Anda di halaman 1dari 16

NILAI TANGGEL JAWAB WONTEN ING SERAT WEDHATAMA

Makalah menika dipunserat minangka tugas mata kuliah Nyerat Karya Ilmiah

Dosen Pengampu: Prof. Dr. Dra. Suharti, M.Pd.

Kaserat dening :

Willy Didan Ferdinan (18205241050)

Ida Rahmawati (18205241052)

Sasrini Nurhayati (18205241053)

Nur Ahmad Saputra (18205241054)

KELAS K

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA

2020
PRATELAN ISI

PRATELAN ISI ………………………………………………………………… ii

ATUR SAPALA..........……………………………………………………………
iii

BAB I PURWAKA

1.1.Dhasaring Pirembagan ……………………………………………… 1


1.2.Wosing Prekawis……………………………………………………. 1
1.3.Ancasing Pirembagan ……………………………………………… 1

BAB II PIREMBAGAN

2.1. Pangretosan Tanggel Jawab ……..………………………………… 3

2.2. Pangretosan Serat Wedhatama .…....................................…….…… 4

2.3.Nilai tangge ljawab wonten ing seratWedhatama....………………… 4

BAB III PANUTUP

3.1 Dudutan ……………………....………………….……………..…… 12

3.2 Pamrayogi ………………………………………....……….….…….. 12

KAPUSTAKAN....... ………………………………………………….….……...
13

ii
ATUR SAPALA

Alhamdulillah, puji syukur panyerat aturaken wonten ngarsanipun Gusti Allah


ingkang Maha Wikan, saengga makalah punika saged kasusun kanthi gancar. Boten
kesupen ugi panyerat aturaken agunging panuwun kangge tiyang sepuh, Ibu Dosen,
kanca-kanca, saha pihak-pihak sanes ingkang sampun paring pambiyantu saengga
makalah menika saged kaserat kanthi purna.

Makalah kanthi irah-irahan “NILAI TANGGEL JAWAB WONTEN ING SERAT


WEDHATAMA” punika minangka salah satunggaling sarana gladhen nyerat. Makalah
menika dipunserat minangka tugas mata kuliah Nyerat Karya Ilmiah semester 4.

Sedaya panyeratan makalah menika boten estu limrah saha taksih kathah
kirangipun. Awit saking mekaten, panyerat tansah ngantu-antu pamrayogi saha
panyaruwe saking pamaos satemah makalah menika saged kaserat langkung sae.

Mugi-mugi makalah menika saged paring mapinten-pinten munpangat dhateng


sinten kemawon ingkang maos. Aamiin.

Yogyakarta, 20 Maret 2020

Panyerat

iii
iv
BAB I

PURWAKA

1.1 Dhasaring Pirembagan

Serat Wedhatama menika salah satunggaling warisan budaya Jawi ingkang


wujudipun seratan ingkang dipunserat dening Kanjeng Gusti Pangeran Arya
Mangkunegara IV. Wosing serat Wedhatama meenika ngrembag bab piwulang
antawisipun inggih bab gayutipun titah kelawan gusti ingkang maha wikan.
Wonten serat menika ugi dipunandharaken cara-cara rumaket kaliyan Gusti
ingkang maha wikan.

Wonten ing serat Wedhatama ugi dipunandharaken gayut kaliyan pagesangan


wonten ing alam dunya. Bab-bab gesang ingkang wonten ing serat Wedhatama
kados aturan agama, aturan pemerintahan, tata cara ngejawantah lare, njagi haf wa
nepsu saha sanesipun. Kathah sanget nilai-nilai wonten ing serat Wedhatama
ingkang sejatosipun saged dados piwulang utawi tuntunan kangge gesang wonten
ing alam dunya.

Salah satunggaling bab ingkang penting inggih menika bab tanggel jawab
minangka dados manungsa supados gesangipun saged migunani tumrap sesami.
Bab menika ugi kaserat wonten ing serat Wedhatama nanging kedah dipun-analisis
supados saged langkung mangertosi sejatosipun.

