4 Pembakuan Kaidah
Pembahasan kaidah arab melayu amat menarik. Banyak pihak yang telah menelurkan ide untuk
menyeragamkan cara tulis-baca aksara ini,baik secara mandiri maupun melalui kerjasama dengan
instansi dan/atau Lembaga yang dipandang berkompeten. Kajian ini berasas pada keprihatinan sisitem
tulis-baca yang amat beragam.
Tersebut pada bab sebelumnya. Betapa Abdullah bin Abdul Qadir al-Munsyi,Raja Ali Haji dan Zainal
Abidin bin Ahmad,telah berupaya melakukan perbaikan kaidah tulis-baca arab Melayu sejak
pertengahan abad 19 hingga pertengah-akhir abad 20 Masehi. Kajian mereka bukan sekedar
menetapkan cara tulis-baca, namun juga mencakup bahasan tatabahasa Melayu. Hebatnya lagi, bahwa 3
insan yang hidup dizaman berbeda ini adalah pengguna aksara Arab Melayu dalam keseharian.
Kemudian pada abad ke-20 akhir,kajian kaidah tidak lagi ditetapkan oleh pengguna yang ahli,melainkan
hanya peminat seni penulisan ini saja. Tentu saja banyak aspek yang tidak mengena dan tidak perlu-
bahkan terkesan dipaksakan dan dibuat-buat dalam penetapan tulis-baca Arab Melayu.
Dalam hal ini,tidak perlu diperpanjang hujatan masyarakat tentang kaidah penulisan Arab Melayu
terkini. Karena yang lebih penting dari itu semua adalah penuntasan masalah. Penguraian yang
dilakukan Yayasan Gahara adalah melalui kajian terhadap ketetapan yang telah dicapai pada setiap
periode.
Buku pelajaran Arab Melayu terbitan Yayasan Gahara merupakan simpulan dari kajian yang
dilangsungkan selama 10 (sepuluh) tahun. Disusun berlandaskan pada semangat dan keinginan untuk
menyediakan buku bahan ajar yang bermutu serta dapat pula dipertanggungjawabkan isinya. Selain
itu,simpang-siur kaidah tulis-baca Arab Melayu menjadi perhatian utama dan insya allah dapat terjawab
oleh buku ini.
Adapun kaidah penulisan Arab Melayu dalam buku ini disusun berdasarrkan pada 3 kriteria, yakni: (1)
kaidah Bahasa Arab, (2) naskah lama berhuruf Arab Melayu, dan (3) Ejaan Yang Disempurnakan(EYD).
Alasan utama kita untuk merujuk pada kaidah tata Bahasa Arab,adalah(a) bahwa 30% kata kata Bahasa
Melayu merupakan kata serapan dari Bahasa Arab, dan (b) pelajaran Arab Melayu menggunakan aksara
Arab tentunya harus berpedoman pada ketentuan dan ketetapan dalam kaidah Bahasa Arab. Maka
dalam hal ini,segala kata serapan dari Bahasa arab akan ditulis semula seperti kata aslinya,supaya para
pecinta Bahasa dapat memahami makna kata secara tersurat maupun tersirat.
Sementara untuk menulis Bahasa melayu,kita merujuk kepada naskah lama,terutama kitab karya 3
tokoh penting dalam Bahasa melayu,yakni Abdullah bin Abdul Qadir AlMunsyi,Raja Ali Haji,dan Zainal
Abidin Bin Ahmad. Maka segala ketentuan yang telah mereka tetapkan dalam penulisan aksara arab
melayu,sepenuhnya diterapkan dalam buku ini. Dengan kata lain, bahwa segala pedoman yang
ditetapkan oleh orang orang stelah mereka,yang sama sekali tidak mengerti kaidah Bahasa Arab,tidak
akan kita takuti.
Namun kaidah penulisan lama itu tidaklah dapat kita ikuti sepenuhnya. Ada beberapa perkembangan
Bahasa dalam aksara latin yang yang harus kita ikuti pula,supaya tidak terjadi salah faham atau salah
arti. Misalnya pada perbedaan makna antara tulisan “kemeja” dengan “ke meja” dan sebagainya.
