EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN

PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

PUBLISHER

GROUP RASMI :
@SembangSTPM
https://t.me/SembangSTPM

CHANNEL :
@himpunan_nota_stpm_senior_cikgu
https://t.me/himpunan_nota_stpm_senior_cikgu

GROUP AGAMA :
@stpmaliranagama
https://t.me/stpmaliranagama
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

Bahagian A (Mukaddimah Ilmu Mantik) KONSEP WAHYU:

KONSEP AKAL:  Pengertian Wahyu :

i) Bahasa: Memberitahu sesuatu dengan
 Pengertian akal : Akal merupakan asas
cara yang tidak jelas.
penting kepada manusia dan dengannya
ii) Istilah: Segala yang disampaikan oleh
dapat membezakan darjat manusia dengan
Allah kepada Nabi dan para rasulnya.
makhluk lain.
(1) Wahyu dengan Ertikata al-lha’ :
1. Menurut kamus dewan = Fikiran, Ikhtiar,
Wahyu berbentuk ilham atau mimpi,
daya upaya dan tahap kecerdasan
sebalik tabir dan perantaraan
seseorang manusia.
malaikat.
2. Menurut pendapat Ibn al-Manzur dalam
(2) Wahyu dengan Ertikata al-Muha Bih :
kamusnya Lisan al-Arab , akal membawa
Wahyu dalam ertikata ini terbahagi
pengertian : Kepintaran, kefahaman.
kepada dua iaitu al-Quran dan hadis.
3. Menurut al-Harith al-Muhasibi pula, akal
Walaupun hadis ialah ucapan Nabi
ialah al-Gharizah. Iaitu sesuatu sifat
namun hakikatnya ialah wahyu.
semula jadi manusia dan kemampuannya
untuk memahami sesuatu.
 Ciri-ciri Wahyu :
1.Perkhabaran dari Allah dengan cara ilham
 Hakikat akal dan bahagiannya :
dan tanpa perantaraan Malaikat Jibril.
i) Pendapat Imam al-Ghazali : Sesuatu sifat
2.Menerima wahyu daripada Allah sebalik
yang boleh membezakan di antara
hijab.
manusia dengan haiwan dan makhluk lain.
3.Menerima wahyu daripada Allah melalui
ii) Pendapat al-Harith al-Muhasibi : Suatu
perantaraan Malaikat Jibril.
naluri, tabiat dan hakikat semulajadi yang
ada pada manusia.
 Peranan Wahyu :
i) Peranan wahyu menurut al-Quran : untuk
 Peranan akal :
menjaga dan memelihara kesucian dan
i) Peranan akal menurut al-Qur’an dan hadis:
kebenaran syariat Islam.
Akal berperanan untuk mengkaji dan
ii) Peranan wahyu menurut hadis : Wahyu
mendalami serta mempelajari ilmu.
sebagai panduan dan ikutan terbaik
ii) Peranan akal menurut pemikir Islam : Akal
kepada umat Islam supaya mereka
memainkan peranan penting untuk
selamat dan sejahtera di dunia dan di
mencari dan menuntut ilmu pengetahuan.
akhirat.

 Kemampuan akal :
 Hakikat Wahyu : Wahyu merupakan suatu
i) Kemampuan akal menurut al-Qur’an: Akal
pengalaman yang berlaku kepada golongan
walau setinggi dan sepintar mana pun ia
tertentu sahaja iaitu para nabi dan rasul.
tetap terbatas dan terhad ruang lingkup
kemampuannya.
Ciri dan tanda yang menunjukkan kebenaran
ii) Kemampuan akal menurut pemikir Islam :
wahyu:
Akal hanya mampu mengkaji alam nyata
1.Nabi Muhammad S.A.W. seorang yang tidak
yang boleh diteliti atau boleh ditaakul
pandai membaca.
sahaja.
2.Kandungan wahyu yang diturunkan belum
diketahui oleh Nabi S.A.W. sendiri atau umat
baginda S.A.W.
3. Wahyu Allah adalah lengkap dan tidak
dapat diubah hingga hari kiamat.

1
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

HUBUNGAN AKAL DENGAN WAHYU:  Sumber-sumber Ilmu :

i) Sumber ilmu menurut al-Quran dan hadis:
 Perbezaan :
1.Allah sebagai sumber ilmu terbesar.
i) Ciri-ciri wahyu :
2.Diperolehi daripada pembelajaran.
1.Wahyu untuk memberi hidayat dan
3.Bersumberkan pancaindera.
petunjuk kepada manusia.
4.Melalui penelitian atau pemerhatian.
2.Wahyu ialah sesuatu hakikat yang
5. Melalui pertanyaan kepada orang yang
mutlak.
lebih mengetahui.
3.Wahyu tidak mungkin dapat diubah dan
ii) Sumber ilmu menurut pemikir Islam:
dipinda.
1.Ilmu yang diperoleh melalui deria atau
ii) Ciri-ciri akal :
pancaindera.
1.Akal tidak mampu membawa kebenaran
2.Melalui akal.
yang mutlak.
3.Melalui institusi.
2.Akal adalah sebahagian kejadian
4.Melalui ilham.
manusia.
5.Melalui wahyu(para nabi dan rasul).
3.Akal terikat dengan keupayaan
6. Melalui pengalaman.
pancaindera zahir manusia.
7.Melalui kajian.

