PEMARKAHAN

SEMESTER 2 SESI 2014 / 2015

BMS 3022 KARYA AGUNG MELAYU
BAHAGIAN C
Kitab Pengetahuan Bahasa (Raja Ali Haji), Analisis Struktur dan Gaya Bahasa

DISEDIAKAN OLEH
NAMA

NO. MATRIK

NORDIN BIN ZAKARIA

D20112055993

KUMPULAN

UPSI02(A142PJJ)

PENSYARAH

DR. MOHD RASHID BIN MD IDRIS

KANDUNGAN

1.0

Pengenalan

2.0

Morfologi (binaan kata, golongan kata, kata

arkaik)

3.0

Sintaksis (binaan ayat, golongan ayat, ayat

klasik)

4.0

Semantik (makna, perluasan makna)

10

5.0

Rumusan
11
Bibliografi

12

1.0 Pengenalan

Karya agung merupakan karya-karya yang berjaya meninggalkan kesan seni, ilmu, falsafah,
budaya, dan sosial yang kekal dalam kesedaran dan ingatan pembaca. Unsur dalam karya ini
merangkumi mutu, nilai ketamadunan dan nilai kemanusiaan di dalam karya tersebut. Dunia
ketamadunan Melayu telah memperlihatkan, terdapat banyak karya-karya agung yang telah
dihasilkan. Karya-karya ini melambangkan keunggulan daya cipta bangsa itu untuk membentuk
tradisi dan identitinya yang tersendiri. Hasil kepengarangan ini dipelajari, dijadikan panduan,
dikekalkan atau dicerna oleh keturunan berikutnya sehinggalah hasilnya menjadi tradisi dan
warisan bangsa hingga ke zaman ini (Mohd Rashid Md Idris 2013).
Kitab Pengetahuan Bahasa merupakan karya kedua Raja Ali Haji berkaitan dengan bahasa
Melayu. Kitab ini dihasilkan berdasarkan catatan pada naskah kajian pada tahun 1275H/ 1858M
iaitu kira-kira lapan tahun sesudah karyanya yang pertama bertajuk Bustan al-Katibin (1267H/
1850M). Kedua-dua karya beliau ini adalah tentang bahasa yang merupakan warisan yang amat
berharga serta menjadi penyambung kepada tradisi pengajian bahasa dalam Islam yang bermula
sejak zaman awal Islam lagi.

2.0

Morfologi (binaan kata, golongan kata, kata arkaik) dalam Kitab Pengetahuan

Bahasa.
2.1 Binaan Kata.
Raja Ali Haji memulai kandungan kitab ini dengan pengenalan tatabahasa Melayu yang mirip
dengan ilmu nahu (tatabahasa) Arab. Untuk tatabahasa ditempatkan pada halaman 2 sampai
halaman 32. Kosa kata dimulai dengan huruf "Alif" dan berakhir dengan huruf "Ca". Kitab
Pengetahuan Bahasa walau pun dikatakan sebagai "kitab bahasa Melayu", namun jika kita teliti
ternyata jangkauannya lebih jauh daripada itu. Kitab Pengetahuan Bahasa tampil
memperkenalkan beberapa istilah yang terdapat dalam agama Islam, sejarah, dan lain-lain,
2

dengan huraian yang cukup mantap, panjang dan memuaskan. Sebagai contoh kosa kata huruf
"Alif", perkataan "ahbar", Raja Ali Haji mentakrifkannya, "Iaitu segala 'ulama'-'ulama' yang
besar-besar, yang 'alim lagi mujtahid pada tiap-tiap daripada ilmu usul, dan furu', dan tasawuf,
dan tafsir, dan hadis, dan segala alat pekakas mengeluarkan maksud dan mafhum segala ilmu."
(hlm. 39 - 40).
Sesudah memberikan takrif Raja Ali Haji menjelaskan pula para ulama yang termasuk dalam
lingkungan pentakrifan itu dimulai dari zaman sahabat Nabi S.A.W hingglah para ulama yang
datang kemudiannya. Pada penutup istilah "ahbar", Raja Ali Haji berpendapat, "Maka
barangsiapa mengikut dan membesarkan segala 'ulama' seolah-olah ia membesarkan Nabi, dan
mengikut akan segala Nabi, dan Rasul. Dan barangsiapa mengikut dan membesarkan segala Nabi
dan Rasul seolah-olah ia mengikut dan membesarkan Allah Ta'ala ... Dan barangsiapa tiada
mengikut dan membesarkan mereka itu dan menghina-hinakan mereka itu serasa ia merintangi
Allah S.W.T. Nanti di belakangnya didapatinya juga kehinaan di dalam dunia dan di dalam
akhirat kerana kena bunuhnya daripada mereka itu. Maka mereka itulah tanda orang syaqawah,
yakni celaka adanya." (hlm. 40).
Setelah selesai perkataan-perkataan yang diawali dengan huruf Alif,

Raja Ali Haji

membicarakan pula perkataan-perkataan yang diawali dengan huruf Ba'. Perkataan Ba' itu sendiri
beliau takrifkan, "Iaitu air yang berjalan pada lautan besar, yang tiada tentu harusnya. Akan
tetapi air itu berjalan mengikut angin sebab pasang surutnya. Tiada dapat ketentuan sebab jauh
daripada daratan adanya." (hlm. 201).
Kosa kata yang terakhir dalam Kitab Pengetahuan Bahasa ialah "candakia". Takrif perkataan
"cendekia" dalam Kamus Dewan sama maksudnya dengan takrif Kamus Besar Bahasa
Indonesia. Perlu kita perhatikan dengan cermat sama ada pada ucapan mahu pun tulisan
"candakia" dan "cendekia", kerana berlainan takrifnya. Perkataan "candakia" tidak digunakan
lagi, tetapi "cendekia" masih digunakan sampai sekarang.

Selalu juga digunakan

"cendekiawan".

