Modul Ajar Teks Cerita Wayang: Sekolah Menengah Kejuruan Negeri 1 Kawunganten
Modul Ajar Teks Cerita Wayang: Sekolah Menengah Kejuruan Negeri 1 Kawunganten
MODUL AJAR
TEKS CERITA WAYANG
SASTRA PEWAYANGAN
Menyimak (informasi) teks sastra pewayangan
Komponen Inti
Inti
( 70 menit ) 1. Orientasi siswa terhadap masalah.
menyajikan masalah
Guru mengulas kembali cerita wayang Mahabarata
“Gatotkaca Gugur” dan membuat pertanyaan-pertanyaan
pembuka terkait materi pertemuan sebelumnya untuk
mengawali pertemuan
2. Mengorganisasi siswa untuk belajar.
membuat hipotesis
Guru mengarahkan siswa untuk memahami materi baru terkait
“sinopsis” crita wayang Mahabarata Gatotkaca Gugur
3. Membimbing penyelidikan secara individual.
merancang percobaan
Guru mendorong siswa untuk memahami unsur-unsur
sinopsis dan langkah-langkah menuliskan Sinopsis.
4. Mengembangkan dan menyajikan hasil karya.
melakukan percobaan
Guru mengarahkan siswa menuju penugasan untuk membuat
Sinopsis Mahabarata “Gatotkaca Gugur” sesuai dengan
langkah-langkah yang sudah dijelaskan.
5. Menganalisis dan mengevaluasi.
menganalisis data
Siswa menyajikan secara lisan atau tulisan ringkesan sinopsis
yang sudah ditulis sendiri dan memberi tanggapan dengan
bahasa sendiri untuk menumbuhkan rasa keberanian,
membuat kesimpulan
guru memberikan refleksi dan simpulan terhadap hasil
pekerjaan siswa dan menyimpulkan materi yang diajarkan.
Asesmen
Jenis 1. Diagnostik
Asesmen Kepriye caramu anggone sinau basa Jawa?
Apa wong tuwamu nyengkuyung anggone kowe sinau basa
Jawa?
Apa kang kok senengi lan ora senengi saka sinau basa Jawa ?
Apa perangan sing ngganggu anggone kowe sinau?
2. Formatif
Terlampir
3. Sumatif
-
Bentuk 1. Sikap
Asesmen Observasi, penilaian diri dan penilaian teman sebaya
2. Performa
Presentasi
3. Tertulis
Esay
Pengayaan dan Remidial
Pengayaan Terlampir
Remidial Terlampir
Refleksi Guru
Nama :
Kelas :
No. Absen :
Aranana sapa wae Paraga wayang ing ngisor iki lan wateke!
Saka teks cerita Gatutkaca Gugur kang dipaparake, Golekana tembung-tembung kang durung kowe
ngerteni artine banjur golekana tegese ana ing kamus!
Tembung Tegese
LKPD 3
GLADHEN INDIVIDU
Nama :
Absen :
Kelas :
Sakuwise kowe nglampahi materi babagan wayang, saiki coba wangsulana pitakonan ing
ngisor iki :
1. Jelasake panemumu babagan wayang!
2. Apa wae unsur pembangun kang ana ing sajroning cerita?
3. Bedakake penokohan lan sudut pandang!
4. Jelasake panemumu babagan amanat!
5. Jelaskake nilai sajroning cerita!
Jawaban :
1. Wayang yaiku sawijining wujud seni pertunjukan drama sing khas. Seni swara, seni
sastra, seni musik, seni tutur, seni lukis, lan sapanunggalane kamot ana ing kesenian
iki. Ana panganggep yen pertunjukan wayang ora mung kesenian, nanging ngemot
pralambang. Saora-orane wiwit abad 19 nganti saiki, wayang wis dikaji lan diteliti
para ahli.
2. Unsur Cerita Wayang
Kaya karya sastra liyane, cerita wayang uga nduweni unsur-unsur pambangun. Unsur-unsur
kasebut yaiku tema, latar/setting, paraga lan watak, alur, amanat, lan punjering cerita/sudut
pandang.
