PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

SEJARAH PERKEMBANGAN ILMU LINGUISTIK 500 SM

HINGGA ABAD KE-20
1.0 Sejarah Perkembangan Ilmu Linguistik
Ilmu linguistik merupakan ilmu yang mengkaji secara ilmiah atau secara saintifik.
Menurut Abdullah Hassan (2009), kajian bahasa merupakan satu kajian yang sama
dengan bidang- bidang kajian sains lainnya yang memerlukan pemerhatian yang teliti
dan mendalam. Kajian bahasa memerlukan undang- undang dan syarat- syarat
tertentu berdasarkan teori- teori yang tertentu juga. Dengan perkataan lain kajian
bahasa mestilah dilakukan berdasarkan data- data yang empirikal dan dapat
dijadikan kenyataan. Hasil analisis yang dijalankan mestilah konsisten iaitu tidak
bercanggah satu sama lain. Hasil analisis adalah rumus- rumus yang berupa
peraturan- peraturan bahasa yang perlu ringkas, tepat dan padat sifatnya.
Asmah Haji Omar (1993) pula mengatakan bahawa ilmu linguistik mempunyai bidang
pengkajian yang sangat luas. Pengkajian bahasa boleh dilakukan dari pelbagai
aspek. Berdasarkan aspek- aspek tertentu yang dijalankan dalam pengkajian bahasa,
ilmu linguistik dapat berdiri sebagai salah satu daripada disiplin- disiplin iaitu linguistik
umum, linguistik deskriptif, linguistik komparatif dan linguistik sejarah.Selain itu juga,
terdapat beberapa lagi matlamat.
Berdasarkan catatan awal sejarah ilmu linguistik, kajian tentang bahasa telah berlaku
seawal 800 tahun sebelum masihi yang berlaku di India. Walau bagaimanapun titik
permulaan kajian ilmu linguistik dipercayai berlaku pada zaman Yunani. Hal ini ada
kaitannya

dengan

penemuan kegiatan kajian orang-orang India yang didasarkan

kepada hasil kajian Panini telah diwartakan pada abad ke-17. Kehebatan orang
Yunani dalam kajian bahasa adalah berdasarkan bukti dalam bentuk catatan yang
dikaji pada zaman linguistik yang bermula di Eropah.

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Sejarah Perkembangan Ilmu Linguistik bermula pada tahun 500 SM hingga ke

zaman moden. Sejarah pengkajian ilmu linguistik bermula pada zaman Yunani,
zaman Iskandariah, zaman Rom, zaman pertengahan, zaman Peralihan
(Renaissance), zaman Arab, zaman India, zaman Linguitik perbandingan dan
zaman linguistik moden abad ke 20.
Berdasarkan catatan awal sejarah ilmu linguistik, kajian tentang bahasa telah berlaku
seawal 800 tahun sebelum masihi yang berlaku di India. Walau bagaimanapun titik
permulaan kajian ilmu linguistik dipercayai berlaku pada zaman Yunani. Hal ini ada
kaitannya dengan penemuan kegiatan kajian orang-orang India yang didasarkan
kepada hasil kajian Panini telah diwartakan pada abad ke-17. Kehebatan orang
Yunani dalam kajian bahasa adalah berdasarkan bukti dalam bentuk catatan yang
dikaji pada zaman linguistik yang bermula di Eropah.
1.1 Zaman Yunani, Zaman Iskandariah, Zaman Rom
Dalam sejaran ilmu linguistik, golongan pertama yang bergiat dalam bidang
pengkajian bahasa ialah orang-orang Yunani.Tamadun Yunani merupakan satu
tamadun terawal yang wujud di atas muka bumi ini. Kehebatan tamadun ini
merangkumi semua aspek seperti bahasa, ekonomi, budaya dan politik. Kegiatan
dalam pengkajian bahasa bermula kira-kira 500 tahun sebelum masihi. Disebabkan
seluruh kehidupan mereka dibendung oleh falsafah, maka kajian mereka tentang
bahasa banyak dipengaruhi oleh pemikiran yang berbentuk falsafah. Falsafah bahasa
bermula pada zaman pra-Socrates, iaitu pada abad ke-6 sebelum masihi. Falsafah
Bahasa merupakan satu teras kepada bermulanya satu falsafah yang menjadi
pegangan dan kekuatan masyarakat ketika itu.
Tokoh hebat dalam pengkajian bahasa pada zaman Yunani ialah Plato dan Aristotle,
iaitu murid Plato. Plato (427 347) merupakan ahli falsafah pertama yang mengenal
pasti dan menyelidik bahasa sebagai suatu masalah dan persoalan melalui karyanya
yang berbentuk dialog, iaitu Cratylus. Dialog Cratylus telah mencetuskan kontroversi
2

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

berabad-abad lamanya, iaitu antara kumpulan analogis yang mempercayai bahawa

bahasa bersifat alamiah, nalar dan logis dengan kumpulan anomalis yang berpegang
kepada kepercayaan bahawa bahasa tidak nalar sepenuhnya.