2.2 Golongan Kata

Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa ini terdapat tiga jenis penggunaan nahu bahasa Melayu iaitu
Isim, fiil, dan harf. Isim ialah kata nama. Menurut Ahmad Khair Mohd Nor (2012), kata nama
ialah kata yang merujuk kepada nama orang, tempat atau benda. Raja Ali Haji dalam Kitab
Pengetahuan Bahasa menghuraikan perkataan isim adalah nama tiap-tiap barang yang
menunjukkan maknanya pada dirinya, tiada beserta dengan masa yang tiga, yakni: masa yang
telah lalu, dan masa yang lagi akan datang dan masa hal sekarang ini. Isim ataupun nama dapat
dibahagikan kepada dua iaitu isim nakirah dan isim marifah.
Isim nakira ialah kata nama tak tentu. Isim nakirah dapat disamakan dengan kata nama am yang
kita fahami atau nama yang melengkapi pada jenisnya dan yang melengkapi pada macamnya
yang tiada tertentu kepada seseorang. Contohnya, Zaid lelaki, Umar lelaki dan Bakar pun lelaki
juga.
Isim marifah pula terbahagi kepada lima bahagian iaitu isim damir, isim al-alam, isim alisyarah, isim mausul dan isim idafah. Isim damir dikenali sebagai kata ganti nama atau nama
yang tersembunyi seperti aku, kami, engkau dan dia. Kedua, isim al-alam iaitu kata nama khas
atau nama yang diketahui seperti nama orang, nama negeri dan lain-lain. Ketiga, isim alisyarah iaitu kata tunjuk atau nama yang tiada ditentukan akan dia tetapi diisyaratkan seperti
ini, itu, di sini, di sana dan di situ. Keempat, isim mausul atau kata ganti nama relatif iaitu
maksudnya pada bahasa Melayu nama yang seperti yang ini dan yang itu. Kelima, isim idafah
atau kata sandaran iaitu nama yang bersandar kepada sesuatu nama seperti penggunaan perkataan
si dalam budak si Zaid dan penggunaan ku dalam budakku.
Fi il juga dikenali sebagai kata kerja. Kata kerja ialah kata yang merujuk kepada perbuatan atau
sesuatu yang dilakukan. Dalam Tatabahasa Dwan (2010), kata kerja ialah perkataan yang
menjadi inti bagi binaan atau konstruksi frasa kerja. Fiil boleh dibahagikan kepada beberapa
bahagian iaitu fiil madin, fiil mudari, fiil amr, fiil lazim, fiil mutaaddi, fiil naqis, fiil
muqarabah, fiil puji dan cela, fiil syak dan yakin.
Fiil madin atau kata kerja yang menunjukkan perbuatan yang telah lalu dan didahului oleh kata
bantu seperti perkataan telah dan sudah. Seterusnya, fiil mudari atau kata kerja yang

menunjukkan perbuatan yang berlaku seperti sedang, nanti dan akan. Ketiga, fiil amr atau kata
kerja suruhan iaitu menuntut perbuatan, yakni menyuruh berbuat seperti berdirilah engkau .
Keempat, fiil lazim atau kata kerja tak transitif iaitu fiil tentu bagi dirinya seperti telah berdiri si
Zaid, telah duduk si Zaid dan telah baring si Zaid. Kelima, fiil mutaaddi atau kata kerja transitif
iaitu fiil yang lalu kepada lainnya. Fiil mutaaddi ini terbahagi kepada dua iaitu tiada
musyarakah dan musyarakah. Tiada musyarakah juga dipanggil bersekutu atau bercampur atau
bertindih. Ianya merupakan perbuatan tunggal yang hanya melibatkan subjek seperti telah
mencampur si Zaid dan telah memarah si Zaid. Manakala musyarakah di kenali sebagai
perbuatan menyaling ialah perbuatan berulang-ulang, boleh jadi melibatkan orang lain seperti
berpukul-pukulan si Zaid dan berpanah-panahan.
Keenam, fiil naqis iaitu yang memerlukan predikat sebagai pelengkap. Fiil naqis ini bermaksud
fiil kurang, yakni tiada sempurna ia melainkan ada khabarnya iaitu seperti adalah, jadilah,
berpagi-pagi, berpetang-petang dan senantiasa. Contoh ayat seperti adalah si Zaid itu berdiri
dan jadilah tanah itu tembikar. Ketujuh, fiil muqarabah atau kata kerja bantu hampir iaitu fiil
yang berhampir-hampiran seperti mudah-mudahan dan hampirlah. Contoh ayat, mudahmudahan si Zaid itu keluarlah dan hampirlah si Zaid itu keluar. kelapan, fiil puji dan cela
seperti sebaik-baiknya dan sejahat-jahatnya. Kesembilan, fiil syak dan yakin seperti aku
sangka aku kira-kirakan dan kuketahui.
Harf pula dikenali sebagai partikel atau kata tugas. Kata tugas ialah kata yang hadir dalam frasa,
klausa atau ayat untuk medukung sesuatu tugas sintaksis tertentu (Nik Safiah Karim et al., 2008).
Harf mempunyai makna dan boleh berdiri sendiri dan memberi faedaah pada perkataan masingmasing dan maknanya. Raja Ali Haji memberikan lebih kurang sepuluh jenis harf yang meliputi
contoh-contoh (tanpa dibuat penjenisan yang terperinci) termasuklah harf seru sebagaimana kata
seru yang difahami sekarang, harf melainkan, harf bahawa, harf seolah-olah harf tetapi dan harf
elok kiranya. Harf jarr hanya memberi faedah pada makna dan perkataan atau menyerupai kata
depan atau sendi nama atau preposisi yang difahami sekarang. Contoh lain adalah harf dengan,
harf daripada, harf kepada dan harf pada.

2.3 Kata Arkaik.

Kata arkaik ialah bahasa kuno yang sudah ketinggalan zaman dan sudah tidak lazim digunakan.
(Kamus Dewan Edisi Keempat, 2013: 78). Kata arkaik juga dikenali sebagai kata kuno yang
telah mati dan tidak dinamik lagi. Antara kata arkaik ialah bahasa Sanskrit, bahasa Jawa Kuno,
bahasa Kawi dan bahasa Latin. Contoh bahasa arkaik ialah hatta, al-kisah, syahadan, sahibul
hikayat dan sebagainya. Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa karya Raja Ali Haji banyak
mengandungi bahasa arkaik. Antaranya ialah :
Contoh 1
Syahadan adalah namanya yang masyhur Muhammad. (halaman 33 : Alif al-Nabi
Ahmad)
Contoh 2
Ata-ata begitu si anu itu pun lepas lari,adanya. (halaman 92)

3.0 Sintaksis (binaan ayat, golongan ayat, ayat klasik) dalam Kitab Pengetahuan Bahasa.
Menurut Nik Safiah Karim (2008), sintaksis dapat ditakrifkan sebagai bidang ilmu
bahasa yang mengkaji bentuk, struktur, dan binaan atau konstruksi ayat.. sintaksis
juga dikenali sebagai kajian tentang hukum atau rumus tatabahasa yang mendasari
kaedah

penggabungan

dan

penyusunan

perkataan

atau

kelompok

perkataan

untuk

membentuk ayat dalam sesuatu bahasa.