B. Berbunyi A mati
Setiap kata yang berbunyi A mati,tidak diberi ‘illah
يڠ هڠ تس بنك تنك ڨس چڤ
Kecuali untuk dua kata ini : ( دانdan) ( وانwan)
C. Berbunyi mati selain A
Setiap kata yang berbunyi mati selain A,diberi ‘illah
ڨير مور بوڠ تون ريل رول فيل ليم
2. Kata dasar dua suku kata berbunyi awal A
A. Berbunyi A-A
1. Jika berbunyi A hidup- A hidup, suku kata awal diberi Alif
كت سم من جل لم رت دس چار
Jika suku kata kedua berhuruf 'illah harus diberi alif
جاوا سايا رايا تاوا الوا فايا
2. Jika berbunyi A hidup- A mati, suku kata awal diberi Alif
تالم تانة كاتك جالن ماكن كانن راتڨ مالس
Jika suku kata kedua berhuruf 'illah (waw atau ya), maka harus diberi alif
الياڠ ايام ساياڠ ساياڤ ماياڠ باواڠ
3. Jika berbunyi A mati – A hidup,kata kedua diberi Alif
منجا لعكا ڬـندا سبدا همبا ڨندا لندا جڠكا
4. Jika berbunyi A mati- A mati,tidak ada yang diberi Alif
سنتن بنتل ڨڠكال لندك تندس كندس ڨندن جمبن
B. Bunyi A-I
1. Jika berbunyi A hidup – I hidup/mati, maka suku kata awal diberi alif dan suku kata
kedua diberi Ya
ڨادي كامي جادي جاوي ساڨي ڬـالي ماري ساري
ساريڠ ساكيت ڬـاديس جالين ماكين راكيت الڠيت تاڠيس
2. Jika berbunyi A mati – I hidup/mati, hanya suku kata kedua diberi ‘illah
ڬـانتي تمڤي سندي مندي سنتي ونتي چندي كستي
كمبيڠ بنجير چنتيك كنتين لنتيك چڠكير رنتيڠ بنتيڠ
C. Bunyi A- U
1. jika berbunyi A hidup – U hidup/mati, suku kata awal diberi Alif dan suku kata kedua
diberi Waw
ڨادو كامو ساڨو باجو ساڬـو بارو مالو ڨاچو
ساروڠ ڨاسوڠ ڬـاجوس جالور ماسوك سابوك الروت تاكوت
2. Jika berbunyi A mati – U hidup/mati, hanya suku kata kedua yang diberi ‘illah
ممڤو بنتو جمبو لمڤو رنچو هنتو چندو تندو
كمبوه ڨنتون سمبوت سڠكوت كنتوك سڠكور هنچور چڠكول
D. Bunyi A-E
1. Jika berbunyi A hidup- E hidup/mati,suku kata awal diberi Alif dan suku kata kedua
diberi Ya
ساتي جاهي ڨاري واڬـي مادي كابيل
تاميڠ كاليڠ كاتيس كاريت كاسيت ماريت
2. Jika berbunyi A mati – E hidup/mati,hanya suku kata kedua diberi ‘illah
أڠكي ڬـانتيڠ بنتيڠ منتيل ڨستيل رنسيل تنتي
E. Bunyi A – O
1. Jika berbunyi A hidup – O hidup/mati, suku kata awal diberi Alif dan suku kata kedua
yang diberi Waw
كادو كارو ساڽو سادو ساڨو رادو سالو جاڬـو الڨو الكون بالوك كاڨوك باروڠ
2. Jika berbunyi A mati – O hidup/mati, hanya suku kata kedua diberi ‘illah
ڨنچو بڠكو بكسو سلتو سمڤو
كنتور مندور چمڤور فكتور ڨنتول
F. Bunyi A berhuruf Hamzah
Bunyi A berhuruf Hamzah hidup/mati diawal kata, tidak perlu diberi ‘illah huruf Alif
أكو أدا أڨا أڠكا أندا
أنك ألة أسري أڠكت أنتن
3. Kata dasar dua suku kata berbunyi awal ‘E’
A. Bunyi E-A
Jika berbunyi E hidup – A hidup, suku kata kedua diberi Alif
ردا جرا ڬـم لڬـا كرا سال سنا ترا
Jika berbunyi E hidup – A mati, semua tiada ‘illah
سكڨ سڽڤ ڨلن سلڠ رتك كلك تلت ڬـلس