Konsep Ilmu:
Bahagian B (Konsep Ilmu Mantik)
 Pengertian Ilmu :
PENGERTIAN ILMU MANTIK:
i) Pengertian bahasa :
1.al-Ru’ya(lihat dan perati)  Pengertian bahasa:
2.al-‘ilmbi al-Syai ( mengetahui tentang 1.Berasal daripada bahasa Yunani iaitu Logos
sesuatu) bermaksud fikiran yang benar.
3.al-Izn (keizinan dan kebenaran) 2.Mengikut bahasa Arab ia berasal daripada
ii) Pengertian istilah : Mendapat sesuatu perkataan nataqa yang bermaksud berkata
atau pengetahuan tentang sesuatu yang atau bercakap.
belum diketahui melalui cara
pembelajaran.  Pengertian istilah:
1.Ibn Sina mentakrifkan ilmu mantik sebagai
 Perbezaan Ilmu, Makrifah dan Hakikat : suatu ilmu yang mengawal pemikiran
1.Ilmu: Suatu pengetahuan yang diperolehi daripada tersalah dan terpesong sewaktu
melalui belajar atau pengalaman. berfikir.
2.Makrifah: Keadaan atau sifat seseorang 2.Imam al-Ghazali mentakrifkan ilmu mantik
yang mengenali sesuatu dari sudut zat, sifat sebagai suatu ilmu yang dapat membezakan
dan kadarnya hingga akhirnya seseorang itu di antara suatu ilmu yang membawa ke arah
dapat mengetahui atau membongkar tentang kebenaran dan suatu ilmu yang membawa ke
rahsia sesuatu. arah kesamaran.
3.Hakikat: Kedudukan paling tinggi serta jalan
Sejarah Mantik Klasik:
untuk menjamin ke puncak kejayaan.
Sejarah kemunculan:
 Klasifikasi Ilmu :
 Muncul secara tidak langsung pada kurun ke 6
i) Ilmu fardu ain: Ilmu yang menjadi
Sebelum Masihi.
tanggungjawab individu untuk
 Pada kurun ke-6 S.M. , muncul Pythagores
mempelajarinya. (Ilmu yang wajib
yang dilahirkan pada tahun 580 S.M. dan
dipelajari dan dilaksanakan) meninggal dunia pada tahun 500 S.M. telah
ii) Ilmu fardu kifayah: Ilmu yang menjadi mencipta teorem Pyhtagores( teori untuk
tanggungjawab sekumpulan tertentu mencari panjang atau keluasan sebuah segi
sahaja mewakili orang Islam atau tiga bersudut tegak jika sekiranya panjang dua
masyarakat. sisi lain diketahui.

2
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

 Kemudian teori Pyhtagores diserapkan ke Hubungan Ilmu Mantik dengan bahasa:

dalam kaedah al-Qiyas. Iaitu kata-kata
daripada dua ayat yang menyebabkan lahir 1. Falsafah:
ayat ketiga yang dinamakan sebagai natijah. i) Membentuk landasan-landasan yang
 Kemudian teori Phytagores diserapkan ke bertujuan dan boleh membentuk
dalam kaedah al-‘Aks iaitu mengeluarkan pemikiran manusia.
cerita bagi sesuatu susunan ayat dengan ii) Alat untuk menguji lapangan pemikiran
mengekalkan kebenarannya. Contoh: manusia daripada kemungkinan berlaku kesilapan.
pandai membaca, Akas: yang pandai iii) Mendidik kekuatan akal dan
mengembangkannya dengan perbahasan
membaca adalah manusia.
dan menghasilkan keputusan.
 Mengikut pendapat yang masyhur kaedah dan
ilmu Mantik yang masih bercampur aduk telah
2. Usuluddin:
disusun dan diasingkan oleh Aristotle pada
I. mengelakkan terhadap diri seseorang
kurun ke 4 sebelum Masehi.
daripada penguasaan nafsu dan naluri
 Ekoran daripada itu, ia membuktikan bahawa
dan terlalu berpandukan kepada akal.
Aristotle bukanlah orang pertama yang
II. memandu seseorang ke arah
mencipta ilmu Mantik. Namun beliau hanya
pengukuhan akidah dan mengakui
bertindak sebagai penyusunan dan
keEsaan Allah dan meneguhkan
menyatukannya di samping menambah teori-
keimanan kepadaNya.
teori baharu.
III. Menghapuskan bentuk-bentuk
Perkembangan Ilmu Mantik dalam masyarakat Islam: pemikiran yang berbentuk karut dan
pemikiran yang tidak dapat diterima
 Perkembangan ilmu mantik di dalam oleh akal.
masyarakat Islam telah lahir secara tidak
langsung seiring dengan perutusan nabi lagi, 3. Usul Fiqh:
di mana melalui hadis Baginda terdapat I. Mengeluarkan hukum syarak.
peraturan yang sememangnya menggunakan II. Untuk membezakan lafaz al-Am ( 쳌䁐⺁ )
logik dan berita yang diperkatakan semuanya dan al-Khas ( 쳌 ⺁ ) al-Mutlak ( ali⺁ )
benar tanpa sebarang pertikaian lagi. dan al-Muqayyad ( ali⺁ ) dan lain-lain.
 Titik permulaan ilmu Mantik dalam
masyarakat Islam adalah ekoran perselisihan 4. Bahasa:
faham umat Islam dalam persoalan Imamah I. Ilmu mantik mempunyai hubungan
khasnya saat akhir pemerintah khalifah Bani dengan bahasa.
Umaiyyah. Perselisihan ini terusmerebak ke II. Ilmu Mantik menitik beratkan inti dan
dalam soal akidah dan akhirnya terbentuk maksud pemikiran yang benar dan
puak Khawarij, Syiah dan Ahli al-Sunnah. bahasa pula menekankan tentang
 Pada kurun kedua Hijrah muncul ulamak maksud serta ucapan yang betul.
mujtahid dari kalangan al-tabi’in dan tabi’
tabi’in yang menggunakan al-Qiyas dalam Peranan Ilmu Mantik dalam kehidupan.
ilmu Usul al-Fiqh khasnya untuk istinbat.
 Ilmu mantik mula berkembang kukuh dalam Hukum mempelajari Ilmu Mantik menurut ulama
masyarakat Islam pada pemerintahan kerajan Islam:
Abbasiyyah, khasnya pada masa
 Ulama menolak :
pemerintahan abu Jaafar al-Mansur dan al-
Makmun. Sewaktu pemerintahan Abu Jaafar I. Ibn Solah:
al-Mansur, baginda telah mengarahkan -Haram kerana ilmu Mantik bercampur aduk
Abdullah bin al-Mukhafa’ supaay dengan unsur bidaah dan khurafat.
menterjemahkan kitab Organon Aristotle yang -Pada zaman beliau masyarakatnya tidak
berasal daripada bahasa Yunani ke dalam teguh pegangan akidah dan masyarakat itu
bahasa Arab. mempelajari ilmu mantik tanpa mengikut
kehendak Islam

3
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

II. Imam Nawawi: Pendapat Kedua: Ahli mantik kemudian berpendapat

-Haram dan menghukumkan kafir bagi yang bahawa al-Ma’lumat al-tasawwuriyah(Maklumat
mempelajarinya. berupa tanggapan tentang al-Ma’lumat al-Tasdiqiyah).
-Masyarakat pada zaman beliau tidak Di mana ia dapat menjelaskan al-Ma’lumat al-
mendalami al-Quran dan hadis dan ini telah Tasdiqiyah(maklumat yang berupa hukum dan
menyebabkan masyarakat mereka penetapan).
menggunakan ilmu mantik untuk menafsir
Rumusannya, skop yang dibahaskan di dalam ilmu
mengikut akal mereka.
mantik ialah tentang al-Tasawwur(gambaran yang
terbentuk daripada pemikiran seseorang) dan al-
III. Imam al-Suyuti:
Tasdiq(Mengetahui hubungan atau nisbah di antara
-Haram kerana akan terpengaruh dan
suatu zat mufrad dengan zat mufrad yang lain.)
meninggalkan bahasa Arab serta al-Quran dan
Hadis.