3.1 Binaan ayat.

Dalam struktur tatabahasa, ayat terletak pada kedudukan yang paling tinggi. Struktur tatabahasa
ini dimulakan dengan perkataan, diikuti dengan frasa, klausa, dan seterusnya ayat. Keadaan ini
bermaksud, ayat terdiri daripada binaan klausa, frasa, dan perkataan. Ayat ialah unit pengucapan
yang paling tinggi dalam susunan tatabahasa dan mengandungi makna yang lengkap. Ayat boleh
terbentuk daripada satu perkataan atau beberapa perkataan yang pengucapannya dimulakan
6

dengan kesenyapan dan dikahiri dengan kesenyapan, serta mengandungi intonasi yang sempurna.
(Panduan Nahu dan Retorik untuk Penulisan : 2008).
3.1.1

Struktur Ayat yang Panjang dan Berbelit-belit

Struktur ayat yang digunakan adalah panjang dan berbelit-belit. Penggunaan ayat yang
panjang sehingga terdiri daripada berpuluh-puluh perkataan dalam satu ayat agak sukar
untuk difahami. Selain itu, struktur binaan ayatnya yang agak tunggang-terbalik dan
banyak ayat disongsangkan memerlukan pengamatan yang lebih oleh pembaca untuk
memahami sesebuah teks. Walhal, jika kita memahami teks tersebut, kita dapat
merasakan bahawa perkara yang ingin disampaikan pengarang adalah perkara yang
terlalu mudah sebenarnya.
Raja Ali Haji menggunakan ayat yang panjang-panjang dan menyukarkan pembaca untuk
memahaminya. Ayat-ayat daripada Kitab Pengetahuan Bahasa karangannya boleh
dijadikan contoh ;
.
Contoh
Atau barang yang di bawah, seperti bumi dan tanah dan bukit dan sekalian haiwan
daripada nama manusia dan nama binatang, yakni sekalian haiwan dan nama batu dan
kayu dan tumbuh-tumbuhan dan nama segala pekakas dan pakaian dan nama makanan
dan minuman dan nama segala ubat-ubatan dan nama segala bahu-bahuan dan nama
segala kenderaan dan nama segala permainan. (halaman 4 : Fasal 1)

3.1.2

Penggunaan Kata Hubung di Hadapan Ayat

Pengarang dilihat seringkali menggunakan kata hubung di hadapan ayat. Keadaan ini
merupakan satu fenomena biasa pada pengarang-pengarang zaman dahulu kerana mereka
sangat mementingkan keindahan dan seni kesusasteraan dalam penulisan mereka. Mereka
kebiasaannya akan memulakan ayat dengan menggunakan penanda wacana atau kata
hubung seperti dan, maka dan sebagainya.

Penggunaan kata hubung gabungan yang merupakan kata tugas yang menyambungkan
dua atau lebih klausa utama atau klausa bebas yang setara untuk membentuk ayat
majmuk gabungan. Hal demikian, dalam Kitab Pengetahuan Bahasa didapati Raja Ali
Haji menggunakan kata hubung gabungan dan untuk memulakan ayat.

Contoh :

Bermula segala perkataan itu ada kalanya pertambatan mubtada serta khabarnya
seperti yang telah lalu itu. Dan ada kalanya pertambatan fail dengan fiilnya, yakni
perbuatan dengan yang punca perbuatan, dan ada kala-kalanya pertambatan fail
dengan mafulnya, yakni yang memperbuat dengan yang diperbuat.(halaman 22 :
Fasal 6)

3.1.3

Banyak Menggunakan Ayat Majmuk

Ayat majmuk ialah ayat yang terbina daripada dua ayat tunggal atau lebih (Abdul Hamid
Mahmood, 2006: 181). Pengarang dilihat cenderung untuk menggunakan ayat majmuk.
Keadaan ini disebabkan oleh struktur binaan ayatnya yang panjang dan berbelitbelit. Contoh;
Adapun hak yang menerima utusan itu, maka iaitu hendaklah menghormatkan dan
memuliakan suruhan itu, istimewa pula jika suruhan itu jumlah daripada kerabat yang
menyuruh maka iaitu terlebih hak ia menghormatkan dan memuliakan, seperti
menghormatkan dan memuliakan yang menyuruh jua, dan hendaklah ia memaaf dan
menerima uzur daripada khilaf bebalnya suruhan itu, daripada adab dan bahasanya
yang berlain-lainan resam dan adat istiadatnya dengan adat istiadat negeri yang
menyuruh itu.(halaman 130)

3.2

Golongan ayat

Bentuk dan binaan ayat dalam Bahasa Melayu moden tidak sama dengan bentuk dan binaan ayat
dalam bahasa Melayu Klasik. Hal ini dapat dilihat di dalam karya-karya Bahasa Melayu Klasik.
Karya yang menggunakan Bahasa Melayu Klasik berbeza dengan Bahasa Melayu Moden dari
segi susunan dan juga bentuknya.
3.2.1 Ayat Majmuk
Sebagaimana yang telah kita ketahui, ayat majmuk yang terdapat dalam Bahasa Melayu
Klasik lebih panjang, berjela-jela dan turut mempunyai kata-kata yang tidak berfungsi
dalam penulisan. Contohnya ;
Adapun hak yang menerima utusan itu, maka iaitu hendaklah menghormatkan dan
memuliakan suruhan itu, istimewa pula jika suruhan itu jumlah daripada kerabat yang
menyuruh maka iaitu terlebih hak ia menghormatkan dan memuliakan, seperti
menghormatkan dan memuliakan yang menyuruh jua, dan hendaklah ia memaaf dan
menerima uzur daripada khilaf bebalnya suruhan itu, daripada adab dan bahasanya
yang berlain-lainan resam dan adat istiadatnya dengan adat istiadat negeri yang
menyuruh itu.(halaman 130)
3.2.2

Ayat Pasif
Ayat pasif pada asalnya terbentuk daripada ayat aktif transitif, dan mengandungi

kata kerja yang mengutamakan objek asal sebagai judul atau unsur yang diterangkan.
Contoh ;
Benteng itu rasa-rasa aku lambat alah jika tidak diamuk dengan bersungguh-sungguh
hati. (halaman 69)

3.3

Ayat klasik

Perkataan klasik juga turut diberikan beberapa definisi oleh pengkaji bahasa. Antaranya ialah
Asmah Hj.Omar (1993), bahasa abad ketiga belas dan ketujuh belas itu dinamakan bahasa
Melayu Klasik. Bahasa Melayu Klasik juga banyak menggunakan Kata Tunjuk, Kata Penegas
dan Kata Hubung. Terdapat pengulangan dalam penggunaan perkataan tersebut. Contoh ;
Adapun hak yang menerima utusan itu, maka iaitu hendaklah menghormatkan dan memuliakan
suruhan itu, istimewa pula jika suruhan itu jumlah daripada kerabat yang menyuruh maka iaitu
terlebih hak ia menghormatkan dan memuliakan, seperti menghormatkan dan memuliakan yang
menyuruh jua, dan hendaklah ia memaaf dan menerima uzur daripada khilaf bebalnya suruhan
itu, daripada adab dan bahasanya yang berlain-lainan resam dan adat istiadatnya dengan adat
istiadat negeri yang menyuruh itu.(halaman 130)