Jika berbunyi E mati – A hidup, suku kedua diberi Alif
سندا بندا رنتا ڬـنتا تمڤا سرتا مرتا ترڨا
Jika berbunyi E mati – A mati , tidak ada yang diberi ‘illah
سندل بنتڠ تندڠ كنتڠ همڤس رمڤه سمبه جڠكل
B. Bunyi E-I
Bunyi E hidup/mati, I hidup/mati, suku kata kedua diberi Ya
سڤي ڨتي بسي سري بري
سڤيت جڤيت هنيڠ سڠيت بليت
سليڤ ڬـتير ڨريه سندي ڨڠكي
دڠكي كندي رسمي مستي بنچي
ڨرڬـي ڬـنتڠ ڨنتيڠ لنتيك لندير
C. Bunyi E-U
Bunyi E hidup/mati – U hidup/mati, suku kata kedua diberi Waw
سرو درو كلو دبو لسو
جمو بكو منو سروم ڨروت
لمبو رستو سندو تڠكو مندو
رڠكوه سنتوه بنتوك بنرول سنتول
ڬـمڤور سمبور لنتور لڠكوڠ ڬـمبور
D. Bunyi E-E
Bunyi E hidup/mati- E mati, suku kata kedua diberi Ya
كرين مليك جليك بكين سمنين لمبيك
ڬـنتيڠ سربيت چڠكيه كمڤيس ڨرمين لنتيڠ
E. Bunyi E – O
Bunyi E hidup/mati-O mati, suku kata kedua diberi Waw.
تلون سدوت ستور ڬـمبوك منتوك
4. Kata dasar dua suku kata berbunyi awal ‘I’
A. Bunyi I-A
Jika I hidup – A hidup,suku kata awal diberi Ya dan suku kata kedua
diberi Alif
كيتا كيرا ڨيتا چينا بيسا هينا ليما تيڬـا
Jika I hidup – A mati, suku kata awal diberi Ya
كيڤس ليبس ڨيله ڬـيلڠ ڨيرڠ كيدل هيتم ڨيسڠ
Jika I mati- A hidup,suku kata awal diberi Ya dan suku kata kedua diberi
Alif
تيمڤا هيڠڬـا ڨينتا ريمبا ديندا جيڠڬـا
Jika I mati- A mati, suku kata awal diberi Ya
ڨينتل بينتڠ ڨيندڠ رينتڠ ريڠكس لينته ڨينده سيڠڬـه
B. Bunyi I-I
Bunyi I hidup/mati – I hidup/mati,suku kata awal dan suku kata kedua sama
sama diberi ‘illah huruf Ya
كيسي ميسي سيسي ديري ڬـيري
ڨيريڠ سيسيك بيسيڠ كيكيس كيريم
سيريڤ ليريك ڨيچيڠ كيكير بيبير
ميمڤي تيڠڬـي دينديڠ سيڠكير هيمڤيت
سينتيڠ بينتيك تينديك بيمبيڠ ڨيڠڬـير
C. Bunyi I-U
Bunyi I hidup/mati- U hidup/mati, suku kata awal diberi Ya dan suku kata kedua
diberi ‘illah huruf Waw
تيرو تيسو تيڤو ڨيتو ڨيلو ڨيچو ليكو
سيتوس سيڤوت ڨينوس مينوم سيبوك ڨيكون بيدوك
ڨينتو ڬـينچو ريندو هيندو تينجو ريمبون هيمڤون
سيمڤول تيمبون تيمبول ليندوڠ سيمڤوه زيڠكوه ڨيڠڬـول
D. Bunyi I-E
Bunyi I hidup/mati-E hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua sama
sama diberi ‘illah huruf Ya
سيليت ڨيليك سيندين سيڠكيڤ ڨينسيت فيلتير ريڠسيك
E. Bunyi I-O
Bunyi I hidup/mati – O hidup/mati , suku kata awal diberi Ya dan suku kata
kedua diberi ‘Illah huruf Waw
ڬـيرو كيلو زيڬـوت بيسون ڨيلوت
ڨيڠڤوڠ سيمبول ڨيستول ڨيسڤوت سيڠكوت
F. Bunyi I berhuruf hamzah
Bunyi I berhuruf Hamzah hidup/mati diawal kata, tidak perlu diberi ‘illah huruf
Ya
أبا إبو إسي إكت إڬـت
إنده إنتن إناي إنتان إنزيا
Kecuali untuk penulisan kata hubung dan kata serapan dari bahasa arab
اين ايت إيمان
5. Kata dasar dua suku kata berbunyi awal ‘U’
A. Bunyi U-A
Jika U hidup-A hidup , suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan suku kata
kedua diberi ‘illah huruf Alif
سوكا ڨوڽا بوڠا تونا موكا موال جوڬا لوڨا
