Pada suatu masa ada seorang ulama besar di Daerah Bangkalan Madura.
Dia benama Kiyai Kholil yang terkenal alim dan sangat berwibawa dalam
kepribadiannya di masyarakat. Murid-muridnya sangat hormat dan taat kepada
nasehat-nasehat beliau. Mereka selalu menyimak dengan baik ilmu-ilmu yang
diajarkan oleh kiyai Kholil. Kiyai Kholil juga terkenal sangat pandai dan piawai
dalam menguasai bidang ilmu apapun.
Namun suatu ketika ada salah satu muridnya bernama Sibaweh yang
sangat cerdas pemikirannya dan daya ingatnya kuat serta pemahaman ilmu yang
diajarkan kiyai Kholil sangatlah pandai dan menguasai. Sampai-sampai kata-
kata yang diucapkan oleh kiyai kholil ketika menjelaskan suatu permasalahan
ilmu pasti langsung terekam di dalam ingatannya Sibaweh, tidak ada satu patah
katapun yang terlewat ataupun lupa.
Sehingga Karena saking cerdasnya Sibaweh akhirnya murid-murid yang
lain menjadikan Sibaweh tempat untuk bertanya. Lama-kelamaan murid-murid
yang lain mengangkat Sibaweh sebagai gurunya dan meninggalkan kiyai Kholil.
Akhirnya kiyai Kholil tidak memiliki murid satupun karena sudah pindah ke
Sibaweh.
Dengan kejadian seperti itu kiyai Kholil merasa bahwa ilmunya sudah
diserap semua oleh Sibaweh dan tidak ada lagi ilmu yang harus dia ajarkan
kepada muridnya. Dengan perasaan batin sepserti ini akhirnya kiyai Kholil
memutuskan ke Negara timur-tengah. Tatkala sampai di sana kiyai Kholil
langsung menuju ke desa Arudh di tepi pantai. Dia merenung dan secara tiba-
tiba mulutnya bergerak dan melantunkan lagu-lagu yang berirama dan berpola.
Dari situlah kemudian kiyai Kholil mendapatkan atau ,menemukan ilmu baru
dari Allah SWT yang diberi nama ilmu arudh. Karena dia mendapatkan ilmu
tersebut di daerah yang bernama arudh. Kejadian tersebut tertulis dalam kitab
arudh dalam bentuk nadzom yang berbunyi :
Sababun khafif ()س>>بب خفيف adalah satu huruf yang berbaris dan
sesudahnya berbaris sukun seperti kalimat ()لَ ْم.
Sababun tsaqil ( )سبب ثقيلadalah dua huruf yang berbaris seperti kalimat (
)اَ َر.
Watad majmu`( )وت>>>د مجم>>>وعadalah dua huruf yang berbaris dan
sesudahnya berbaris sukun seperti kalimat ()ع َٰلى.
Watad mafruq ( )وت>>د مف>>روقadalah dua huruf yang berbaris dan huruf
ditengahnya berbaris sukun seperti kalimat ()ظَه ِْر.
Fashilah sugra ( )فاصلة صغرىadalah tiga huruf yang berbaris dan huruf
sesudahnya berbaris sukun seperti kalimat ()جبَ ٍل.
َ
Fashilah kubra (> )فاصلة كبرىadalah empat huruf yang berbaris dan huruf
sesudahnya berbaris sukun seperti kalimat (ً) َس َم َكة.
{{ Seluruhnya terhimpun dalam kaliamat ً}} لَ ْم اَ َر ع َٰلى ظَه ِْر َجبَ ٍل َس َم َكة
2. Tafa`il ()تفاعيل
Ca’tatan :
Arti usul adalah sesuatu yang dimulai dengan watad majmu`()وتد مجموع
atau watad mafruq ()وتد مفروق.
Arti furu` adaah sesuatu yang dimuali dengan sababun khafif ()سبب خفيف
atau sababun tsaqil()سبب ثقيل.