Mangka, wonten ing makalah menika badhe dipunrembag bab nilai tanggel
jawab ingkang wonten ing serat Wedhatama supados pamaos saged mangertosi
bilih serat menika ugi ngemu bab tanggel jawab.

1.2. Underaning Perkawis


a. Menapa ingkang dipunwastani tanggel jawab?
b. Menapa ingkang dipunwastani serat wedhatama?
c. Menapa kemawon nilai tanggel jawab wonten ing serat wedhatama?

1.3. Ancasing Pirembagan

1
a. Mangretosi menapa ingkang dipunwastani tanggel jawab?
b. Menapa ingkang dipunwastani serat wedhatama?
c. Menapa kemawon nilai tanggel jawab wonten ing serat wedhatama?

2
BAB II

PIREMBAGAN
2.1. Pangretosan Tanggel Jawab

Tanggel jawab menika kewajiban nyanggi tumindak ingkang sampun


dipuntindakaken dening satunggaling tiyang. Tanggel jawab tegesipun manungsa
mawi mardhika nampi kodratipun (Driyarkara, 1996: 31-32). Driyarkara (2006:
557-558), ngandharaken konsep tanggel jawab menika satunggaling tiyang ingkang
wantun nemtokaken, wantun paring keputusan tumindakipun jumbuh kaliyan
tuntunan kodratipun manungsa.

Poedjawijatna (1982: 42 – 43) ngandharaken tanggel jawab inggih menika


kapitadosan bilih tumindakipun menika sae. Tiyang ingkang boten tanggel jawab
tegesipun tiyang ingkang ndamel crahing swasana. Tiyang menika sejatosipun
mangretos bilih ndamel crahing swasana menika boten sae, menawi taksih
dipuntindakaken tegesipun tiyang menika boten tanggel jawab.

Bertens (1993: 135 – 136) ngandharaken bilih tanggel jawab wonten gayutipun
kaliyan tembung jawab. Tanggel jawab tegesipun saged ngwangsuli menawi
dipunsuwun priksa gayut kaliyan tumindakipun. Tiyang ingkang tanggel jawab
saged paring katrangan saking tumindakipun. Tanggel jawab tegesipun tiyang
menika boten saged endha menawi dipunsuwun paring katrangan saking
tumindakipun.

Pollard (2006: 1), Tanggel jawab dipunperang dados kalih, inggih menika
tanggel jawab legal saha tanggel jawab moral. membedakan tanggel jawab menjadi
dua, yaitu tanggel jawab legal dan tanggel jawab moral. “Legal responsibility what
can be established in a court on the basis of evidence (pragmatic, decision).
Subject to additional legal criteria and Moral responsibility what the person
actually did (truth, discovery) subject to further moral criteria (see normative
moral theories)”. Tegesipun tanggel jawab legal inggih samukawis ingkang kedah
dipuntanggel jawabaken wonten ing pengadilan, mawi dhasaripun bukti pragmatik

3
saha trep kaliyan tata cara ukum, wondene tanggel moral inggih samukawis
ingkang gayut kaliyan moral mawi dhasaripun moral wonten ing masarakat.