Jika U hidup-A mati, hanya suku kata awal diberi ‘illah Waw
سوبڠ ڬـوبل ڨولس سولم روسك لوڬـس لوبڠ بوكن
Jika U mati-A hidup, suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan suku kata
kata kedua diberi ‘illah huruf Alif
سمبا لومبا جومڤا دوستا ڨورنا ڨوترا كورما كوستا
Jika U mati – A mati,hanya suku kata awal diberi ‘Illah Waw
سومبت تومبل بونتل تومڤه توڠڬـل ڬـونده لومره جوڠكل
B. Bunyi U-I
Bunyi U hidup/mati – I hidup/mati , suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan
suku kata kedua diberi ‘illah huruf Ya
دولي ڬـولي بومي سوڬـي بوسي روڬـي
هوني سوڽي كولي سوچي كوليت چوبيت
توميس كوميس سوليڠ روميت سوليت توميت
كوڨيڠ ڨوتري ڬـوستي مولتي بوكتي كوڽيت
كونچي سونتيڠ رونديڠ توربين چوڠكيل سومڤيت
C. Bunyi U-U
Bunyi U hidup/mati – U hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua diberi
‘illah huruf Waw
كوبو ڬـورو توڬـو لوڬـو روڠو هولو
دولو دوڠو سوسو توجو كوبوس ڬـوروه
تورون روموس لوموت هوموس ڨوڨوس سوسون
توجوه جولوك سومبو تومڤو توڠكو چومبو
توڠڬـو رومڤوت تونجوك لومڤور كولتوس توڠڬـول
رونتوه سونتوك تومڤول سوڠكور ڬـوندول لومڤور
D. Bunyi U-E
Bunyi U hidup/mati – E hidup/mati, suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan
suku kata kedua diberi ‘illah huruf Ya
بولي روتي روڨي بوتيت بوسيت
E. Bunyi U-O
Bunyi U hidup/mati – O hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua diberi
‘illah huruf Waw
سورو جودو كولون بورون بوتون
6. Kata Dasar dua suku kata berbunyi Awal ‘E’
A. Bunyi A- E
1. Jika bunyi E hidup – A hidup, suku kata awal diberi ‘illah huruf Ya dan suku
kata kedua diberi ‘illah huruf Alif
بيال ريال ميڬـا ڨينا لينا تيڬـا بيتا تيما
2. Jika bunyi E hidup- A mati, suku kata awal diberi ‘illah Ya
ميتل ايلك تيڤك سيڤك ڨيتك
3. Jika bunyi E mati – A hidup, suku kata awal diberi ‘illah huruf Ya dan suku
kata kedua diberi ‘illah huruf Alif
فينتا ڨيستا ليتدا سيكدا تيندا
4. Jika bunyi E mati- A mati, suku kata awal diberi ‘illah Ya
سينتك مينتل سيمڤك ليمڤر تيڠكك
B. Bunyi E-I
Bunyi E hidup/mati – I hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua diberi
‘illah huruf Ya
هيلي چيري ڨيچي بيندي ڨينسيل
C. Bunyi E-E
Bunyi E hidup/mati – E hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua diberi
‘illah huruf Ya
ليلي تيلي كيري ڬـيسيك ڬـيسير تيمڤي بينتيڠ سينتير
D. Bunyi E-O
Bunyi E hidup/mati – O hidup/mati, suku kata awal diberi ‘illah huruf Ya dan
suku kata kedua diberi ‘illah huruf Waw
ڨيڽوك سيروك ڨيرون تيمڤو سيڠڬـول
7. Kata dasar dua suku kata berbunyi awal ‘O’
A. Bunyi O-A
1. Jika bunyi O hidup- A hidup, suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan suku
kata kedua diberi ‘illah huruf Alif
دوسا سودا رودا توڬـا نودا
2. Jika bunyi O hidup- A mati, suku kata awal diberi ‘illah Waw