 Ulama menerima : Bahagian D (Subjek perbahasan Mantik Klasik)

1. Ibn Rusyd: Al-Tasawwurat:

-Wajib mempelajari kerana al-Quran
menggesa manusia untuk menggunakan
akal untuk meneliti kejadian Allah.
2. Imam al-Ghazali:
-Harus kerana untuk berdebat dengan
golongan muktazilah yang menggunakan
ilmu mantik.
3. Ibn Sina:
-Menganggap sebagai suatu ilmu yang boleh
dipelajari kerana membantu manusia
berfikir dengan benar.
Faedah Mantik Klasik:
 Digunakan di dalam al-Qiyas sebagai suatu
dalil hukum.
 Untuk berhujah dengan golongan yang tidak
percaya kepada kewujudan Allah.
 Al-Quran mengajak manusia untuk
menggunakan Qiyas al-‘Aqli iaitu melalui
penelitian terhadap bukti kekuasaan Allah.
 Al-Dilalah
i) Pengertian: Memahami sesuatu perkara
daripada sesuatu yang lain.
ii) Bahagian al-Dilalah
(1) Al-dilalah Ghair al-Lafziyah:
-Memahami sesuatu tanpa menerusi
lafaz.
-Bahagian:
(a) Al-Dilalah Ghair al-Lafziyah al-
‘Aqliyah (memahami sesuatu
menerusi fahaman akal)
(b) Al-Dilalah Ghair al-Lafziyah al-
Tabi’iyah ( memahami sesuatu
secara Tabi’i)
(c) Al-Dilalah Ghair al-Lafziyah al-
Wad’iyah (memahami sesautu
menerusi ciptaan bukan lafaz)
(2) Al-dilalah al-Lafziyah:
-Memahami sesuatu menerusi lafaz.
-Bahagian:

Bahagian C (Skop Mantik Klasik) (a) Al-Dilalah al-Lafziyah al-‘Aqliyah

-Sesuatu yang dapat difahami
Terdapat beberapa perselisihan pendapat mengenai melalui akal fikiran.
ilmu mantik. (b) Al-Dilalah al-Lafziyah al-Tabi’iyah
-Memahami sesuatu menerusi
Pendapat Pertama: Ahli mantik terdahulu
lafaz tabi’i.
berpendapat bahawa perbahasan ilmu mantik ialah (c) Al-Dilalah al-Lafziyah al-Wad’iyah
perbahasan tentang al-Ma’qulat al- -Memahami sesuatu menerusi
Thaniah(Tanggapan akal yang lahir dari al-ma’qulat al- kata-kata yang dicipta oleh
Ula). Di mana ia dapat menjelaskan tentang al- manusia.
ma’qulat al-Ula(Objek akal yang terbentuk dalam -Bahagian:
pikiran seseorang). (i) Al-Dilalah al-Mutabiqiyah.
(ii) Al-Dilalah al-Tadamuniyah.
(iii) Al-Dilalah al-Iltizamiyah.

4
EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

 Al-Alfaz 3. Manqul: sesuatu

i) Lafaz Murfad perkataan yang asalnya
(1) Sudut zat digunakan untuk
(a) Ism: Sesuatu lafaz yang boleh menunjukkan makna
diucapkan atau dikhabar tertentu, namun ia
mengenainya dan dikhabarkan dipindahkan kepada
daripadanya. Juga dikenali makna lain.
sebagai lafaz yang tidak (b) Kalimah: sesuatu lafaz dan
menunjukkan masa. perkataan yang hanya boleh
dikhabarkan atau disebut
(i) Satu makna mengenainya sahaja. Ia juga
1. Juz’i (nama khas) sesuatu lafaz yang menunjukkan
2. Kulli (kata nama am) tentang masa.
a. Mutawati: kata-kata (c) Adat: sesuatu lafaz yang tidak
atau lafaz yang boleh disebut atau dikhabarkan
digunakan untuk secara bersendirian. Contohnya
pelbagai benda yang Fi( ) dan Ila( ⺁ᆞ).
mempunyai
kesamaan dari segi (2) Sudut makna
makna yang (a) Juz’i: Suatu lafaz mufrad yang
diciptakan untuknya. tidak mencakupi beberapa erti
b. Musyakkik: lafaz yang dan maksud.
menunjukkan makna (b) Kulli: Suatu lafaz mufrad yang
yang tidak sama di mepiluti atau mencakupi
antara objek- beberapa erti dan maksud secara
objeknya. musytarak atau bersama.
c. Mutabayin: dua (i) Mafhum: definisi atau takrif
perkataan atau lebih tentang hakikat sesuatu.
yang mana antara (ii) Masadaq: objek takrif, iaitu
satu sama lain bilangan sasaran yang terlibat
mempunyai makna di dalam sesuatu definisi.
yang tersendiri yang 1. Zati: kulli dimana ertinya
berbeza-beza. termasuk dalam hakikat
d. Mutaradif: makna juz’i ataupun lafaz yang
seerti. menunjukkan hakikat
e. Musytarak: suatu sesuatu atau sifatnya.
perkataan yang 2. ‘Aradi: kulli yang mana
mempunyai erti lebih ertinya terkeluar atau
daripada satu. tidak termasuk di dalam
hakikat juz’i.
(ii) Lebih satu makna
1. Musytarak: satu ii) Lafaz Murakkab: lafaz yang menunjukkan
perkataan yang digunakan sebahagiannya terhadap sebahagian
untuk banyak makna. daripada makna yang terkandung di
2. Majaz: sesuatu perkataan dalamnya.
yang asalnya digunakan (1) Tam: lafaz yang boleh memberi
untuk menunjukkan kefahaman yang jelas dan lengkap
makna tertentu, namun ia kepada seseorang apabila itu
digunakan untuk diungkapkan.
menunjukkan simbolik.