Tema yaiku gagasan ide utawa underan pokok sing dibahas sajerone cerita wayang. Tema
minangka dhasar lumakune cerita wayang.
Setting / latar
Setting yaiku latar sing nyengkuyung lumakune cerita wayang. Setting ana 3, yaiku setting
wayah, setting papan lan setting swasana.
Unsur iki nuduhake papane panulis ing jerone cerita. Ing unsur iki, panulis bisa mapan ing 2
sudut pandang, yaiku:
sudut pandang wong kapisan (pertama). Ciri saka sudut pandang iki yaiku nggunakake
tembung sesulih wong kapisan: aku/ dak / tak, nyritakake apa sing dilakoni lan ngandharake
rasa pengrasa pribadi kanthi tembung aku.
sudut pandang wong katelu. Ciri utamane yaiku nggunakake tembung sesulih wong katelu
yaiku dheweke / wonge lan sapanunggalane.
Alur yaiku rerangken kedadean sing dumadi sajerone cerita wayang. Alur diperang dadi 3
yaiku alur maju, alur mundur lan alur campuran.
Alur maju yaiku alur sing nuduhake laku progresif (maju). Alur mundur nyritakake peristiwa
flashback, dene alur campuran nyuguhke persitiwa acak, kadang maju lan kadang mundur.
Paraga lan watak iku unsur sing ora bisa dipisahke. Paraga yaiku tokoh pelaku sajeroning
cerita wayang, dene watak yaiku sifat sing diduweni paraga. Paraga ana 3, yaiku protagonis
(tokoh apikan) tokoh antagonis (tokoh penentang protagonis) lan tokoh netral (tritagonis).
Lelewaning Basa yaiku gaya cerita panulis. Lelewaning basa iki bisa arupa majas lan
purwakanthi. Majas sing umum digunakake ing cerita wayang yaiku majas sarkasme (basa
kasar) lan eufisme (basa alus) ing basa krama alus. Saliane majas kasebut, ana uga majas
majas hiperbola, metafora lan sapanunggalane.
Amanat yaiku piwulang utawa pitutur sing ana sajeroning cerita wayang. Amanat iki ora
kudu padha saben pawongan sing maca cerita. Bisa wae amanat sing ditampa pamaca siji lan
liyane beda.
B. Asesmen
Penilaian diri
Isilah pertanyaan pada tabel di bawah ini sesuai dengan yang kalian ketahui, berilah
penilaian secar ajujur, obyektif, dan penuh tanggung jawab dengan memberi tanda pada
kolom pilihan.
No Pertanyaan Ya Tidak
1 Apakah kalian telah memahami cerita wayang?
2 Apakah kalian telah memahami unsur-unsur cerita wayang?
3 Apakah kalian dapat membedakan unsur intrinsic dan ekstrinsik
cerita?
4 Apakah kalian dapat menjelaskan nilai-nilai pada cerita
wayang?
5 Apakah kalian dapat membuat Sinopsis dari sebuah cerita?
Catatan :
Bila ada jawaban “Tidak” maka segera lakukan review pembelajaran
Bila semua jawaban “Ya” maka kalian dapat melanjutkan ke pembelajaran berikutnya.
ASESMEN FORMATIF
PENILAIAN INDIVIDU
Nama :
Absen :
Kelas :
C. Pengayaaan
Program pengayaan diberikan/ditawarkan kepada siswa yang mendapatkan nilai diatas 70
sebagai bentuk pendalaman terhadap materi yang diberikan.
- Guru memberikan nasihat agar tetap rendah hati, karena telah mencapai KKM.
- Guru memberikan soal pengayaan sebagai berikut:
1. Siswa membaca informasi secara online tentang teks wayang Mahabarata dalam
rangka melaksanakan gerakan literasi.
D. Remidi
Remedial Tes diberikan kepada siswa yang mendapatkan nilai di bawah 70
untuk pengetahuan dan keterampilan.
Dan jika jumlah siswa yang remedial mencapai 50% maka diadakan
remedial teaching terlebih dahulu, lalu dilanjutkan remedial tes.
