MEWUJUDKAN KELURAHAN ODF MELALUI PROGRAM INOVASI

TOK-TOK JAGA SEHAT DI WILAYAH KERJA PUSKESMAS RAWAT

INAP KEDATON TAHUN 2016-2018

Oleh :

Adela Amaliah, S.Ked

Ai Winarti Dewi Lestari, S.Ked
Ambar Nopiyanti, S.Ked
Andri Muhlis, S.Ked
Anisa Agustina, S.Ked

Pembimbing:

dr. Marisa Anggraini, M.Pd.Ked

KEPANITERAAN KLINIK KEDOKTERAN KOMUNITAS

FAKULTAS KEDOKTERAN UNIVERSITAS MALAHAYATI

BANDAR LAMPUNG

2018

i
 PENGESAHAN

“ MEWUJUDKAN KELURAHAN ODF MELALUI PROGRAM

INOVASI TOK-TOK JAGA SEHAT DI WILAYAH KERJA
PUSKESMAS RAWAT INAP KEDATON TAHUN 2016-2018”

Diajukan untuk memenuhi salah satu syarat menyelesaikan Kepaniteraan Klinik Kedokteran
Komunitas RS.Pertamina Bintang Amin Bandar Lampung.

Disusun oleh:

Adela Amaliah, S.Ked

Ai Winarti Dewi Lestari, S.Ked
Ambar Nopiyanti, S.Ked
Andri Muhlis, S.Ked
Anisa Agustina, S.Ked

Telah diterima dan disetujui oleh dr. Marisa Anggraini, M.Pd.Ked, selaku dokter
pembimbing di Puskesmas Rawat Inap Kedaton Bandar Lampung.

Bandar Lampung, 09 Juni 2018

Mengetahui,

dr. Marisa Anggraini, M.Pd.Ked

ii
 KATA PENGANTAR

Puji syukur kami panjatkan kepada Allah SWT atas Rahmat dan Inayah-Nya

sehingga penyusun dapat menyelesaikan pembuatan evaluasi program yang berjudul

“MEWUJUDKAN KELURAHAN ODF MELALUI PROGRAM INOVASI TOK-TOK

JAGA SEHAT DI WILAYAH KERJA PUSKESMAS RAWAT INAP KEDATON TAHUN

2016-2018” ini.

Evaluasi program ini disusun dalam rangka memenuhi tugas kepaniteraan klinik

bagian Kedokteran Komunitas Program Studi Pendidikan Dokter Universitas Malahayati di

RS. Pertamina Bintang Amin Lampung.

Penyusun mengucapkan terima kasih yang sebesar-besarnya kepada para

pembimbing, khususnya dr. Marisa Anggraini M.Pd.Ked atas bimbingannya selama

berlangsungnya pendidikan di Puskesmas Rawat Inap Kedaton ini sehingga penyusun dapat

menyelesaikan tugas ini dengan semaksimal kemampuan penyusun.

Penyusun menyadari bahwa makalah ini masih jauh dari sempurna, maka penyusun

mengharapkan kritik dan saran yang membangun untuk memperbaiki evaluasi program ini

dan untuk melatih kemampuan menyusun evaluasi program untuk berikutnya.

Demikian yang dapat penyusun sampaikan, mudah-mudahan evaluasi program ini

dapat bermanfaat bagi para pembaca, khususnya bagi kami yang sedang menempuh

pendidikan.

Bandar Lampung, 09 Juni 2018

Penyusun

iii
 DAFTAR ISI

Halaman

Halaman Judul.....................................................................................................................i
Lembar Pengesahan...........................................................................................................ii
Kata Pengantar..................................................................................................................iii
Daftar Isi.............................................................................................................................iv
Daftar Gambar.................................................................................................................vii
Daftar Tabel.....................................................................................................................viii
Daftar Lampiran................................................................................................................ix

BAB I PENDAHULUAN
1.1. Latar Belakang...............................................................................................................1
1.2. Rumusan Masalah..........................................................................................................2
1.3. Tujuan............................................................................................................................2
1.3.1. Tujuan Umum.............................................................................................................2
1.3.2. Tujuan Khusus............................................................................................................3
1.4. Manfaat..........................................................................................................................3
1.4.1. Manfaat Bagi Puskesmas............................................................................................3
1.4.2. Manfaat Bagi Universitas...........................................................................................3