5
EDITOR : NARC AYZIC
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM
(a) Khabar: Suatu susunan ayat di
mana mafhumnya boleh
menunjukkan suatu berita yang
benar atau salah.
(b) Insya’: suatu susunan ayat dimana
mafhumnya tidak boleh
menunjukkan benar atau salah.
(i) Talabi:
(ii) Ghair Talabi:
(2) Naqis: Susunan lafaz yang mana
walaupun ia mempunyai pengertian,
namun ua tidak boleh memberi
kefahaman yang jelas kepada
seseorang.
(a) Taqyidi: Susunan ayat di aman
bahagian atau juzu’ keduanya
menjadi kaitan dengan bahagian
pertama, iaitu berbentuk sifat
ataupun mudaf ilaih.
(i) Sifat: Contoh= Rumah itu
cantik.
(ii) Mudafilaih: Contoh= Pasar
malam.
(b) Ghair Taqyyidi: Susunan ayat
yang terdiri daripada isim dengan
adat, iaitu haraf atau kalimah
dengan adat.
(i) Ism dengan adat: Contoh= Ke
Sekolah.
(ii) Kalimah dengan adat:
Contoh= Pergi ke.
 Al-Kulliyat Al-Khams: Satu kaedah dan
manhaj Mantik / merupakan lafaz-lafaz yang
penting dan perlu dalam penyusunan al-Ta’rif.
i) Al-Jins: Kulli Jins atau al-Jins
-Kulli Nama am yang mempunyai
beberapa hakikat dan pelbagai spesis
yang berlainan hakikatnya.
-Bahagian:
1. al-Jins al-‘Ali = Jenis tertinggi
sekali/jenis yang dibawahnya terdapat
genus yang lain, tetapi di atasnya tidak
terdapat jenis lagi.
2. al-Jins al-Mutawassit = Jenis
pertengahan/ Jenis yang mempunyai
beberapa genus di atasnya dan beberapa
genus di bawahnya.
6
CREDIT TO : MOHD LUKMAN
3. al-Jins al-Safil = Jenis yang terendah.
Jenis yang di atasnya terdapat beberapa
genus yang lain, tetapi di bawahnya tidak
terdapat al-Jins.
ii) Al-Naw’: Kulli Naw’ atau al-Naw’
-Kulli Nama Am yang mempunyai
beberapa hakikat yang sama.
-Bahagian:
1. al-Naw’ al-‘Ali = Spesis yang tertinggi.
2. al-Naw’ al-Mutawassit = Spesis yang
pertengahan.
3. al-Naw’ al-Safil = Spesis yang terendah.
iii) Al-Fasl: Kulli Fasl atau al-Fasl
-Merupakan sesuatu ciri merupakan
sesuatu yang berfungsi untuk
membezakan di antara spesis sesuatu
daripada spesis-spesis lain yang berada di
bawah satu al-Jins.
-Bahagian:
1. al-Fasl al-Qarib = Ciri yang terdekat.
2. al-Fasl al-Ba’id = Ciri yang jauh.
iv) Al-Khassah: Kulli Khassah atau al-Khassah
-Kulli yang berada di luar hakikat zat,
namun ia adalah khusus bagi hakikat zat
itu sendiri.
v) Al-‘Arad al-‘Am: Kulli ‘Arad al-‘Am atau al-
‘Arad al’Am
-Kulli yang berada di luar hakikat Zat,
Wujud dan Benda. Di mana hakikat
tersebut dapat disesuaikan dengan
hakikat yang lain.
 Al-Ta’rif
i) Pengertian al-Ta’rif: Penerangan terhadap
sesuatu perkara dengan menyatakan sifat
dan unsur asasi yang dapat
membezakannya dengan benda yang lain.
 Bahagian al-Ta’rif:
 Al-Ta’rif al-Mantiqi atau al-haqiqi
-Pengertian: ta’rif yang dibuat tidak terdapat
sebarang keraguan/kesamaran.
EDITOR : NARC AYZIC
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM
-Bahagian:
(1) Al-Ta’rif bi al-Had
-Sesuatu penjelasan yang sempurna
mengenai hakikat dengan menjelaskan sifat
asasi atau unsur asasinya.
-Bahagian:
(a) Al-Ta’rif Bi al-Had al-Tam
-Ta’rif yang dibuat dengan menyebut
sifat asasi yang sempurna.
(b)Al-Ta’rif Bi al-Had al-Naqis
-Ta’rif yang dibuat dengan menyebut
sifat asasi yang tidak sempurna.
(2) Al-Ta’rif bi al-Rasm
-Sesuatu penjelasan yang tidak membawa
sifat atau unsur asasi.
-Bahagian:
(a) Al-Ta’rif Bi al-Rasm al-Tam
-Ta’rif yang menyebut sifat jisim yang
dekat kepada sifat khusus.
(b)Al-Ta’rif Bi al-Rasm al-Naqis
-Ta’rif yang menyebut sifat jisim yang
jauh kepada sifat khusus.
 Al-Ta’rif Ghair al-Mantiqi atau Ghair al-
haqiqi
-Bahagian:
(1) Al-Ta’rif bi al-Isyarah
-Ta’rif yang dibuat dengan
mengisyaratkan kepada benda yang
hendak dita’rifkan.
(2) Al-Ta’rif bi al-Mithal
-Ta’rif yang dibuat dengan membawa
contoh.
(3) Al-Ta’rif bi al-Muradif
-Ta’rif yang dibuat dengan membawa
erti yang sama.
(4) Al-Ta’rif bi al-Salb
-Ta’rif yang dibuat dengan membawa
pengertian sebaliknya.
(5) Al-Ta’rif bi al-Majaz
-ta’rif yang dibuat dengan membawa
pengertian yang simbolik.
 Syarat-syarat al-Ta’rif
1. Ta’rif yang hendak dikemukakan
hendaklah bersifat Jami’ dan Mani’.
2. Ta’rif yang dibawa hendaklah lebih jelas
daripada perkara atau benda yang
dita’rifkan.
3. Ta’rif yang hendak dibawa hendaklah
ada hubungan persamaan dengan benda
yang dita’rifkan.
7
CREDIT TO : MOHD LUKMAN
4. Ta’rif yang hendak dibawa hendaklah
tidak membawa ungkapan yang
berbentuk negatif.
5. Ta’rif yang dibawa tidak menggunakan
kata-kata berbentuk Majaz.
6. Ta’rif yang dibawa tidak menggunakan
perkataan yang berbentuk musytarak.
7. Ta’rif yang diberikan mempunyai
maksud.
AL-TASDIQAT:
 Pengertian al-Qadiyah: Suatu susunan kata
atau ucapan yang boleh membawa
kemungkinan benar atau palsu tanpa meneliti
kepada orang yang berbicara.
 Bahagian al-Qadiyah
 Al-Qadliyah al-Hamliyah:
-Sesuatu yang dihukum baginya dengan
menetapkan sesuatu perkara tertentu baginya.
o Al-Mahkum ‘Alaih/ Mawdu’
-Subjek(Persoalan utama yang hendak
dijelaskan mengenainya).
i) Al-Kulliyah = Kenyataan di mana al-
Maudu’ nya berbentuk umum dan
menyeluruh.
ii) Al-Juz’iyah = Kenyataan Mawdu’ nya
adalah Juz’i.
iii) Al-Syakhsiyah = Kenyataan Mawdu’ nya
adalah sebahagian daripada al-ism al-
Ma’rifah yang tujuh. (al-damir, ism al-
‘alam, ism al-isyarat, ism al-mausul, kata
nama khas, kata pemilikan, al-Nida’)
iv) Al-Muhmalah = Kenyataan di mana al-
Mawdu’ nya terdiri daripada lafaz-lafaz
kulli yang tidak mengandungi sebarang
bentuk al-Sur.
o Al-Mahkum bih/Al-Mahmul
-Prediket(Perkara yang ingin dijelaskan
kepada subjek utama).
i) Mujabah = Kenyataan yang ditetapkan
kepadanya sesuatu ketetapan mengenai
subjeknya.
ii) Salibah = Kenyataan yang ditetapkan
dengan membuat sesuatu penafian
terhadap sesuatu perkara.
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