4.0 Semantik (makna, perluasan makna) dalam Kitab Pengetahuan Bahasa.

Perkataan yang mempunyai makna yang sama antara Kitab Pengetahuan Bahasa dah kamus lain
adalah perkataan tutuh. Tutuh dalam Kitab Pengetahuan Bahasa bermaksud sesuatu daripada
rumah atau perahu dan lainnya yang sudah jadi kemudian maka dirosakkan kerana sesuatu
maksud. Terdapat juga imbuhan dalam perkataan tutuh iaitu menutuh iaitu orang yang menutuh,
ditutuh adalah sesuatu yang kena tutuh, bertutuh iaitu sudah kena tutuh manakala tutuhi
bermaksud orang menyuruh menutuh. Manakala dalam Kamus Dewan edisi Keempat (2010),
tutuh juga mempunyai makna yang sama dengan Kitab Pengetahuan Bahasa. Tetapi terdapat
juga pengertian lain seperti memotong dahan atau cabang kayu, memangkas, mencantas.
Takrifan perkataan bajau dalam Kitab Pengetahuan Bahasa iaitu sesuatu tanda kepada langit,
serta ada pula bintangnya tanda bajau, yakni tanda teduh tiada ribut pada orang yang ahli biasa di
laut di dalam pelayaran. Berbeza pula dengan takrifan yang terdapat dalam Kamus Dewan edisi
Keempat iaitu suku kaum peribumi yang ketiga terbesar di Sabah, yang terbahagi kepada dua
golongan, iaitu Bajau Laut yang tinggal di timur Sabah dan Bajau Darat di barat Sabah, yang
masing-masing bertutur dalam dialek yang berbeza, dan kegiatan utama mereka ialah bertani,
menternak serta menangkap ikan.

10

Seterusnya, jemba pula dalam Kitab Pengetahuan Bahasa bermaksud bermakna dengan makna
datang mengunjungi, maka tatkala dikasarkan jadi jemba sebab kerana marahkan atau kerana
benci, seperti ada seseorang yang lebih pangkatnya mengata marah akan yang kurang
pangkatnya daripadanya, sebab tiada datang-datang mengadap akan dia, maka katanya kepada
seseorang Apa sebab maka engkau menjemba aku ke mari; di dalam beberapa bulan ini tiada
pernah menampakkan menjemba muka kepada aku ini.
Perkataan imbang dalam Kitab Pengetahuan Bahasa bermaksud seseoarang atau binatang yang
berjalan hampir pada satu tempat atau pada satu kampung selalu, akan tetapi apabila ia masuk ke
dalam kampung itu, padahal perjalannya berhajat akan sesuatu, akan tetapi belum dinyatakannya.
Contohnya, helang terbang mengimbang-ngimbang, hendak mengintai hayam demikian juga.
Mengimbang pula ialah yang mengerjakan imbang itu, sama ada orang atau binatang haiwan,
seperti helang tadi umpamanya. Diimbang pula ialah sesuatu yang diimbangnya, dan yang
dimaksudnya baik hasil, baik tidak yang dimaksudnya itu. Terimbang pula hal keadaannya
terimbang-imbang, seperti kata seseorang Apa maksud si anu itu tiap-tiap hari terimbangimbang sahaja dekat rumah si anu itu? Tentulah ada maksudnya. Manakala dalam Kamus
Dewan edisi keempat, imbang ialah timbang, tidak berat sebelah.
5.0 Rumusan
Kitab Pengetahuan Bahasa mengandungi huraian mengenai perbendaharaan kata bahasa Melayu
yang mana ianya meletakkan kedudukan sesuatu daripada segi martabat kewujudan, kejadian dan
kemuliaan pada tempatnya yang tepat dan wajar. Raja Ali Haji juga menghuraikan makna dan
penggunaan kosa kata bahasa Melayu iaitu bermula daripada perkataan yang berhuruf abjad alif
sehingga berabjad ca sahaja.
Hal ini jelas menunjukkan bahawa Raja Ali Haji menggunakan bahasa sebagai perantaraan untuk
menyampaikan maklumat atau mesej sepertimana yang telah ditekankan dalam prinsip falsafah
bahasa yang dikemukakan oleh Mohd Rashid Md Idris (2011) iaitu bahasa yang akan
dibincangkan tidak tertumpu kepada struktur luarannya seperti fonologi, morfologi dan sintaksis
tetapi perbincangan berfokus kepada fungsi atau peranan bahasa dalam menyalurkan maklumat
atau mesej.
10 muka surat
11

Bibliografi :

Ali Haji, Raja, (1267 H/1850 M), Kitab Bustan al-Katibin li-Sibyan al-Mutaallimin, naskhah
manuskrip dalam bentuk salinan foto berasaskan mikrofilem Universiti Malaya (M/F
1668), berda-sarkan naskah koleksi Klinkert 107 Leiden University.
---------, (1274 H/1858 M), Kitab Bustan al-Katibin li-Sibyan al-Mutaallimin, naskhah
cetakan litograf di Perpustakaan School of Oriental and African Studies, University of London.
Anwar, Moch. H.,(1990), Terjemahan Matan Alfiah Ibn Malik, Pt. al-Maarif, Bandung.
Cik Putih Ismail, (1980), Bibliografi Tatabahasa Bahasa Melayu, stensilan Perpustakaan
Universiti Malaya, Kuala Lumpur.
Harimurti Kridalaksana, (1979) Suatu Rintisan Historiografi Linguistik Indonesia,
Yokyakarta.
---------, (1982) Bunga Rampai Sejarah Studi Bahasa Indonesia, Fakultas Sastera Universitas
Indonesia, Jakarta.
---------, (1983) "Bustanul Katibin dan Kitab Pengetahuan Bahasa - Sumbangan Raja Ali
Haji dalam Ilmu Bahasa Melayu", kertas kerja Hari Sastera Johor.
Hasan Junus, (1988) Raja Ali Haji - Budayawan di Gerbang Abad XX, Universitas Islam
Riau, Pekanbaru.
Mohd Rashid Md Idris,(2012). Teori Falsafah Bahasa (Teori Rashid), Universiti Pendidikan
Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak

12

PEMARKAHAN

SEMESTER 2 SESI 2014 / 2015

BMS 3022 KARYA AGUNG MELAYU
BAHAGIAN D

Falsafah Bahasa dalam karya agung Kitab Pengetahuan Bahasa

(Raja Ali Haji)
SEJARAH MELAYU SEBAGAI KARYA AGUNG
DISEDIAKAN OLEH
NAMA

NO. MATRIK

NORDIN BIN ZAKARIA

D20112055993

KUMPULAN

UPSI02(A142PJJ)

PENSYARAH

DR. MOHD RASHID BIN MD IDRIS

13

KANDUNGAN

1.0

Pengenalan

15

2.0

Konsep Dan Falsafah Dalam Kitab Pengetahuan

Bahasa (Raja Ali Haji)

15

3.0

Falsafah BAhasa Dalam Kitab Pengetahuan

Bahasa (Raja Ali haji)

18

4.0

Prinsip Kesempurnaan Bahasa Dalam Kitab

Pengetahuan Bahasa (Raja Ali HAji)