2.2. Pangretosan Serat Wedhatama


Serat Wedhatama inggih salah satunggaling serat ingkang wonten ing tlatah
tanah Jawi. Serat Wedhatama ngemu bab pitutur kangge raja-raja Mataram,
nanging ugi dipungethuk tularaken kangge sinten kemawon ingkang purun
magretosi. Serat menika dipunserat dening KGPAA Sri Mangkunegara IV, Raja
Mangkunegaran Solo.
Jinisipun serat Wedhatama menika inggih wujud sekar. Serat menika kaperang
dados 100 pupuh (bait) ingkang kalebet wonten ing 5 tembang macapat inggih
menika, Pangkur 14 pupuh, Sinom 18 pupuh, Pocung 15 pupuh, Gambung 35
pupuh, saha Kinanthi 18 pupuh.
Serat Wedhatama dados salah satunggaling dhasar kangge sinten kemawon
ingkang ingkang kepengin laku spiritual saha ngemu sipat universal kangge sadaya
agami utawi kapitadosan. Pepucuking saking wedhatama inggih menika mangretosi
sejatosipun gesang supados saged tepang kaliyan piyambakipun ugi saged
manunggal kaliyan Gusti.

2.3. Nilai tanggel jawab wonten ing serat Wedhatama


Wonten nilai-nilai luhur ingkang dipunandharaken dening serat Wedhatama,
salah satunggaling inggih nilai tanggel jawab. Nilai tanggel jawab menika ingkang
wonten ing serat Wedhatama inggih menika :

Pangkur
Pupuh

Tembang Terjemahan Analisis

1 Mingkar mingkuring Meredam nafsu Tanggel Jawab moral tiyang


ukara, angkara dalam diri,
sepuh nggulawentah dhateng
Akarana karanan Hendak berkenan putra putrinipun. Ancasipun
mardi siwi, mendidik putra-putri
panggulawentah menika supados
Sinawung resmining Tersirat dalam

4
kidung, indahnya tembang, sang putra-putri saged
Sinuba sinukarta, dihias penuh variasi, nindakaken laku ingkang becik
Mrih kretarta agar menjiwai hakekat ugi luhur budinipun
pakartining ngelmu ilmu luhur,
luhung
yang berlangsung di
Kang tumrap neng tanah Jawa
tanah Jawa, (nusantara)
Agama ageming aji. agama sebagai
“pakaian” kehidupan.
5 Mangkono ngelmu Demikianlah ilmu yang Tanggel jawab moral manungsa
kang nyata,
nyata, dhateng ilmunipun. Manungsa
Sanyatane mung weh kedah njagi supados ilmunipun
reseping ati, Senyatanya
saged dados tentreming manah
Bungah ingaran memberikan
cubluk, inggih boten kumalungkung bilih
ketentraman hati,
Sukeng tyas yen gadhah ilmu ugi tansah sumeleh
denina, Tidak merana dibilang manahipun wonten gesang.
Nora  kaya si bodoh,
punggung anggung
gumrunggung Tetap gembira jika
Ugungan sadina dina dihina

Aja mangkono wong Tidak seperti si dungu


urip.
yang selalu sombong,

Ingin dipuji setiap


hari.

Janganlah begitu
caranya orang hidup.
7 Kikisane mung Tujuan hidupnya Tanggel Jawab moral putra
sapala,
begitu rendah, dhateng piyambakipun ugi tiyang
Palayune ngendelken sepuhipun. Putra boten pareng
yayah wibi, Maunya
namung ngandelaken tiyang
Bangkit tur mengandalkan orang
bangsaning luhur, sepuhipun, kedah saged madeg
tuanya,
piyambak pados brana picis ugi

5
Lha iya ingkang Yang terpandang serta kabutuhanipun piyambak
rama,
bangsawan
Balik sira
sarawungan bae Itu kan ayahmu !
durung
Sedangkan kamu kenal
Mring atining tata
krama, saja belum,
Nggon anggon
akan hakikatnya tata
agama suci
krama

dalam ajaran yang


suci
10 Marma ing sabisa- Karena itu sebisa- Tanggel jawab legal inggih
bisa,
bisanya, tanggel jawab kangge taat
Bebasane muriha paugeran saha tuntunan negara.
tyas basuki, Upayakan selalu
Tuladhanipun taat kalawan
Puruita-a kang patut, berhati baik
Undhang-undhang.
Lan traping Bergurulah secara
angganira,
tepat
Ana uga angger
ugering kaprabun, Yang sesuai dengan
Abon aboning dirimu
panembah,
Kang kambah ing Ada juga peraturan
siyang ratri. dan pedoman
bernegara,