 Al-Qadiyah al-Syartiyah: (1) al-Tanaqudh: dua pernyataan yang

-Menerangkan sesuatu pernyataan khabar berlawanan dari sudut al-Kam dan al-
yang tidak lengkap. Kaif serentak.
-Bahagian: (a) al-Tanaqudh al-Qadiyah al-
Hamliyah.
o Al-Syartiyah al-Muttasilah
(b) al-Tanaqudh al-Qadiyah al-
-Qadiyah yang di mana mempunyai hubungan
Syartiyah.
di antara bahagian pertama dengan bahagian
(2) al-Tadad: Penyertaan yang
yang kedua.
berlawanan.
-Juzu’ = al-Muqaddam(Bahagian pertama), al-
(3) al-Dukhul Tahta al-Tadad: Pernyataan
Tali(Bahagian kedua) dan Adat al-syarat.
yang separuh berlawanan.
-Bahagian:
(4) al-Tadakhul: Pernyataan yang
i) Kulliyah Mujabah
berselang.
-Surnya ialah setiap, bagaimanapun,
sewaktu.
ii) al-‘Aks: Suatu bentuk al-Istidlal al-
ii) Kulliyah Salibah
Mubasyir yang bertujuan untuk
-Surnya ialah tidak sekali-kali.
mengeluarkan sesuatu hukum dengan
iii) Juz’Iyah Mujabah
cara diterbalikkan hukum yang telah sedia
-Surnya ialah kadang-kadang akan berlaku.
ada.
iv) Juz’Iyah Salibah
(1) ‘Aks Naqidh Muwafiq: menukar atau
-Surnya ialah kadang-kadang tidak akan
memindahkan sesuatu al-Qadiyah
berlaku.
kepada la-Qadiyah yang lain.
(2) ‘Aks Naqidh Mukhalif
o Al-Syartiyah al-Munfasilah
(3) ‘Aks Mustawi
-Qadiyah yang dihukum dengan membuat
(a) al-‘Aks al-Qadiyah al-Hamliyah
nisbah di antara Qadiyah kepada Qadiyah lain
(b) al-‘Aks al-Qadiyah al-Syartiyah
sebagai nisbah yang bertentangan.
-Juzu’ = al-Muqaddam(Bahagian pertama), al-
 Al-Istidlal Ghair Al-Mubasyir: membawa
Tali(Bahagian kedua) dan Adat al-‘Inad.
keputusan dan pembuktian secara tidak
-Bahagian:
langsung.
i) Kulliyah Mujabah = Surnya ialah selalu.
I. al-Qiyas: pengambilan keputusan atau
ii) Kulliyah Salibah = Surnya ialah tidak sama
kesimpulan daripada dua al-Qadiyah yang
sekali.
mengandungi unsur atau sifat yang
iii) Juz’Iyah Mujabah = Surnya ialah kadang-
bersamaan.
kadang.
iv) Juz’Iyah Salibah = Surnya ialah kadang-
-Rukun:
kadang tidak.
1. mempunyai 3 had atau al-Haddu al-
Thalathah.
AL-ISTIDLALAT:
(1) Al-Haddu al-Asghar: ia sesuatu yang
-Perbincangan untuk mencari dalil secara istinbat. menjadi maudu’ kepada natijah.
Contoh perkataan: Alam.
 Al-Istidlal Al-Mubasyir: membuat keputusan (2) Al-Haddu al-Akbar: Sesuatu yang
dan pendalian secara langsung. menjadi mahmul kepada natijah.
Contoh perkataan: Baru.
i) al-Taqabaul Byna al-Qadaya: (3) Al-Haddu al-Awsat: sesuatu atau
pertentangan di antara dua al-Qadiyah bahagian yang diulang dalam juzuk al-
yang mempunyai maudu’ dan mahmul Qadiyah. Contoh perkataan: Berubah-
yang sama. ubah.

8
EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

2. Mempunyai 3 al-qadiyah. II. al-Istiqra’: gerakan akal fikiran dengan

(1) Al-Mukaddimah al-Sughra: al-Qadiyah membentangkan beberapa maklumat
yang mana terdapat di dalamnya al- berdasarkan penelitian, kajian benda
Haddu al-Asghar. Contoh: Alam khusus dan dibuat teori dan dibuat
berubah-ubah. kesimpulan hukum yang umum.
(2) Al-Mukaddimah al-Kubra: al-Qadiyah -Bahagian:
yang terdapat dalam al-Haddu al-  al-Istiqra’ al-Tam; suatu
Akbar. Contoh: setiap yang berubah- penyelidikan yang disasarkan atas
ubah baru. penyelidikan terhadap seluruh
juz’i.
-Bahagian:  al-Istiqra’ al-Naqis: Mencari dalil
 al-Qiyas al-Syarty: Qiyas yang dapat berdasarkan penyelidikan
menunjukkan ada natijah dengan jelas. terhadap benda yang dapat
-Syarat: diselidiki dan berbagai juz’i dan
(1) Mata( ҿi) membuat hukum dan keputusan
(2) In( ᆞ) terhadap kulli.
(3) Haithuma(쳌i a )
(4) Hainama(쳌iᆞa ) III. al-Tamthil: melakukan perbandingan
(5) Iza( ᆞ) hukum-hukum juz’iyah pada juz’iyah lain
(6) Lau( ⺁) yang menyerupainya.
-Rukun:
-Bahagian: (1) Asal
o al-Qiyas al-Syartiyah al- (2) Furu’
Muttasilah: menerangkan (3) ‘Illah
terbentuknya hubung kait di (4) Hukum
antara satu al-Qadiyah dan al-
Qadiyah yang lain menggunakan -Bahagian:
adat syarat.  al-Tamthil hukumnya peringkat
o al-Qiyas al-Syartiyah al- yakin:
Munfasilah: mengecualikan (i) Wujudnya keyakinan bahawa
mukaddimah dan menatijahkan sifat yang terdapat pada
Tali. kedua-duanya, iaitu perkara
asal dan furu’nya merupakan
 a-Qiyas al-Iqtirany: Qiyas yang dua ‘illah atau sebab dan alasan
mukaddimahnya mengandungi kepada sesuatu hukum.
natijah dimana ia disebut dengan (ii) Ketentuan-ketentuan yang
prinsipnya atau Bi al-Quwwah, tidak terdapat pada perkara asal
Bi al-Fe’li. merupakan syarat bagi
penetapan hukumnya.
-Bahagian: (iii) Ketentuan-ketentuan yang
o al-Qiyas al-Iqtirany al-Hamly: al- terdapat pada perkara furu’
qiyas yang tersusun daripada al- tidak menghalang penetapan
Qadiyah al-Hamliyah sahaja. hukum ke atasnya.
o al-Qiyas al-Iqtirany al-Syarty: al-
qiyas yang mengandungi  Al-Tamthil hukumnya peringkat
beberapa al-Qadiyah al-Syartiyah. zann: di mana keputusan yang
dibuat adalah daripada andaian
yang betul lebih banyak daripada
andaian yang salah.