5.0

23

Rumusan

24

Bibliografi

25

14

1.0 Pengenalan.
Kitab Pengetahuan Bahasa merupakan kamus loghat Melayu Johor-Pahang-Riau-Lingga
penggalan pertama serta kamus ekabahasa yang pertama di Nusantara yang dikarang oleh Raja
Ali Haji. Raja Ali Haji memulai kandungan kitab ini dengan pengenalan tata- bahasa Melayu
yang mirip dengan ilmu nahu (tatabahasa) Arab Karya tentang bahasa Melayu oleh Raja Ali Haji
ini merupakan warisan yang amat berharga yang menjadi penyambung kepada tradisi pengajian
bahasa dalam Islam yang bermula sejak awal Islam lagi. Kitab Pengetahuan Bahasa
mengandungi ilmu-ilmu nahu (sintaksis), saraf (morfologi), qawaid (tatabahasa), mantiq (logik),
balaghah (retorik), istidlal (pendalilan), kalam (penghujahan), perkamusan dan sebagainya. Kitab
ini mempunyai tiga bahagian : bahagian pertama, Muqaddimah (Mukadimah), bahagian kedua,
Bab al-Awal (Bab Pertama) dan bahagian ketiga ialah Bab al-Thani (Bab Kedua). Aspek yang
dibincangkan dalam tugasan ini ialah morfologi, sintaksis dan semantik

2.0 Konsep Dan Falsafah Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa (Raja Ali Haji)

2.1 Maksud Falsafah

Menurut Kamus Dewan Edisi keempat, falsafah ialah pengetahuan tentang pengertian yang
dianggap sebagai ilmu yang tertinggi yang menjadi dasar ilmu-ilmu yang lain. Falsafah juga
didefinisikan sebagai kebijaksanaan atau hikmah menggunakan akal fikiran untuk mengetahui
kebenaran yang hakiki. Berdasarkan Hashim Hj. Musa (1994), falsafah merupakan kajian secara
renungan dan spekulatif terhadap punca, keadaan dan sifat seluruh pengetahuan manusia yang
menjadi sari pati bagi seluruh bidang pengetahuan manusia. Berdasarkan pendapat-pendapat
yang diberikan, dapatlah dirumuskan bahawa ilmu falsafah ialah ilmu yang mengkaji dan
meneliti objek yang abstrak dan logikal yang merupakan hakikat benda benda kejadian di alam
semesta.

15

2.2 Falsafah Alam

Falsafah alam ialah hubungkait antara manusia dan alam sekitarnya iaitu bagaimana manusia
menggunakan kebijaksanaan untuk berinteraksi dengan alam. Dalam pemikiran Hamka, alam
membantu masyarakat untuk terus berpegang bahawa segala yang ada di seluruh alam ini telah
terancang oleh Pencipta. Contoh falsafah alam yang terdapat dalam kitab pengetahuan bahasa
ialah:
2.2.1 onak- (ona)- sejenis tumbuhan di dalam hutan seperti jari dan panjang-panjang
dikelilingi duri.
2.2.2 Ulat- haiwan yang bulat-bulat panjang. Saiznya bermacam-macam, ada yang besar
dan ada yang kecil.
2.2.3 Ular- binatang yang panjang tiada kaki. Mempunyai bisa dan berbagai rupa serta
nama. Ada yang tinggal di darat dan ada di air.
2.3 Falsafah Islam
Falsafah Islam ialah satu disiplin ilmu yang mengusahakan kebenaran yang umum dan asas.
Menerangkan pertalian antara manusia dengan penciptanya, antara manusia dengan manusia dan
juga manusia dengan persekitarannya. Falsafah islam tidak dapat dipisahkan daripada dua
sumber berautoriti iaitu al-quran dan as-sunnah. Dalam kitab pengetahuan bahasa, unsur falsafah
Islam banyak ditulis dalam bab awal, iaitu bab 1. Antara perkara yang dibincangkan ialah Allah,
Alif al-Nabi Ahmad, Alif Ahsab, Alif Ahbar, Alif Insan, Alif Awwali dan Alif Akhirat.
2.4 Falsafah Keadilan
Falsafah keadilan merupakan sesuatu perkara yang dilakukan berdasarkan hukuman atau
undang-undang. Dalam kitab pengetahuan bahasa juga terselit unsur falsafah keadilan.
Contohnya undang-undang iaitu aturan dan hukuman yang ditentukan oleh masing-masing
kerajaan yang memelihara akan rakyat daripada aniaya serta menentukan hukuman bagi orang
yang melakukan kesalahan.

16

2.5 Falsafah Melayu Berkaitan Adab

Adab terdapat dalam konteks perilaku, perbuatan kebaikan, kesantunan, moral, sopan santun,
kesusilaan, kemanusiaan. Sementara tafsiran skop dan perincian Adab mungkin berbeza dalam
kebudayaan yang berlainan, kesamaan yang terdapat dalam tafsiran-tafsiran ini ialah penilaian
keperibadian seseorang melalui kepatuhannya terhadap beberapa kelakuan.Contoh falsafah
Melayu berkaitan adab dalam kitab Pengetahuan Bahasa ialah Adab Kepada Allah, Adab
Menuntut Ilmu, Adab kepada Ibu Bapa, Adab dengan ahli keluarga, Adab dengan sanak
saudara dan sahabat handai dan Adab kepada orang yang baru dikenali.
2.6 Falsafah Kekuasaan
Dalam kitab pengetahuan Bahasa, terdapat falsafah kekuasaan yang berkaitan dengan kekuasaan
golongan atasan seperti raja dan pembesar.contoh falsafah kekuasaan dalam kitab Pengetahuan
Bahasa ialah aruk (aru) bermaksud orang-orang yang bercakap meneguhkan janji dengan
rajanya atau menterinya dan hulubalang atau kepada panglima. Atau segala mereka itu bercakap
dengan raja. Segala percakapan mereka haruslah patuh dan tidak boleh belot dan ingkar. Selain
itu terdapat kata adinda- iaitu perbahasan halus di dalam surat-surat yang dibahaskan pada
pangkat saudara yang muda, dan jika di luar merupakan panggilan bagi raja atau anak-anak raja.
Penggunaan kata julang iaitu seseorang anak raja berkuda di atas bahu seseorang ketika
berjalan.

2.7 Falsafah Bahasa dari Sudut Nahu

Semua bahasa yang terdapat di dunia mempunyai nahu atau tatabahasa yang tersendiri,
terutamanya bahasa Melayu.Nahu merujuk kepada sistem atau susunan sesuatu bahasa. Bahasa
terdiri daripada kumpulan ayat yang tidak terbilang jumlahnya. Penggunaan nahu yang sempurna
bermaksud

penggunaan

kata

atau

perkataan

dan

ayat

yang

betul

dalam

proses

berbahasa. Contohnya penggunaan pantun yang terdapat dalam kitab Pengetahuan Bahasa
merupakan salah satu penggunaan bahasa yang halus untuk menggambarkan sesuatu perkara
sebagai contoh, perkataan jangak ada dua maksud iaitu orang yang suka berzina atau bermukah

17

dan orang yang melakukan pekerjaan jahat seperti merompak, menyamun dan mencuri serta
membunuh untuk kepentingan diri.
Contoh
Jika tiada di dalam diri
Pergilah merisau ke sana ke mari
Harta orang diperi-peri
Terkadang disamun terkadang dicuri