Pada tafa`il ( )تفاعيلini ada yang khumasi ( )خماسيialah hurufnya
berjumlah lima (5) saja yaitu terletak pada nomor satu (1) فعولنdan nomor lima
(5) فاعلنdan ada yang subai` ( )سباعيialah hurufnya berjumlah tujuh (7) huruf,
yaitu terletak pada no 2,3,4,6,7,8,9,&10.
3. Zhihaf ()زحاف
Zhihaf ( )زح>>افialah perubahan-perubahan yang masuk kepada huruf yang
kedua daripada sababun khafif ( )سبب خفيفatau sababun tsaqil()سبب ثقيل.
1. Pembagian-pembagian Zhihaf ()زحاف
Tambahan :
).شطر اول( ) ialah bagian yang pertama dari syathru awwalصدر( 1) Shadar
)ش>>طر ث>>اني ( ) ialah bagian yang pertama dari syathru tsaniابت>>داء( 2) Ibtida
seperti dalam bahar thawil :
Bahar-bahar syair terbagi menjadi enam belas (16) dan terhimpun dalam syair
:
َظ ِمي لِيَ ْسهُاَل اش ِمي بَ ْد ٌء لِن ْ ع َٰلى ْالهَ ِ # اَاَل اِ َّن َح ْم َد هللاِ ثُ َّم َ
صاَل تَنَا
ان أِل َ ْ
ط َواَل اع ْيلُ ْن ثَ َم ٍفَعُوْ لُ ْن َمفَ ِ # ض ْبطًا لِ َو ْز ِن بُحُوْ ِر ِه ْم َوبَ ْع ُد فَ ُخ ْذ َ
بَ ِسيْطٌ نَ َما ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن فَا ِعلُ ْن تَاَل # اعلُ ْن
اعاَل تُ ْن َوفَ ِ َو ُس ْدسٌ َم ِد ْيدًا فَ ِ
َو ُم ْتفَا ِعلُ ْن ِستًّا لِ َكا ِملِ ِه ْم َعالَ # ُمفَا َعلَتُ ْن َكرِّرْ فَعُوْ لُ ْن لِ َوافِ ٍر
َو ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن َرجْ ٌز بِ ِس ٍّ
ت قَ ِد ا ْن َجاَل # اع ْيلُ ْن تُ َك َّر ُر اَرْ بَعًا
َوه َْز ٌج َمفَ ِ
اعلُ ْن َجاَل
بِ ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن ثِ ْنتَي ِْن َم ْع فَ ِ # ت فَا ِعاَل تُ ْن َس ِر ْي ُعهُْ>م َو َر ْم ٌل بِ ِس ٍّ
َم ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن اَ َّما ْالخَ فِيْفُ ت ََحصُّ اَل # ت ثُ ْم َو ُم ْن َس ِر ٌح ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن َم ْفعُوْ اَل ُ
اعي َْل تَ ْقبَاَل ار ْع قُلْ َمفَ ِ ض َ ع اَل تُ ْن فَ َ ِ # لَهٗ فَا ِعاَل تُ ْن ثُ َّم ُم ْستَ ْف ِع لٌ ْن َوفَا