9
 EDITOR : NARC AYZIC
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM
Bahagian E (Konsep Mantik Moden)
Pengertian: Suatu ilmu yang membicarakan tentang
peraturan-peraturan atau metod-metod sains dan
kajian ilmiah yang perlu diikuti oleh pengkaji dalam
kajian serta penyelidikan yang mereka lakukan.
Sejarah Mantik Moden:
 Terdapat beberapa kelemahan di dalam
mantik klasik iaitu melalui konsep al-Qiyas.
Ini kerana mengkaji sesuatu perkara dan
membuat keputusan secara khusus tanpa
melakukan percubaan untuk memastikan
teori tersebut.
 Terdapat kritikan kepada mantik aristotle
oleh saintis dan ahli mantik moden. Hal ini
disebabkan oleh perkembangan ilmu sains
serta penyelidikan yang menekan teori. Saintis
juga berpendapat metod lama mantik klasik
tidak lengkap dan tidak boleh diikuti
spenuhnya.
 Antara saintis dan ahli mantik moden Islam
yang terkenal ialah Ibn Hayyan, Ibn Sina, Ibn
Haitam. Namun setelah kerajaan Islam lemah,
perbendaharaan ilmu pengetahuan dan
segala kemajuan telah jatuh ke tangan Eropah.
Bermula dari sini, mantik moden dinisbahkan
pertumbuhannya berasal daripada mereka
dan merek yang menciptakannya. Sejarah
mantik moden dan kajian sains yang
dipelopori oleh orang Eropah mula dikenal
pasti pada abad ke 13 M. Ini akibat daripada
pertumbuhan Universiti Bologna di Paris,
Universiti Oxford di British dan lahirnya para
ilmuan dan saintis yang bersifat positif dan
kritis. Saintis Eropah juga telah meluaskan
perbahasan mengenai mantik klasik dan
menjadikannya lebih khusus.
Perkembangan Metod saintifik:
 Kesungguhan orang Eropah di dalam membentuk
tamadun moden dan merintis kemajuan sains,
kajian berbentuk saintifik dan Mantik Moden.
 Dengan kemajuan dan perkembangan dalam
bidang ilmiah serta kejayaan-kejayaan yang
ditunjukkan oleh kajian sains memberikan
pengaruh besar dalam perkembangan Mantik
Moden.
10
CREDIT TO : MOHD LUKMAN
 Metod saintifik dalam mantik moden menjadi
kunci dan neraca kepada segala ilmu yang
berasaskan teori dan praktikal.
Bahagian F (Subjek Perbahasan Mantik Moden)
Subjek Perbahasan Mantik Moden:
 Pengenalan: tumpuan utama mantik moden
ialah mengenai metod kajian sains. Di
samping itu terus mengekalkan dan
menggunakan konsep mantik klasik yang telah
digariskan sejak zaman Aristotle.
Faedah Mantik Moden:
 Digunakan di dalam ilu Usul Fiqh. Di mana Imam
al-Syafi’i telah menggunakan konsep al-IStiqra’ al-
Naqis untuk menetapkan peredaran dan tempoh
yang paling singkat pusingan haid wanita.
 Digunakan untuk pengukuhan akidah. Contohnya;
Dalil akal dan penelitian terhadap bukti kekuasaan
Allah.(Penciptaan alat moden seperti teropong
jauh dan kanta pembesar)
 Digunakan di dalam kajian ilmiah. Penyelidik dan
sarjana menggunakan metod pemerhatian untuk
mendapatkan data dan fakta untuk membuat
keputusan mereka.
Bahagian G (Perbezaan Mantik Klasik dan Moden)
Bentuk Perbezaan Mantik Klasik dan Moden:
Mantik Klasik Mantik Moden
Hanya mengkaji bentuk- Mengkaji bahan-bahan
bentuk pemikiran. yang menyebabkan
lahirnya pemikiran.
Hanya menumpukan Menumpukan kajiannya
perhatian terhadap terhadap benda dan
fizikal sesuatu benda. bagaimana berlakunya
perkara tersebut.
Tidak mementingkan Mengutamakan
kepada pelaksanaan keputusan yang
saintifik bagi keputusan mempunyai nilai
yang diperoleh. saintifik dalam
menyelesaikan masalah.
 EDITOR : NARC AYZIC
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM
Perbezaan antara Al-Qiyas, Al-Istiqra’ dan Al-Tamthil:
 Perbezaan pengertian:
1.Qiyas: kata-kata yang tersusun dari dua al-
Qadiyah.
2.al-Istiqra’: Meneliti dan mengkaji benda-benda
secara juz’i atau secara satu persatu atau
mengkaji sebahagian perkara yang dikaji sahaja.
3.al-Tamthil: Menetapkan hukum juz’i terhadap
juz’i lain disebabkan terdapat persamaan kepada
keduanya.
 Perbezaan pemindahan hukum:
1.Qiyas: Pemindahan hukum daripada kulli kepada
juz’i.
2.al-Istiqra’: Pemindahan hukum daripada juz’i
kepada kulli.
3.al-Tamthil: Pemindahan hukum daripada juz’i
kepada juz’i.
 Perbezaan sudut hukum:
1.Qiyas: Hukum yang berbentuk yakin atau
keyakinan.
2.al-Istiqra’: Ada hukum yang berbentuk
keyakinan dan ada yang berbentuk zann.
3.al-Tamthil: Ada hukum yang boleh mencapai
peringkat yakin dan ada yang berbentuk zann.
 Perbezaan pembahagian:
1.Qiyas: Terdapat dua bahagian iaitu al-Qiyas al-
Iqtirany dan al-Qiyas al-istiqna’i
2.al-Istiqra’: Terdapat dua bahagian juga iaitu al-
Istiqra’ al-Tam dan al-Istiqra’ al-naqis
3.al-Tamthil: Tidak terdapat pembahagian.
 Perbezaan sampingan:
1.Qiyas: Perbahasan berdasarkan penyusunan
ayat dan kebenaran mukaddimah sughra dan
mukaddimah kubra.
2.al-Istiqra’: Perbahasan berdasarkan akal,
pengamatan, teori, pemerhatian dan ujikaji.
3.al-Tamthil: Berdasarkan kajian terhadap
persamaan dar segi sifat antara benda yang dikaji