(ms 391)

3.0 Falsafah Bahasa Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa (Raja Ali haji)
Model falsafah bahasa telah diperkenalkan oleh Mohd Rashid Md Idris dalam tesis Ph. D beliau
pada 2007. Model ini merupakan gabungan dua teori iaitu Teori Relatif dengan Teori
Kenuranian Bahasa. Bentuk bulatan ini memberi gambaran bahawa kita perlulah berbahasa
secara sempurna (komprehensif) bukan sahaja daripada segi nahu, tetapi kesempurnaan juga
perlu meliputi aspek makna dan tujuan. Bentuk ini juga secara tidak langsung menggambarkan
peranan bahasa yang dapat memberikan gambaran keseluruhan kehidupan orang Melayu. Bentuk
bulatan ini juga menggambarkan agama orang Melayu (Islam) yang perlu diamalkan secara
sepenuhnya (holistik) dan bukan sekadar mengambil sebahagiannya sahaja. Kitaran budaya dan
usia juga diibaratkan seperti roda yang adakalanya di atas dan adakalanya di bawah.
3.1 Berbahasa mengikut nahu
Nahu atau dikenali sebagai tatabahasa yang merujuk kepada sistem atau susunan sesuatu bahasa.
Bahasa terdiri daripada kumpulan ayat yang tidak terbilang jumlahnya. Berbahasa mengikut
nahu ini adalah prinsip pertama yang terkandung dalam Teori Falsafah bahasa. Prinsip ini
menegaskan kepada kita bahawa pentingnya berbahasa dengan betul mengikut bahunya yang
bertujuan agar maklumat yang mahu disampaikan itu mencapai objektfnya. Secara umumnya,
aspek ini lebih menekankan kepada aspek tatabahasa dan makna ketika seseorang itu berbahasa.

18

Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa ini terdapat tiga jenis penggunaan nahu bahasa Melayu iaitu
Isim, fiil, dan harf. Isim ialah kata nama. Menurut Ahmad Khair Mohd Nor (2012), kata nama
ialah kata yang merujuk kepada nama orang, tempat atau benda. Raja Ali Haji dalam Kitab
Pengetahuan Bahasa menghuraikan perkataan isim adalah nama tiap-tiap barang yang
menunjukkan maknanya pada dirinya, tiada beserta dengan masa yang tiga, yakni: masa yang
telah lalu, dan masa yang lagi akan datang dan masa hal sekarang ini. Isim ataupun nama dapat
dibahagikan kepada dua iaitu isim nakirah dan isim marifah.
Isim nakira ialah kata nama tak tentu. Isim nakirah dapat disamakan dengan kata nama am yang
kita fahami atau nama yang melengkapi pada jenisnya dan yang melengkapi pada macamnya
yang tiada tertentu kepada seseorang. Contohnya, Zaid lelaki, Umar lelaki dan Bakar pun lelaki
juga. Isim marifah pula terbahagi kepada lima bahagian iaitu isim damir, isim al-alam, isim alisyarah, isim mausul dan isim idafah. Isim damir dikenali sebagai kata ganti nama atau nama
yang tersembunyi seperti aku, kami, engkau dan dia. Kedua, isim al-alam iaitu kata nama khas
atau nama yang diketahui seperti nama orang, nama negeri dan lain-lain. Ketiga, isim alisyarah iaitu kata tunjuk atau nama yang tiada ditentukan akan dia tetapi diisyaratkan seperti ini,
itu, di sini, di sana dan di situ. Keempat, isim mausul atau kata ganti nama relatif iaitu
maksudnya pada bahasa Melayu nama yang seperti yang ini dan yang itu. Kelima, isim idafah
atau kata sandaran iaitu nama yang bersandar kepada sesuatu nama seperti penggunaan perkataan
si dalam budak si Zaid dan penggunaan ku dalam budakku.
Fi il juga dikenali sebagai kata kerja. Kata kerja ialah kata yang merujuk kepada perbuatan atau
sesuatu yang dilakukan. Dalam Tatabahasa Dwan (2010), kata kerja ialah perkataan yang
menjadi inti bagi binaan atau konstruksi frasa kerja. Fiil boleh dibahagikan kepada beberapa
bahagian iaitu fiil madin, fiil mudari, fiil amr, fiil lazim, fiil mutaaddi, fiil naqis, fiil
muqarabah, fiil puji dan cela, fiil syak dan yakin.
Fiil madin atau kata kerja yang menunjukkan perbuatan yang telah lalu dan didahului oleh kata
bantu seperti perkataan telah dan sudah. Seterusnya, fiil mudari atau kata kerja yang
menunjukkan perbuatan yang berlaku seperti sedang, nanti dan akan. Ketiga, fiil amr atau kata
kerja suruhan iaitu menuntut perbuatan, yakni menyuruh berbuat seperti berdirilah engkau dan .

19

3.2 Perbendaharaan Kata

Perbendaharaan kata bahasa Melayu ialah meletakkan kedudukan sesuatu daripada segi martabat
kewujudan, kejadian dan kemuliaan pada tempatnya yang tepat dan wajar. Terdapat tujuh
perkataan yang merupakan kata kunci yang mendukung konsep-konsep teras tentang ilmu
pengetahuan Melayu Islam. Kata-kata kunci merupakan sejumlah perkataan yang penting di
dalam kosa kata sesuatu bahasa yang membentuk struktur pengkonsepsian (conceptualization)
bagi masyarakat itu tentang alam semesta dan kewujudan seluruhnya. Antara kata-kata kunci itu
terdapat sejumlah kata fokus yang bertindak sebagai pemusatan makna yang menjalinkan katakata kunci lain yang berkaitan dari segi maknanya, sehingga terbentuk satu medan maknanya
tersendiri.
Tujuh perkataan utama tersebut ialah Allah, al-Nabi (Ahmad), al-Ashab, al-Ahbar, al-Insan, alAwwali (al-Dunia) dan al-Akhirat yang sebenarnya adalah konsep atau istilah yang merujuk
kepada ilmu asasi atau fundamental yang dapat meletakkan pemahaman dan pengenalan yang
benar terhadap taraf dan kedudukan yang tepat bagi segala sesuatu dalam seluruh kewujudan dan
kejadian, iaitu dalam sistem ontologi dan kosmologi Melayu Islam. Raja Ali Haji mengatakan:
...apabila mengenal marifat yang tujuh dan pengetahuan yang tujuh yang