Menjadi syarat bagi


yang berbakti,

yang berlaku siang


malam.
Sinom
Pupu

Tembang Terjemahan Analisis


15 Nulada laku utama Contohlah perilaku Tanggel jawab moral minangka

6
utama, tiyang jawi ingkang kedah njagi
hawa nepsu saha asih kalawan
Tumrape wong bagi kalangan orang
sesami
Tanah jawi, Jawa (Nusantara),

Wong agung ing orang besar dari


Ngeksiganda, Ngeksiganda
(Mataram),
Panembahan
Senopati, Panembahan Senopati,

Kepati amarsudi, yang tekun,


mengurangi hawa
Sudane hawa lan
nafsu,
nepsu,
dengan jalan prihatin
Pinepsu tapa brata,
(bertapa),
Tanapi ing siyang
serta siang malam
ratri,
selalu berkarya
Amamangun
membuat hati tenteram
karyenak tyasing
bagi sesama (kasih
sesama.
sayang)

21 Ambawani tanah Menguasai tanah Jawa Tanggel jawab moral inggih


Jawa, (Nusantara), tanggel jawab kangge
piyambakipun supados saged
Kang padha yang menjadi raja
nuntun saha nyamektakaken
jumeneng aji, (pemimpin),
kangge masa depan.
Satriya dibya satria sakti
sumbaga, tertermasyhur,

Tan lyan trahing tak lain keturunan


Senopati, Senopati,

7
Pan iku pantes ugi, hal ini pantas pula

Tinelad labetipun, sebagai tauladan budi 


pekertinya,
Ing sakuwasanira,
Sebisamu, terapkan di
Enake lan jaman
zaman nanti,
mangkin,
Walaupun tidak bisa
Sayektine tan bisa
ngepleki kuna. persis sama seperti di
masa silam.

28 Tuwin ketip Begitu pula jika aku Tanggel jawab moral minangka
suragama, menjadi pengurus dan pendakwah ingkang kedah
juru dakwah agama. ngugemi paugeran saha
Pan ingsun nora
kewajiban sarta nyukani
winaris, Karena aku bukanlah
pedhoman.
keturunannya,
Angur baya
ngantepana, Lebih baik memegang
teguh
Pranatan wajibing
urip, aturan dan kewajiban
hidup,
Lampahan angluluri,
Menjalankan pedoman
Kuna kumunanira,
hidup
Kongsi tumekeng
warisan leluhur dari
samangkin,
zaman dahulu kala
Kikisane tan lyan hingga kelak kemudian
amung ngupa boga. hari.

Ujungnya tidak lain


hanyalah mencari
nafkah.

8
31 Mangkono janma Demikianlah manusia Tanggel jawab moral manungsa
utama, utama, ingkang kedah gadhah sipat
satria tegesipun ngayomi dhateng
Tuman tumanem ing Gemar terbenam
sesami ugi ngandelaken budi
sepi, dalam sepi (meredam
luhur
nafsu),
Ing saben rikala
mangsa, Di saat-saat tertentu,

Masah amemasuh Mempertajam dan


budi, membersihkan budi,

Laire anetepi, Bermaksud memenuhi


tugasnya sebagai
Ing reh
satria,
kasatriyanipun,
berbuat susila rendah
Susilo anor raga,
hati,
Wignya met tyasing
pandai menyejukkan
sesami,
hati pada sesama,
Yeku aran wong
itulah sebenarnya yang
barek berag agama.
disebut menghayati
agama.
Pocung
Pupu