Soal :
1. Apa kang ditegesi gaya bahasa!
2. Apa kang ditegesi sudut pandang!
Jawaban :
1. Gaya Bahasa yaiku Lelewaning Basa yaiku gaya cerita panulis. Lelewaning basa iki bisa
arupa majas lan purwakanthi. Majas sing umum digunakake ing cerita wayang yaiku majas
sarkasme (basa kasar) lan eufisme (basa alus) ing basa krama alus. Saliane majas kasebut, ana
uga majas majas hiperbola, metafora lan sapanunggalane.
2. Sudut pandang yaiku sudut pandang wong kapisan (pertama). Ciri saka sudut pandang iki
yaiku nggunakake tembung sesulih wong kapisan: aku/ dak / tak, nyritakake apa sing dilakoni
lan ngandharake rasa pengrasa pribadi kanthi tembung aku.
sudut pandang wong katelu. Ciri utamane yaiku nggunakake tembung sesulih wong katelu
yaiku dheweke / wonge lan sapanunggalane.
CATATAN :
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
Lampiran
E. Ringkasan Materi
Wayang yaiku sawijining wujud seni pertunjukan drama sing khas. Seni swara, seni sastra,
seni musik, seni tutur, seni lukis, lan sapanunggalane kamot ana ing kesenian iki. Ana
panganggep yen pertunjukan wayang ora mung kesenian, nanging ngemot pralambang.
Saora-orane wiwit abad 19 nganti saiki, wayang wis dikaji lan diteliti para ahli.
Minangka kesenian rakyat utawa keraton, wayang akeh banget jenise. Ana wayang golek sing
kagawe saka kayu, ana wayang kulit kagawe saka kulit sapi utawa lembu, wayang klithik
kagawe saka kayu, wayang beber digambar ana ing kertas utawa kulit lan sapiturute.
Cerita wayang Sumbere cerita saka Ramayana lan Mahabarata, cerita-cerita Menak, cerita-
cerita Panji, utawa syair-syair kepahlawanan utawa kreasi anyar sing nyritakake bab prastawa
anyar.
Saliyane kuwi werna-wernaning wayang iku uga ana wayang wong, sing dipragakake dening
uwong. Wayang wong iki wis ana wiwit abad kaping 18. Wayang iki entuk sambutan sing
apik saka masyarakat, mula ing jaman sateruse ketok akeh perkumpulan wayang wong
Cerita wayang iku duwe struktur formal. Struktur kuwi kedadeyan saka unsur-unsur sing ana
hubungane antara siji lan sijine. Unsur-unsure yaiku tokoh, watak,alur, tema, latar, lakon,
pesen sing kamot, pitutur (pesan moral) sing kakandhut sajroning cerita wayang
Kaya karya sastra liyane, cerita wayang uga nduweni unsur-unsur pambangun. Unsur-unsur
kasebut yaiku tema, latar/setting, paraga lan watak, alur, amanat, lan punjering cerita/sudut
pandang.
Tema yaiku gagasan ide utawa underan pokok sing dibahas sajerone cerita wayang. Tema
minangka dhasar lumakune cerita wayang.
Setting / latar
Setting yaiku latar sing nyengkuyung lumakune cerita wayang. Setting ana 3, yaiku setting
wayah, setting papan lan setting swasana.
Unsur iki nuduhake papane panulis ing jerone cerita. Ing unsur iki, panulis bisa mapan ing 2
sudut pandang, yaiku:
sudut pandang wong kapisan (pertama). Ciri saka sudut pandang iki yaiku nggunakake
tembung sesulih wong kapisan: aku/ dak / tak, nyritakake apa sing dilakoni lan ngandharake
rasa pengrasa pribadi kanthi tembung aku.
sudut pandang wong katelu. Ciri utamane yaiku nggunakake tembung sesulih wong katelu
yaiku dheweke / wonge lan sapanunggalane.
Alur yaiku rerangken kedadean sing dumadi sajerone cerita wayang. Alur diperang dadi 3
yaiku alur maju, alur mundur lan alur campuran.
Alur maju yaiku alur sing nuduhake laku progresif (maju). Alur mundur nyritakake peristiwa
flashback, dene alur campuran nyuguhke persitiwa acak, kadang maju lan kadang mundur.