صاَلَث ُم ْستَ ْف ِع لُ ْن ِ َم ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن ُمجْ ت ُّ # ت ثُ ْم
ضبْ َم ْفعُوْ اَل ُ َو َم ْع فَا ِعاَل تُ ْن َوا ْقتَ ِ
َار َك ْن تَ ْتبَ ِع ْال َماَل
ان د ِ فَعُوْ لُ ْن ثَ َم ٍ # لَهٗ فَا ِعاَل تُ ْن ثُ َّم ُخ ْذ ُمتَقَ ِ
اربَا
ضاَلَج ِمي َْل ْال َعطَا ِم ْن ُم ْن ِع ٍم قَ ْد تَفَ َّ # اطلُبْ لِنَا ِظ ٍم اعلُ ْن ثَ ِّم ْنهُ َو ْ
َو َذا فَ ِ
عروض mempunyai satuطويل x). Baharفَعُوْ لُ ْن َمفَا ِع ْيلُ ْن Timbangannya adalah (4
اعلُ ْن) yaitu
). Contoh :صحيح ,مقبوض ,محذوف>( yaitu :ضرب dan tigaمقبوضة ( َمفَ ِ
nya ada tiga :ضرب danمقبوضة ( َمفَا ِعلُ ْن) nyaعروض
اع ْيلُ ْن) nyaضرب )1
:صحيح (مَفَ ِ
ــط ُك ْم بِالطَّوْ ِ
ع َمالِى َواَل ِعرْ ِ
ضى َولَ ْم اُ ْع ِ
فَعُوْ لُ ْن مفاعيلن فَعُوْ لُ ْن مفاعيلن
:محذوف> ( َمفَ ِ
اع ْى) nyaضرب )3
ص ُدوْ َر ُك ْ>م
اَقِ ْي ُموْ ا> بَنِى النُّ ْع َمـا ِن َعنَّا ُ
فَعُوْ لُ ْن مفاعيلن اعلُ ْن فَعُوْ لُ ْن
َمفَ ِ
برسُوْ >ل ٰ
اللّـ ِه َو ْالـبَد َِوى>
فعالتن فاعلن فَ ِعاَل فعالتن َِ ِ
فاعلن َسلَ ُكوْ ا فِ ْي َم ْنهَ ِ
ج النَّـبَ ِويْ
فَ ِعاَل
ْس ُد ْهقَ ِ
ان اُ ْخ ِر َج ْ
ت ِم ْن ِكي ِ
nya ada dua :ضرب danمحذوفة مخبونة (فَ ِعاَل ) nyaعروض
:مخبون (فَ ِعاَل ) nyaضرب
لِ ْلفَ ٰتى َع ْق ٌل يَ ِعيْشُ بِ ِه
َحي ُ
ْث تُ ْه ِدى َساقَهُ قَ َد ُمهُ
ث ْال َع ِم ِم
مستفعلن َواكَ ِع ْنـ َد ُحلُوْ ِل ْال َحا ِد ِ
ِس
فَ ِعلُ ْن مستفعلن فَ ِعلُ ْن
:مقطوع (فَ ِ
اعلْ ) nyaضرب )3
اعلُ ْن مستفعلن
فَ ِ فَ ِعلُ ْن مستفعلن قَ ْد اَ ْشهَ ُد ْالغ َ
َارةَ ال َّشع َْوا َء تَحْ ــ ِملُنِ ْي
َجرْ دَا ُء َ َمعْـ ُ ْرُوْ قَةُ اللَّـحْ يَي ِْن سُرْ حُوْ بُ
فا ِعلن مستفعلن فَا ِعلْ مستفعلن
nya ada tiga :ضرب (berbuang sebagian) danمجزؤة صحيحة nyaعروض 2.
:مجزؤ> تذييل ( ُم ْستَ ْف ِعاَل ْن) nyaضرب )4
اِنَّا َذ َم ْمـنَا ع َٰلى َما َخيَّلَ ْ
ت
اعلُ ْنمستفعلن
فَ ِ مستفعلن
س ُم ْستَع َ
ْج ِم َار
قد ِ ُم ْ ُخلوْ لَ ٍ
مستفعلن ٍ مستفعلن
فَا ِعل ْن
:مجزؤمقطوع> ( ُم ْستَ ْف ِعلْ ) nyaضرب danمجزؤة مقطوعة ( ُم ْستَ ْف ِعلْ ) nyaعروض 3.