sudah ersebut itu

serta beriman akan dia, nescaya sempurnalah akalnya dan berbedalah ia dengan binatang pada
pihak pengetahuannya (kitab pengetahuan bahasa: xxii ).
Oleh kerana ketujuh-tujuh perkataan ini begitu penting kedudukannya dalam bahasa Melayu,
maka Raja Ali Haji meletakkannya dalam bab tersendiri iaitu Bab pertama: Al-Bab Al-Awwal,
manakala perkataan-perkataan lain semuanya diletakkan dalam bab-bab seterusnya. Menurut
Raja Ali Haji, perkataan perkara dan yang paling utama daripada tujuh perkataan itu ialah Allah
iaitu nama zat Tuhan Yang Maha Tinggi yang wajib wujud dengan sifat-sifatNya yang Maha
Sempurna yang merupakan puncak dalam martabat kewujudan yang daripada Nya segala wujud
yang nisbiyyah (relatif), iaitu segala makhluk ini bergantung untuk wujud.
Perkataan kedua ialah al-Nabi iaitu Ahmad nama yang lain bagi Nabi Muhammad s.a.w sebagai
Pesuruh atau Rasul Allah untuk menyampaikan dan mengajar umat manusia ilmu yang benar
daripada Allah s.w.t, iaitu agama Islam yang yang boleh membawa manusia kepada kebahagiaan
dan kejayaan yang hakiki dan berkekalan. Perkataan ketiga pula ialah al-Ashab, iaitu para
20

sahabat r.a kepada Rasulullah s.a.w yang merupakan masyarakat Islam yang pertama yang
menerima dan mengamalkan sepenuhnya segala ilmu yang benar itu, iaitu Islam dan
menyebarkannya, supaya menjadi contoh teladan dalam bentuk prinsip, dan lunas-lunas asasi
cara hendak mengamalkan Islam kepada generasi yang menuruti mereka sehingga ke akhir
zaman.
Perkataan keempat ialah al-Ahbar iaitu semua alim ulama yang muktabar yang menjadi pewaris
dan penyebar agama Islam daripada satu generasi kepada satu generasi sehingga ke akhir zaman.
Kelima ialah al-Insan iaitu manusia dengan hakikat kejadiannya yang mempunyai jasad, akal dan
kalbu, merupakan makhluk yang menjadi lokus atau objek yang layak untuk menanggung dan
menzahirkan agama Islam di atas dunia ini sebagai satu amanah, dan yang akan menerima
balasan setimpal daripada pelaksanaan amanat itu di akhirat nanti.
Perkataan keenam pula ialah al-Awwali yakni dunia iaitu tempat dan juga satu tahap kehidupan
manusia yang mengandungi segala perbuatan dan kelakuan manusia sebelum mati yang tiada
berguna kepada akhirat walaupun nampaknya amalan akhirat. Namun ada dunia yang berupa
akhirat iaitu lidah yang berzikir, membaca al-Quran dan menyuruh orang kepada yang maruf
dan nahi mungkar, memberi nasihat untuk kebaikan diri dan orang lain. Dunia juga merupakan
tempat dan waktu segala amal perbuatan manusia dicatat dan sesudah dihisab di akhirat akan
diberi balasan yang setimpalnya.
Perkataan ketujuh dan terakhir adalah al-Akhirat yang menurut Raja Ali Haji adalah ...
kesudah-sudahan pekerjaan manusia dan perjalanan anak adam. (kitab pengetahuan bahasa: 42),
iaitu bermula daripada keluarnya roh daripada badannya (mati), masuk ke alam Barzakh (kubur),
kebangkitan di Mahsyar, penghisaban (al-Mizan), menyeberangi Titian Sirat al-Mustaqim, dan
akhirnya pembalasan dan penempatan yang muktamad, iaitu syurga bagi ahl al-saadah (yang
beruntung) dan neraka bagi ahl al-shaqawah (yang celaka).

3.3 Kosa kata

Kosa kata ialah keseluruhan kata dalam sesuatu bahasa. Kosa kata dapat dibahagikan kepada
kosa kata umum dan kosa kata istilah,. Kosa kata umum digunakan dalam ungkapan umum
21

seperti perkataan-perkataan yang hadir dalam ayat saya minum susu. Kosa kata istilah pula
adalah perkataan atau rangkai kata yang menyatakan sesuatu dengan betul, tepat dan sesuai
dalam sesuatu bidang pengetahuan, seperti rangkai kata jentera parti yang digunakan dalam
bidang sains politik.
Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa terdapat banyak kosa kata. Raja Ali Haji telah menghuraikan
makna dan penggunaan kosa kata bahasa Melayu tersebut, iaitu bermula daripada perkataan yang
berhuruf atau berabjad alif, tetapi hanya sehingga berabjad ca sahaja dan tidaksehingga ke akhir
abjad, iaitu perkataan yang berabjad ya. Kosa kata-kosa kata yang terdapat dalam kitab
pengetahuan bahasa ini ada yang mempunyai makna yang sama dan makna yang berbeza dengan
kamus-kamus bahasa yang lain.
Perkataan yang mempunyai makna yang sama antara Kitab Pengetahuan Bahasa dah kamus lain
adalah perkataan tutuh. Tutuh dalam Kitab Pengetahuan Bahasa bermaksud sesuatu daripada
rumah atau perahu dan lainnya yang sudah jadi kemudian maka dirosakkan kerana sesuatu
maksud. Terdapat juga imbuhan dalam perkataan tutuh iaitu menutuh iaitu orang yang menutuh,
ditutuh adalah sesuatu yang kena tutuh, bertutuh iaitu sudah kena tutuh manakala tutuhi
bermaksud orang menyuruh menutuh. Manakala dalam Kamus Dewan edisi Keempat (2010),
tutuh juga mempunyai makna yang sama dengan Kitab Pengetahuan Bahasa. Tetapi terdapat
juga pengertian lain seperti memotong dahan atau cabang kayu, memangkas, mencantas.
Seterusnya, jemba pula dalam Kitab Pengetahuan Bahasa bermaksud bermakna dengan makna
datang mengunjungi, maka tatkala dikasarkan jadi jemba sebab kerana marahkan atau kerana
benci, seperti ada seseorang yang lebih pangkatnya mengata marah akan yang kurang
pangkatnya daripadanya, sebab tiada datang-datang mengadap akan dia, maka katanya kepada
seseorang Apa sebab maka engkau menjemba aku ke mari; di dalam beberapa bulan ini tiada
pernah menampakkan menjemba muka kepada aku ini.
Ulas juga mempunyai makna yang sama antara Kitab Pengetahuan Bahasa dengan kamus lain
iaitu Kamus Dewan edisi Keempat. Perkataan ulas ada dua makna iaitu yang pertama, ulas tilam
dan gerai dengan kain yang indah-indah, pada ketika hendak dipakai pada pekerjaan pengantin
atau tidak maka bernamalah ulas, iaitu bungkus menutup pada iringan gerai atau tilam itu.
Makna yang kedua ialah isi buah-buahan yang berulas seperti nangka dan yang lainnya yang
22

sejenis, maka disebut orang seulas atau dua ulas jadi bermaknalah dengan makna sebiji atau dua
biji atau sebutir atau dua butir umpamanya. Dalam Kamus Dewan edisi Keempat ini ada lagi
penambahan mengenai maksud ulas iaitu orang yang menghuraikan (mengupas sesuatu),
jurutafsir serta penghubung, sambung dan sambungan.