Tembang Terjemahan Analisis


44 Bathara gung Tuhan Maha Agung Tanggel jawab moral minangka
titah kalawan Gusti.
Inguger graning diletakkan dalam
Dipunandharaken bilih kedah
jajantung setiap hela nafas
nglampahi sadaya ingkang
Jenek Hyang wisesa Menyatu dengan Yang dupunkersakaken Gusti
Mahakuasa
Sana pasenedan suci
Teguh mensucikan diri
Nora kaya si mudha

9
mudhar angkara Tidak seperti yang
muda,

mengumbar nafsu
angkara.
Gambuh
Pupu

Tembang Terjemahan Analisis


48 Samengko ingsun Kelak saya bertutur, Tanggel jawab moral minangka
tutur manungsa kalawan Gusti. Kedah
Empat macam sembah
nglampahi kewajiban
Sembah catur supaya supaya dilestarikan;
sembahyang. Inggih raganipun,
lumuntur
Pertama; sembah ciptanipunc jiwanipun saha
Dhihin raga, cipta, raga, kedua; sembah rasanipun
jiwa, rasa, kaki cipta, ketiga; sembah
jiwa, dan keempat;
Ing kono lamun
sembah rasa, anakku !
tinemu
Di situlah akan
Tandha nugrahaning
bertemu dengan
Manon
pertanda anugrah
Tuhan

Kinanthi
Pupu

Tembang Terjemahan Analisis


71 Kalamun durung Apabila belum bisa Tanggel jawab moral inggih
lugu membawa diri, tanggel jawab kangge
nindakaken jujur saha boten
Aja pisan wani Jangan sekali-kali
rumaos bisa. Menika supados
ngaku aku berani mengaku-aku,
boten dadosaken tiyang sanes iri
Antuk siku kang mendapat laknat yang uga sirik.
mangkono iku kaki demikian itu anakku !

10
Kena uga wenang Artinya, seseorang
muluk berhak berkata apabila
sudah mengetahui
Kalamun wus padha
dengan nyata
melok

BAB III

PANUTUP

3.1 Dudutan
Saking andharan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan inggih menika :
1. Serat Wedhatama menika salah satunggaling serat saking tanah jawi ingkang
ngemu piwulang kangge gesang supados tiyang gesang menika saged tumindak
ingkang becik
2. Salah satunggaling nilai ingkang wonten ing Serat Wedhatama menika nilai
Tanggel Jawab. Inggih tanggel jawab moral saha tanggel jawab legal.

11
3. Saben peranganing tembang woten ing serat Wedhatama menika ngemu pupuh
ingkang ngandharaken nilai tanggel jawab.
4. Nilai-nilai tanggel jawab ingkang dipungemu dening serat wedhatama inggih
menika:
a) Tanggel jawab moral : Tiyang sepuh nggulawentah dhateng putra
putrinipun, manungsa dhateng ilmunipun, putra dhateng piyambakipun
ugi tiyang sepuhipun, minangka tiyang jawi, minangka pendakwah,
manungsa ingkang kedah gadhah sipat satria, minangka titah kalawan
Gusti saha nindakaken jujur.
b) Tanggel jawab legal : taat paugeran saha tuntunan negara

3.2. Pamrayogi
1. Serat Wedhatama menika kedah dipunlestantunaken langkung utami kaliyan
tiyang jawi amargi saking serat menika kathah ilmu ingkang dipunbetahaken
kangge gesang.
2. Serat Wedhatama ingkang wujudipun tembang menika langkung sae menawi
boten namung dipuntembangaken nanging ugi dipunpahami maknanipun
ingkang wonten ing tembang menika.

DAFTAR PUSTAKA

Wibawa, Sutrisna. 2013. Filsafat Moral Jawa Seh Amongraga Dalam Serat Centhini.
Yogyakarta: UNY Press

Widyawati, Wiwien. 2012. Etika Jawa. Yogyakarta: Pura Pustaka Yogyakarta

Magnis Suseno, Franz. 1985. Etika Jawa. Jakarta: PT Gramedia

12

Anda mungkin juga menyukai