ق ِم ْن اَ ْ
طاَل ٍل َما هَيَّ َج ال َّشوْ ُ>
مستفعلن فَا ِعلُ ْن مستفعلْ
ــي ْال َو ِ
احى اَضْ َح ُ ْ
ت قِفَـارًا َك َو
مستفعلنحْ ِ َ ْ فا ِعلن مستفعلْ
dan tigaعروض mempunyai duaوافر> ُ x). baharمفَا َعلَتُ ْن timbangannya adalah (6
:ضرب
َار ْال َ
ـج ِحي ِْم َواَل اَ ْق ٰوى> ع ٰ
تنَلى ن ِ ْ
مفاعل ْ
مفاعلتن ُمفَا َعلْ
اَبَدًا بِ ُم ْختَلِ ِ
ف الرِّ يَاحْ
:صحيح nyaضرب
:محذوف ( َمفَ ِ
اع ْى) nyaضرب )17
َو َما ظَه ِْريْ لِبَ ِ
اغى ال َّ
ضيْــــ
ـــم بِالظَّه ِْر ال َّذلُوْ ِل
ِ
nya ada tiga :ضرب danمطوية مكسوفة (مف ُعاَل ) nyaعروض 1.
ْ
(مفعالت) nyaضرب )26 :موقوف> مطوي
اَ ْز َمانُ َس ْلمى اَل يَ َرى ِم ْثلُهَا الرْ
َرا ُؤوْ نَ فِي َشأْ ٍم َواَل فِي ِع َرا ْق
) :مفعال -مكسوف> مطوي( nyaضرب )27
ت ْالغ َ
َضا َاج ْالهَوى َر ْس ٌم بِ َذا ِ
ه َ
ق ُم ْستَ ْع ِج ٍم ِم ْخ َو ِل
ُم ْخلَوْ لِ ٍ>
اصلم ( فعلن –مفعو ) nyaضرب )28
ص ْد لِقِ ْي َل ْال َخنَا
ت َولَ ْم تَ ْق ِ
قَالَ ْ
َم ْهاًل لَقَ ْد اَ ْبلَ ْغتَ اَ ْس َم ِ
اعى
nya samaضرب danمخبولة مكسوفة ( م ُعاَل -فَ ِعلُ ْن) nyaعروض 2.
ك َو ْال ُوجُوْ هُ َدنَا
النَ ْش ُر ِم ْس ٌ
نِ ْي ٌر َواَ ْ
ط َرافُ ااْل َ ُكفِّ َعنَ ْم
ْ
مفعوالت) nyaعروض 3. nya samaضرب danموقوفة مشطورة (
ضحْ نَ فِى َحافَاتِهَا بِاْالَب َْو ِ
ال يَ ْن َ
nya samaضرب danمشطورة مكسوفة (مفعوال) nyaعروض 4.
اَ ْقبَلَ ْ
ت فَاَل َح لَهَا
صالِحًا
َجا َءنَا عَا ِم ٌر َسالِ ًما َ
م ْتفاعلن
َو ْالبِ ْش ُر اَضْ ٰحى ُم ْعلَنَا ـج ْز َو ْعد َٗه
َوال َّد ْه ُر اَ ْن َ
م ْتفاعلن م ْتفاعلن م ْتفاعلن
)46
ات ّٰ
الٰلّ>ـ ْه َعلَ ْيكَ صلَ َو ُ يَا َحبِيْبْ َساَل ْم َعلَ ْي َ
ك
فاعالتن َ
فاعالتن فعالتن فاعالتن
اعاَل تُ ْن ُم ْستَ ْف ِع لُ ْن فَ ِ
اعاَل تُ ْن ) timbangannya adalah (2خفيف( 9. Bahar khafif )xفَ ِ
contohnya :
)48
ب ُسرُوْ ر ُٗه قَ ْد ت ََو ٰالى
يَا لَقَ ْل ٍ )49
فاعالتن ُمتَ ْف ِع لُ ْن فاعالتن
ب َع َّم ااْل َنَا َم نَ َو ٰالى
بِ َحبِ ْي ٍ
فَ ِعاَل تُ ْن مستفعلن فاعالتن
ُ x) contohnya :م ْستَ ْف ِعلُ ْن ) timbangannya adalah (6رجز( 10.Bahar rajaz
)50
هللا َعلَ ْي ْه َ
صاَل تُنَا يَا ْ
َمفَا ِع ْياَل ْن مفاعلن
َو َموْ اَل نَا> َحبِيْبُ هللاِ
مفاعيلن َمفَ ِ
اع ْياَل ْن
ُ ُم ْس>تَ ْف ِعلُ ْن ُم ْس>تَ ْف ِعلُ ْن َم ْف ُع>>وْ اَلx)