Paraga lan watak iku unsur sing ora bisa dipisahke. Paraga yaiku tokoh pelaku sajeroning
cerita wayang, dene watak yaiku sifat sing diduweni paraga. Paraga ana 3, yaiku protagonis
(tokoh apikan) tokoh antagonis (tokoh penentang protagonis) lan tokoh netral (tritagonis).
Lelewaning Basa yaiku gaya cerita panulis. Lelewaning basa iki bisa arupa majas lan
purwakanthi. Majas sing umum digunakake ing cerita wayang yaiku majas sarkasme (basa
kasar) lan eufisme (basa alus) ing basa krama alus. Saliane majas kasebut, ana uga majas
majas hiperbola, metafora lan sapanunggalane.
Amanat yaiku piwulang utawa pitutur sing ana sajeroning cerita wayang. Amanat iki ora
kudu padha saben pawongan sing maca cerita. Bisa wae amanat sing ditampa pamaca siji lan
liyane beda.
Sajeroning karya sastra cerita wayang, mesthine ana nilai-nilai sing bisa ditrapake dening
pamaca. Nilai-nilai kasebut antarane yaiku:
1. Nilai budaya ana gayute karo gagasan pamikiran, asil cipta rasa karsane manungsa.
2. Nilai sosial minangka nilai sing ana gandheng cenenge karo brayane manungsa ing
alam donya.
3. Nilai pendidikan minangka dalan perubahan manungsa dadi luwih apik.
4. Nilai moral sing jumbuh karo norma masyarakat bebrayan.
5. Nilai religius jumbuh karo tuntunan agama lan kepercayaan
6. Nilai Etika, Nilai Politis, Nilai estetis lan nilai-nilai liyane sing ana hubungane karo
panguripane manungsa.
Ngringkes utawa sinopsis yaiku proses ngringkes tulisan sing dawa supaya dadi luwih cekak,
nanging ora ngurangi isine tulisan mau. Ancas gawe ringkesan yaiku supaya informasi saka
tulisan luwih cepet ditampa dening pamaca. Cara gawe sinopsis yaiku
Bolan-baleni maca tulisan sing ameh diringkes. Tujuan saka cara iki yaiku supaya panulis
ringkesan bisa ngerteni lan gambling bab apa sing bakal diringkes. Saliyane iku, panulis uga
bisa nggawe cengkorongan ngenani wos/ isi saka wacan kasebut.
Nulis saben prastawa penting saka wacan kasebut. Ing dhuwur wis diaturake yen tujuan nulis
sinopsi yaiku ngaturake informasi penting maran pamaca. Mula kudu prastawa penting sing
ditulis.
Yen ana pacelathon (teks omongan), usahakna dikurangi. Cara iki minangka cara sing paling
gampang ngringkes. Pacelathon ora perlu ditulis maneh. Cukup ditulis isine.
Yen gawe ringkesan, usahakna basane komunikatif. Cara iki dadi cara sing ora kalah penting.
Sebab, kadhangkala para pamaca ora mengerteni tembung ukara saka cerita wayang. Mula,
panulis ringkesan, kudu bisa nulis kanthi komunikatif.
Sinopsis
Cara gawe sinopsis utawa ringkesan cerkak yaiku :
- Maca naskah cerkak nganti rampung.
- Nulis intine cerita kang penting-penting mawon.
- Monolog lan dialog ditulis intine nanging ora nyebal saka laur cerita.
- Ngronce inti cerita kang penting wau dadi sawijining paragap.
G. Glosarium
Wayang : bayangan
Diksi : pemilihan kata
Wigati : wigati
Paraga : penokohan
Ragam Bahasa : jenis bahasa
Pepak : lengkap
Irah-irahan : judul
Amanat : pesen
H. Daftar Pustaka
Modul Pengayaan Bahan Ajar Bahasa Jawa Kelas X
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B Wolters Uitcevers
Maatschappij N.V Groningen.
Widaryatmo, Gandung, dkk. 2014. Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas X.
Jakarta: Penerbit Erlangga.
Sumber Literasi dari Internet