dengan benda asal.
11
CREDIT TO : MOHD LUKMAN
Faktor kesalahan dalam berfikir:
 Tidak menguasai ilmu mantik dengan
mendalam.
 Tidak bersungguh-sungguh menggunakan akal
yang waras.
 Terlalu cepat dan gopoh dalam membuat
keputusan serta hukum.
Bahagian H (Tokoh Mantik)
Tokoh Mantik Klasik:
 Aristotle Nichomacus:
1. Latar belakang: Dilahirkan di Kota
Istaghyria, Macedonia, Athens pada tahun
384 S.M. dan meninggal dunia pada di kalkis
pada tahun 323 S.M.. Ketika berusia 41 tahun
beliau telah dijemput oleh King Phillip ke
Istana Macedonia untuk mengajar anaknya
Alexender The Great. Tinggal di Istana King
Philip selama 8 tahun dan pulang ke Athens
kemudian mendirikan sekolah persendirian
bernama “Lyecum”.
2.Mantik Airstotle:
Kaedah yang diasaskan:
-al-Mulahazah= Menggunakan pancaindera
untuk menyampaikan kepada pengetahuan.
-al-Istiqra’= Menjalankan kajian yang teliti
terhadap benda yang ingin dikaji.
-al-Tikrar= Kajian yang dilakukan berulang kali.
-ada hubungan dengan musabab( a䁐⺁ lΑ ΍ҿ
a䁐i⺁ ), di mana sebab itu tentunya ada
musababnya.
Aristotle juga mengemaskinikan konsep al-
Qiyas yang dibahagikan kepada tiga bahagian
iaitu:
-al-Qiyas al-Burhan= sesuatu ayat dan
kenyataan yang disertakan dengan bukti yang
meyakinkan.
-al-qiyas al-Khitabah= ungkapan dan syarahan
kepada orang ramai untuk meyakinkan atau
tidak.
-al-Qiyas al-Jadaly= qiyas yang dapat
menyelamatkan seseorang dengan
mengemukakan hujah.
EDITOR : NARC AYZIC
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM
3.Sumbangan:
Karya= al-Maqulat, al-Jadal, al-Khitabah,
Metafizika, al-Siyasah dan al-Nafs.
 Ibn Sina:
1. Latar belakang: Nama sebenar Ibn
Sina ialah Abu Ali al-Husain Abdullah bin al-
Hassan bin Ali bin Sina. Beliau meninggal
dunia di Hamazan pada tahun 1037 M dalam
usia 57 tahun.
2.Mantik Ibn Sina:
Mentakrifkan ilmu mantik sebagai suatu ilmu
yang mengawal pemikiran manusia daripada
tersalah dan terpesong sewaktu berfikir.
Menganggap ilmu mantik adalah cabang sains.
Mempelajari ilmu mantik Aristotle dan
mengkritik ilmu mantik Aristotle dari sudut
teori dan skopnya. Konsep hujah dan bukti
telah dipelopori oleh Ibn Sina dan
Tokoh Mantik Moden:
kemudiannya dikenali dengan Teori al-Burhan.
Francis Bacon:
2. Sumbangan: Menjadi pakar perubatan
pada umur 17 tahun dan beliau juga mahir
dalam bidang fizik. Pakar dalam mengubati
berbagai jenis penyakit seperti Lumpuh, paru-
paru, usus dan penyakit kulit. Beliau berjaya
menyenarai 760 jenis penyakit dan cara
mengubatinya. Semua kepakarannya ini
diabadikan dalam karyanya yang ditulis dan
dicetak sebanyak 5 jilid. Antaranya ialah al-
Qanun fi al-Tibb. Antara karya berkaitan ilmu
mantik adalah al-Syifa’, al-Najat, al-Isyarat wa
al-Tanbih, Mantiq al-Masyriqiyyin, Risalah fi
Usul ‘Ilm al-Burhan, Risalah fi al-Hudud,
Aqsam al-‘Ulum al-‘Aqliyah, Maqalah fi al-
Isyarah ila al-Mantiq, Risalah fi Anwa’ al-
Qadaya, al-Bahjah fi al-Mantiq dan Mafatih al-
Khaza’in fi al-Mantiq
 Al-Ghazali:
1. Latar belakang: Nama sebenar Imam
al-Ghazali ialah Abu Hamid Muhammad bin
Ahmad al-Ghazali. Dilahirkan di 450 Hijrah
bersamaan 1058 Masehi di Tabran, Tus dalam
wilayah Khurasan, Utara Iran dan meninggal
dunia pada 24 Jamadil Akhir pada tahun 505
Hijrah bersamaan 1111 Masehi di Tus.
Mendapat pendidikan awal daripada Ahmad
bin Razkani. Antara ilmu yang belaiu belajar
ialah Ilmu Matematik, Fekah, Bahasa Arab,
12
CREDIT TO : MOHD LUKMAN
Nahu dan menghafaz Al-Qur’an. Disebabkan
kepakaran beliau dalam semua bidang ilmu
beliau mendapat gelaran “Hujah al-Islam”.
2. Mantik al-Ghazali: Imam al-Ghazali
berpendapat Ilmu Mantik dijadikan sebagai
Neraca Segala Ilmu dan ia sebagai pembeza
seseorang yang berilmu atau jahil. Kitab
‘Mi’yar al-‘Ilm’ merupakan antara karya belaiu
yang unggul dalam bidang Mantik.
3. Sumbangan: Beliau telah memberikan
sumbangan besar ke arah ilmu pengetahuan
dan mempertahankan Islam serta
menyebarkannya. Antara karyanya ialah
Mi’yar al-Ilm, al-Mustafa min ‘Ilm al-‘Usul,
Maqasid al-Falasifah, Asas al-Qiyas, Mi’yar al-
‘Uqul, Tahafut al-Falasifah.
 Latar belakang: Saintis dan ahli mantik koden
berketurunan Perancis. Beliau dilahirkan di
London pada tahun 1561 M dan meninggal
dunia pada tahun 1262M. Beliau mendapat
pendidikan tinggi di Cambridge Universiti dan
banyak menulis dalam bahasa Latin.
 Mantik Moden Francis Bacon:
1. Al-Janib al-Salby
-Awham al-Jins= Merupakan
prasangka dan tabiat semulajadi, di
mana akal manusia itu bersifat lemah
dan tidak terdaya untuk sampai
kepada hakikat umum. Namun, akal
seseorang itu terus
mengumumkannya.
-Awham al-Kahfi= Di mana manusia
dikongkong oleh kelemahan atau oleh
kelemahannya sendiri.
-Awham al-Suq= Seseorang tidak
dapat mencapai kelemahan bahasa.
-Awham al-Masrah= Waham
sandiwara.
 EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