4.0 Prinsip Kesempurnaan Bahasa Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa (Raja Ali HAji)
Nahu atau dikenali sebagai tatabahasa yang merujuk kepada sistem atau susunan sesuatu bahasa.
Bahasa terdiri daripada kumpulan ayat yang tidak terbilang jumlahnya. Berbahasa mengikut
nahu ini adalah prinsip pertama yang terkandung dalam Teori Falsafah bahasa. Prinsip ini
menegaskan kepada kita bahawa pentingnya berbahasa dengan betul mengikut bahunya yang
bertujuan agar maklumat yang mahu disampaikan itu mencapai objektfnya. Secara umumnya,
aspek ini lebih menekankan kepada aspek tatabahasa dan makna ketika seseorang itu berbahasa.
Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa ini terdapat tiga jenis penggunaan nahu bahasa Melayu iaitu
Isim, fiil, dan harf. Isim ialah kata nama. Menurut Ahmad Khair Mohd Nor (2012), kata nama
ialah kata yang merujuk kepada nama orang, tempat atau benda. Raja Ali Haji dalam Kitab
Pengetahuan Bahasa menghuraikan perkataan isim adalah nama tiap-tiap barang yang
menunjukkan maknanya pada dirinya, tiada beserta dengan masa yang tiga, yakni: masa yang
telah lalu, dan masa yang lagi akan datang dan masa hal sekarang ini. Isim ataupun nama dapat
dibahagikan kepada dua iaitu isim nakirah dan isim marifah.
Isim nakira ialah kata nama tak tentu. Isim nakirah dapat disamakan dengan kata nama am yang
kita fahami atau nama yang melengkapi pada jenisnya dan yang melengkapi pada macamnya
yang tiada tertentu kepada seseorang. Contohnya, Zaid lelaki, Umar lelaki dan Bakar pun lelaki
juga.
Isim marifah pula terbahagi kepada lima bahagian iaitu isim damir, isim al-alam, isim alisyarah, isim mausul dan isim idafah. Isim damir dikenali sebagai kata ganti nama atau nama
yang tersembunyi seperti aku, kami, engkau dan dia. Kedua, isim al-alam iaitu kata nama khas
atau nama yang diketahui seperti nama orang, nama negeri dan lain-lain. Ketiga, isim alisyarah iaitu kata tunjuk atau nama yang tiada ditentukan akan dia tetapi diisyaratkan seperti
23

ini, itu, di sini, di sana dan di situ. Keempat, isim mausul atau kata ganti nama relatif iaitu
maksudnya pada bahasa Melayu nama yang seperti yang ini dan yang itu. Kelima, isim idafah
atau kata sandaran iaitu nama yang bersandar kepada sesuatu nama seperti penggunaan perkataan
si dalam budak si Zaid dan penggunaan ku dalam budakku.

5.0 Rumusasn
Kitab Pengetahuan Bahasa mengandungi huraian mengenai perbendaharaan kata bahasa Melayu
yang mana ianya meletakkan kedudukan sesuatu daripada segi martabat kewujudan, kejadian dan
kemuliaan pada tempatnya yang tepat dan wajar. Dalam kitab pengetahuan bahasa ini juga
dihuraikan dengan ringkas tentang nahu bahasa melayu berdasarkan konsep, istilah, dan huraian
nahu bahasa Arab. Raja Ali Haji juga menghuraikan makna dan penggunaan kosa kata bahasa
Melayu iaitu bermula daripada perkataan yang berhuruf abjad alif sehingga berabjad ca sahaja.
Model Falsafah Bahasa cuba mengetengahkan satu situasi yang lebih jelas mengenai perlunya
seseorang itu menggunakan alat-alat artikulasi yang dikurniakan Allah dengan cara yang betul.
Terdapat tiga prinsip asas dalam kesempurnaan kegiatan berbahasa. Pertama, berbahasa
mengikut nahunya agar maksud yang hendak disampaikan itu mencapai objektifnya. Kedua,
berbahasa untuk menyampaikan maklumat atau fakta yang betul dan benar. Manakala ketiga
ialah berbahasa untuk tujuan ibadah atau mentauhidkan Allah (Mohd Rashid Md Idris, 2010:
16).
Hal ini jelas menunjukkan bahawa Raja Ali Haji menggunakan bahasa sebagai perantaraan untuk
menyampaikan maklumat atau mesej sepertimana yang telah ditekankan dalam prinsip falsafah
bahasa yang dikemukakan oleh Mohd Rashid Md Idris (2011) iaitu bahasa yang akan
dibincangkan tidak tertumpu kepada struktur luarannya seperti fonologi, morfologi dan sintaksis
tetapi perbincangan berfokus kepada fungsi atau peranan bahasa dalam menyalurkan maklumat
atau mesej. Selain menghasilkan kamus bahasa Melayu, tujuan Raja Ali Haji menulis kitab ini
juga adalah untuk membentuk masyarakat yang beradab sopan dalam setiap perkara dan
membolehkan masyarakat Melayu memperoleh ilmu sebenar.
10 muka surat.

24

Bibliografi :
Ali al-Khuli, Muhammad, Dr., (1982) A Dictionary of Theorecti-cal Linguististics: EnglishArabic with Arabic-English Glos-sary, Librairie du Liban, Beirut.
Ali Haji, Raja, (1267 H/1850 M), Kitab Bustan al-Katibin li-Sibyan al-Mutaallimin, naskhah
manuskrip dalam bentuk salinan foto berasaskan mikrofilem Universiti Malaya (M/F
1668), berda-sarkan naskah koleksi Klinkert 107 Leiden University.
Anwar, Moch. H.,(1990), Terjemahan Matan Alfiah Ibn Malik, Pt. al-Maarif, Bandung.
Cik Putih Ismail, (1980), Bibliografi Tatabahasa Bahasa Melayu, stensilan Perpustakaan
Universiti Malaya, Kuala Lumpur.
A. Samad Ahmad, 2003. Edisi Pelajar Sulalatus Salatin Sejarah Melayu. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Abdullah bin Abdul Kadir munsyi (diperkenalkan oleh Kassim Ahmad), 2004. Hikayat
Abdullah. Selangor Darul Ehsan: Utusan Printcorp Sdn. Bhd.
Mohd Rashid Md Idris (2012). Teori Falsafah Bahasa (Teori Rashid). Perak: Universiti
Pendidikan Sultan Idris
Harimurti Kridalaksana, (1979) Suatu Rintisan Historiografi Linguistik Indonesia,
Yokyakarta.
Haron Daud (1989). Sejarah Melayu: Satu Kajian Daripada Aspek Pensejarahan Budaya. Dewan
Bahasa Dan Pustaka: Selangor.
Hashim Hj. Musa (1994). Pengantar Falsafah Bahasa. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan
Pustaka.
Raja Ali Haji (Dikaji dan Diperkenalkan Oleh: Hashim Musa), 2010. Kitab Pengetahuan Bahas
Yayasan Karyawan: Kuala Lumpur
Siti Hawa Haji Salleh (Penyelenggara), 1992. Bustan Al-Salatin. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.

25