BAB II TINJAUAN PUSTAKA

2.1.Sanitasi Total Berbasis Masyarakat (STBM).................................................................4
2.1.1. Definisi.......................................................................................................................4
2.1.2. Tujuan.........................................................................................................................5
2.1.3. Pilar STBM.................................................................................................................6
2.1.4. Prinsip.........................................................................................................................6
2.1.5. Tingkatan Partisipasi Masyarakat..............................................................................6
2.2. Open Defecation Free (ODF).......................................................................................8
2.2.1. Definisi......................................................................................................................8
2.2.2. Manfaat ODF.............................................................................................................9
2.2.3. Perilaku BABS..........................................................................................................9
2.2.4. Definisi Jamban........................................................................................................10
2.2.5. Jenis-Jenis Jamban....................................................................................................10

iv
 Halaman

2.2.6. Syarat Jamban Sehat.................................................................................................11

2.2.7. Definisi Tinja............................................................................................................15
2.2.8. Perilaku BABS.........................................................................................................15
2.2.9. Macam Perilaku Buang Air Besar............................................................................15
2.2.10. Penyakit yang Berhubungan dengan Sanitasi Buruk..............................................18
2.3. Identifikasi Masalah.....................................................................................................21
2.3.1. Pengambilan Data.....................................................................................................21

BAB III IDENTIFIKASI MASALAH

3.1. Profil Puskesmas Rawat Inap Kedaton........................................................................23
3.1.1. Sejarah......................................................................................................................23
3.1.2. Peta Wilayah Kerja...................................................................................................24
3.1.3. Geografis..................................................................................................................24
3.1.4. Mata Pencaharian.....................................................................................................25
3.1.5. Agama.......................................................................................................................25
3.1.6. Ketenagakerjaan.......................................................................................................26
3.1.7. Data Khusus..............................................................................................................27
3.2. Identifikasi Masalah....................................................................................................27
3.2.1. Pengambilan Data.....................................................................................................27
3.2.2. Penetapan Prioritas Masalah.....................................................................................28
3.2.3. Pemilihan Masalah...................................................................................................30
3.3. Kerangka Konsep........................................................................................................30

BAB IV ANALISIS DAN PEMECAHAN MASALAH

4.1. Analisis Masalah..........................................................................................................32
4.2. Alternatif Pemecahan Masalah....................................................................................33
4.3.Point Of Action (POA) / Rencana Usulan Kerja..........................................................34
4.4.Tok-Tok Jaga Sehat (Jamban Sehat, Keluarga Sehat)..................................................35
4.4.1. Sasaran......................................................................................................................35
4.4.2. Bentuk Kegiatan.......................................................................................................35
4.4.3. Alur Kerja.................................................................................................................36
4.4.4. Indikator Penilaian....................................................................................................36

v
 Halaman

4.4.5. Hasil Karya Inovasi..................................................................................................37

BAB V KESIMPULAN DAN SARAN

5.1. Kesimpulan..................................................................................................................38
5.2. Saran............................................................................................................................38
5.2.1. Bagi Puskesmas Rawat Inap Kedaton......................................................................38
5.2.2. Bagi Kader dan Masyarakat.....................................................................................39

DAFTAR PUSTAKA.......................................................................................................40
LAMPIRAN......................................................................................................................41

vi
 DAFTAR GAMBAR
Halaman
Gambar 2.1. Syarat Jamban Sehat...............................................................................14
Gambar 3.1. Kerangka Konsep....................................................................................30

vii
 DAFTAR TABEL
Halaman
Gambar 3.1. Luas dan Batas Wilayah Puskesmas Rawat Inap Kedaton.....................24
Gambar 3.2. Data Jumlah Penduduk, KK, dan Jumlah Rumah ..................................25
Gambar 3.3. Data Ketenagaan di UPT Puskesmas Rawat Inap KedatonTahun 2017.26
Gambar 3.4. Data Penyakit Terbanyak .......................................................................27
Gambar 3.5. Prioritas Masalah....................................................................................29
Gambar 4.2. Alternatif Penyelesaian Masalah ..........................................................33
Gambar 4.3. Rencana Usulan Kerja Program Mewujudkan Kelurahan ODF ............34

viii
 DAFTAR LAMPIRAN

Lampiran 1. Dokumentasi Program

ix