12. bahar sari` ( )س>>ريعtimbangannya adalah (2 ت
contohnya :
13. Bahar munsarih ( )منسرحtimbangannya adalah (ت ُم ْس>تَ ْف ِعلُ ْن
ُ ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن َم ْف ُع>>وْ اَل
2x) contohnya :
ْ َْو ُم ْن ِز َل ْالقُر
آن يَا َربِّ يَا َرحْ مٰ ْن )54
14. Bahar mudhari (> )مضارعtimbangannya adalah (2 اع اَل تُ ْن َمفَا ِع ْيلُ ْن
ِ َاع ْيلُ ْن ف
ِ َ َمفx)
contohnya :
15. Bahar muqtadhib ( )مقتضبtimbangannya adalah (ت ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن ُم ْستَ ْف ِعلُ ْن
ُ َم ْفعُوْ اَل
2x) contohnya :
16. Bahar mujtast ( )مجتثtimbangannya adalah (2 ُم ْستَ ْف ِع لُ ْن فَا ِعاَل تُ ْن فَ>>ا ِعاَل تُ ْنx)
contohnya :
17. Bahar mutaqarab ( )متقاربtimbangannya adalah (8 فَعُوْ لُ ْنx) contohnya :
وال تع
ٌفاعل
صبَابَ ِة ِم ْن َع ْينَ ْيكَ َم ْسجُوْ >م
َّ َما ُء ال
9) Ibtida ( )ابتدأyaitu bait syair yang juz pertama dari شطرawalnya dimasuki
oleh علةyang tidak boleh masuk kepada حشو. seperti bahar طويل:
عولن مفاعيلن فعولن مفاعلن
خرم
فعولن مفاعيلن فعولن مفاعيلن
10) I`timad ( )إعتمادyaitu bait syair yang حشوnya dimasuki oleh زحافyang
tidak khusus masuknya kepadanya. seperti bahar طويل:
مستفعلن فاعلن مستفعلن فعلن
مستفعلن فاعلن مستفعلن فعلن
11) Fashl ( )فصلyaitu bait syair yang عروضnya berbeda dengan حشوnya baik
dari segi صحيحnya atau tidaknya. Seperti bahar متقارب:
فعولن فعولن فعولن فعول
فعولن فعولن فعولن فعولن
فعولن فعولن فعول فعولن
فعولن فعول فعول فعولن
12) Ghoyah ( )غايةyaitu bait syair yang ضربnya berbeda dengan حشوnya
baik dari segi صحيحnya atau tidaknya. Seperti bahar رجز:
مستفعلن مستفعلن متفعلن
مستفعلن مستفعلن متفعلن
مستفعلن مستفعلن متفعلن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن
13) Maufur (> )موفورyaitu bait syair yang tidak dimasuki oleh ( خرمpadahal خرم
boleh masuk kepadanya) seperti bahar متقارب:
فعولن فعولن فعولن فعولن
فعولن فعولن فعولن فعولن
) nya tidakحشو( ) yaitu bait syair yang bagian-bagiannyaسالم( 14) Salim
boleh masuk kepanya) seperti baharزحاف (padahalزحاف dimasuki oleh
:متقارب
فعولن فعولن فعولن فعولن
فعولن فعولن فعولن فعولن