2. Al-Janib al-Ijabi Ibn Haytham:

-Senarai kewujudan(Qai’mah Hudur)=
 Latar belakang: Nama sebenar beliau adalah
Pengkaji akan mengumpulkan dan
Abu Ali al-Hasan bin al-Haytham. Dilahirkan di
menyenaraikan semua bukti dan
Basrah, Baghdad pada tahun 965 M dan
contoh tentang sesuatu perkara.
meninggal dunia di Kaherah Mesir pada tahun
-Senarai ketiadaan(Qai’mah
1039 M. Beliau mendapat pendidikan di
Gha’ibah)= dikumpulkan dan
Basrah dan Baghdad.
dihimpunkan semua bukti serta
contoh yang tidak terdapat kejadian
tersebut.  Mantik Ibn Haytham: Aspek serta asas yang
-Senarai perbandingan atau perlu digunakan dalam Metod Kajian Sains
perbezaan.(Qai’mah)= menyenaraikan Moden:
semua bukti-bukti dan contoh-contoh 1. Pemerhatian atau al-Mulahazah.
tentang berlakunya sesuatu kejadian. 2. Percubaan atau al-Tajribah.
3. Mengulangi kajian.
4. Kajian yang dilakukan hendaklah bebas
 Metod Mantik Francis Bacon:
daripada unsur negatif.
 Al-Qiyas = Metod Induktif, yang
5. Keyakinan dan kebenaran ilmiah.
membuat dalil daripada benda kulli
kepada juz’i.
 Al-Istiqra’= Metod Deduktif, yang  Sumbangan Ibn Haytham:
mana membuat dalil atau bukti 1. Memberi sumbangan besar di dalam ilmu
daripada benda juz’i kepada kulli. Optik, Matematik, Farmakologi, Fizik dan
Falsafah.
2. Menghasilkan lebih 200 buah judul karya
John Stewart Mill: ilmiah dalam berbagai bidang.
3. Perkembangan dalam bidang sains
 Latar belakang: merupakan ahli mantik koden
khususnya berkaitan dengan pembiasan
berbangsa British. Beliau dilahirkan di London
cahaya melalui udara dan air. Ilmu ini penting
pada tahun 1806 M dan meninggal dunia
di dalam ilmu optik, di mana ia membolehkan
pada tahun 1873 M. Mendapat pendidikan
pakar-pakar mencipta lensa yang sesuai untuk
daripada bapanya sendiri. Turut mempelajari
mata yang kurang penglihatan.
Mantik Plato, mengkaji dan membaca 4 buah
4. Memberi sumbangan besar di dalam bidang
buku Mantik Aristotle sehingga berjaya
fizik iaitu di dalam konsep Gerakan. Menerusi
membuat ringkasan mengenainya.
kajian ini beliau menemukan konsep dan
prinsip ‘Inersia’.
 Mantik John Stewart Mill: Beliau banyak
mengkritik mantik klasik khususnya mantik
Aristotle. Beliau berpendapat mantik klasik Ibn Hayyan:
merupakan teori sahaja dan ia adalah tidak
 Latar belakang: Jabir Ibn Hayyan dilahirkan
pasti dan tidak mampu menghasilkan
pada tahun 721 M dan meninggal dunia pada
keyakinan. Bagi beliau mantik yang
tahun 776 M. Mendapat pendidikan dari
sebenarnya ialah Mantik Moden dan kajian
Khalid Ibn Yazid Ibn Muawiyah. Merupakan
sains yang disusuli serta diikuti dengan ujikaji.
seorang tokoh Kimia yang unggul serta diakui
di Eropah dan dalam masyarakat Islam.
 Metod mantik John Stewart Mill : Beliau
telah menyusun sistem pemikiran mantik
moden dan metod saintifik di dalam buku: ‘A
System of Logic’ pada tahun 1834 M. Beliau
mengatakan ilmu mantik dalah suatu ilmu
yang boleh membawa ke arah keyakinan
terhadap perkara yang tidak pasti sebelumnya.

13
EDITOR : NARC AYZIC CREDIT TO : MOHD LUKMAN
PUBLISHER : CHANNEL HIMPUNAN NOTA-NOTA STPM

 Mantik Ibn Hayyan: Ibn Hayyan sangat pakar

di dalam bidang fizik sehinggakan dipanggil
“Bapa Kimia Arab”. Beliau telah mencipta
teori belerang-raksa (simbol kimia atau
jantina dan betina). Menurut beliau
percantuman di antara dua benda itu atau
prinsip itu akan menghasilkan penjelmaan
sebagai kejadian. Menurut beliau lagi kunci
untuk memahami struktur logam dan semua
benda ialah al-Mizan atau Kesinambungan.
Selanjutnya teori belerang-raksa jantan betina
ini telah menghasilkan teori lain pada abad
ke-20(teori Asid-Bes). Di mana hasil
percantuman kedua unsur tersebut akan
menghasilkan garam.

 Sumbangan Ibn Hayyan: Ibn Hayyan telah

mendapat gelaran “Father of Arabican
Alchemy”. Beliau juga berjaya menghasilkan
100 buah buku, di mana 22 buah daripadanya
digunakan sebagai rujukan di Eropah hingga
kurun ke 14 Masehi. Antara karya beliau ialah
Book of the Seventy, Book of Kingdom dan
Book of Balance. Beliau juga turut
menghasilkan banyak teori saintifik antaranya
ialah peleburan logam, penghasilan baja,
pencelupan bahan kain dan kulit, merengas
pakaian tahan air dan pelindung besi.

14