tiyang dipun tepangaken – srawungaken temtunipun lajeng dados tiyang ingkang dunung.
Awit sedoyo tumindak / tindak tanduk, dipun dasari kabudayan karaton Ngayogyakarto kanti
manah berbudi pekerti luhur, takwa dateng dawuh Gusti, agama lan kitab sucinipun. Kanti
mekaten sedoyo lajeng sampun siogo nampi kemajenganipun jaman ingkang sarwo
canggih, saget mbentenaken pundi ingkang positif, pundi ingkang negatif/hoax, ingkang
saget damel risakipun aklak mulia kito dalasan generasi penerus kito.

Saklajengipun bab lestantun sarto berkembang ngrumbokonipun kabudayan Karaton


Ngayogyakarto Hadiningrat, ingkang momor filosofi kebak lambang simbul luhur, tilaranipun
poro luhur kito meniko sumonggo!!

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 13


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton
Kapustakan

1. Instagram Karaton Ngayogyakarto, GKR. Condrokirono


2. KRT. Waseso Winoto, Trapsilo Tata Busono dan Tatakrama Abdi Dalem Punokawan
3. KRT. Widyowinoto, Budoyo Luhur, Ageman Pranakan Karaton Ngayogyakarto
Hadiningrat.
4. KRT. Waseso Winoto, Permati Tata Lampah- Tata Rakit Pasowanan- Parakan Murgan
Karaton Ngayogyakarto Hadiningrat.
5. KRT. Senobroto, Tata Cara Pisowanan Salebeting Karaton Ngayogyakarto, Hadiningrat
6. KPH. Brongtodiningrat, Arti Karaton Yogyakarta, Diterjemahkan secara bebas oleh R.
Murdani Hadiatmadja. Dikeluarkan oleh Musium Karaton Yogyakarta
7. Ki. Sabdacarakatama, Sejarah Karaton Yogyakarta Penerbit Narasi. Yk 17 April 1999/1
Suro Ehe 1932.
8. Mas Fredy Haryanto, Mengenal Karaton Ngayogyakarto, Hadiningrat, Warna Grafika
Yogyakarta 2003.
9. Tahta untuk Rakyat, Penerbit PT. Gramedia, Jakarta 1982

[Type the company name]Srawung Karaton Ngayogyokarto Hadiningrat Sarto Dunung 14


Toto Busono,
Trapsilo Unggah-Ungguh Abdi Dalem Salebeting Karaton

Anda mungkin juga menyukai