كولم روتن توڨن تولك توڨڠ ڨورك سورك سوڨن
3. Jika bunyi O mati-A hidup, suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan suku
kata kedua diberi ‘illah huruf Alif
رونتا روڠڬـا ڨومڤا دومبا لومبا
4. Jika bunyi O mati- A mati , suku kata awal diberi ‘illah Waw
سونتك رومڤك تومبك كوندڠ ڨونتڠ
B. Bunyi O-I
Bunyi O hidup/mati-I hidup/mati,suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan
suku kata kedua diberi ‘illah huruf Ya
لوري ڬـوني ڨوري روتي توڨي
موديس ڨوليس سوسيس رومڤي كوڠسي
مونتير ڨورتير سورتير بوليڠ كومڤي
C. Bunyi O-U
Bunyi O hidup/mati – U hidup/mati, suku kata awal dan suku kata kedua diberi
‘illah huruf waw
بولو دوكو كوروڤ مودوس مودول
D. Bunyi O-E
Bunyi O hidup/mati-E hidup/mati, suku kata awal diberi ‘illah huruf Waw dan
suku kata kedua diberi ‘illah Huruf Ya
سوري هوري بوني كودي توڬـي ڬـوريڠ توريه بوليه
ڬـوريس توفيڠ توكيك ڨوليس ڬـوليك توليه كوندى مورسي
روندي سوڠكيت رومبيڠ ڨوستير
E. Bunyi O-O
Bunyi O hidup/mati – E hidup/mati, kedua suku kata diberi ‘illah
سوتو تولوڠ ڨوروس سوروت سوروڠ
روبوه جومڤو لونتوڠ تومبوك كومڤور
8. Kata Dasar tiga suku kata
A. Bunyi awal A
1. Bunyi A hidup/mati – A hidup – bunyi lain hidup/mati
لكسان ركساس جمباڠن أستاك أستاك
بڬـاسي سفان مندال ڬـراسي أنتا
جكرتا ڬـلكسي ڨلڠكا كتڠكا رڨڠڬـا
KECUALI: bila terdapat huruf 'illah di dalam suku kata
كاواسن كاياڠن ناواال وواسن يياسن
KECUALI: Bila terdapat bunyi HA hidup ditengah kata
ڬـهرا بهسا بهيا چهيا بهنا
بهڬـيا ڬـهرو مهكم بحري واهنا
2. Bunyi A hidup/mati – bunyi lain hidup/mati – bunyi lain hidup/mati
ڨليمبڠ ڬـڤورا ڨڬـودا نڬـودا ڬـلوڠڬـوڠ
B. Bunyi Awal E
1. Bunyi E hidup/mati – E hidup/mati – bunyi lain hidup/mati
ڬـلڬـر ڬـمتر ڬـلمبوڠ بلڠڬـو كرڠڬـا
سرنتك سرمڤك سمنجك تلنتڠ كهندك
چندرا بندرڠ ڬـندرڠ چندروڠ ممڤلم
سلسا سڬـرا چدرا چمتي سترر
كملوت امڤدو سمبليت تلنتڠ چڠكرڠ
2. Bunyi E hidup/mati – bunyi lain hidup/mati – bunyi lain hidup/mati
تل ڬـ كالن جال ڬـ مران ڬـجال
تناڬـ چمار ڨالن بجان ڨڤايا
كتاوا ڨالوا ساللو كراڨو ماليو
براني كناري لمازي مالتي كماڠي
C. Bunyi awal selain A dan E
9. Awalan dan Akhiran
Dalam Bahasa ini tidak diurai tentang jenis awalan/akhiran serta tujuam dan
maksud penempatannya, karena itu sudah dibahas tuntas didalam pelajaran Bahasa
Indonesia. Sedangkan yang perlu kita ketahui adalah bagaimana cara penulisan
awalan dan akhiran dengan aksara Arab Melayu
Pada 8 (delapan) bahasan diatassudah ditegaskan mengenai tatacara
penulisan kata dasar. Setelah semuanya dikuasai, akan mudah bagi kita untuk
memahami ketetapan dibawah ini:
1. Kata dasar tidak akan berubah cara tulisnya,meskipun bertemu dengan kata
awalan/akhiran.
Contoh :
2. Bunyi awalan jadi bertambah untuk menyesuaikan dengan bunyi awal kata
dasar,namun tak merubah bentuk kata dasar
Contoh :