Plato telah

menimbulkan persoalan adakah ketepatan sesuatu nama berasaskan tabii dan realiti
atau konvensyen, iaitu berdasarkan persetujuan masyarakat. Beliau juga menyelidik
tentang tatabahasa yang membezakan antara kata nama dengan kata kerja. Plato
telah meletakkan fungsi kata nama sebagai subjek kepada predikat dan kata kerja
sebagai penerangan kepada perbuatan.
Ilmu linguistik terus berkembang pada zaman Aristotle tahun 384 322 sebelum
masihi dengan menambah satu lagi pembahagian dalam tatabahasa, iaitu kata
penghubung. Beliau memperkembang dan memperdalam pemikiran tentang falsafah
bahasa yang diasaskan oleh Plato. Aristotle merupakan sarjana yang mula-mula
mengakui tentang adanya sistem kala atau tensedalam bahasa Yunani. Gagasan lain
yang dikembangkan oleh Aristotle ialah fungsi bahasa sebagai alat, khususnya untuk
retorik dan puisi. Beliau menganggap bahawa bahasa itu sebagai suatu juzuk dunia,
tetap dan dapat diperoleh dalam tulisan yang menjadi subjek tatabahasa dan sebagai
cara menunjukkan apa-apa sahaja yang ada di dunia yang menjadi subjek logika.
Secara umumnya, kajian mengenai bahasa pada era Yunani lebih tertumpu kepada
tatabahasa. Namun demikian, kaedah kajian mereka lebih bercorak logik dan
bukannya saintifik.
Sejarah perkembangan linguistik pada Zaman Iskandariah bermula pada abad ketiga
tahun masihi. Sebagai sebuah tanah jajahan Yunani, Iskandariah menjadi pusat
perkembangan kesusasteraan dan linguistik tamadun Yunani, namun penumpuan
bahasa pada waktu ini lebih kepada aspek lisan, iaitu pertuturan. Mereka turut
mengkaji sistem fonetik dan membahagikan perkataan kepada adverb,participal,
ganti nama dan kata depan. Para sarjana turut memperkenalkan bidang sintaksis,
iaitu ayat yang merupakan satu unit deskriptif yang terdiri daripada turutan-turutan
perkataan yang mempunyai makna.

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Sejarah perkembangan linguistik zaman Rom bermula apabila orang Rom telah
mengambil alih bidang bahasa setelah tamadun Yunani runtuh. Orang Rom telah
mengambil ilmu bahasa Yunani dan membuat kajian dalam bahasa Latin. Jika dikaji
perkembangan bahasa pada zaman ini lebih kepada perubahan sistem bahasa
daripada

tamadun

Yunani

kepada

bahasa

Latin.

Mereka

kurang

menyumbang kepada perkembangan ilmu baharu berkenaan bahasa. Walau

bagaimanapun sumbangan mereka amat penting kerana hasil tulisan mereka
menjadi rujukan kepada semua pengkaji bahasa selepas zaman itu.
1.2 Zaman Pertengahan, Zaman Arab, Zaman India
Sejarah perkembangan linguistik zaman pertengahan yang dikenali juga sebagai
zaman Renaissance. Pada era ini ahli bahasa mula meneroka bahasa termasuk
tatabahasa vernakular. Para pengkaji pada zaman ini menggunakan ilmu bahasa
sebagai satu elemen untuk mengukur kualiti sesuatu bahasa. Anggapan mereka
bahawa hasil tulisan itu baik sekiranya bahasa dan hasil tulisan itu tepat dan kurang
kesalahan

tatabahasa.

Bahasa

pada

era

ini

masih

kekal

kepada

fungsi

kesusasateraan.
Pada era ini juga teori sebab musabab, kelainan logika dalam bahasa dan hubungan
antara bahasa mula berkembang. Golongan zaman pertengahan ini menolak bahasa
luar atau bahasa pinjaman. Mereka juga dapat mengesan hubungan satu bahasa
dengan bahasa lain terutama bahasa Inggeris.
Perkembangan linguistik zaman Arab. Pada zaman itu bahasa berkembang pesat di
Baghdad sebagai sebuah pusat ilmu di dunia. Hal ini disebabkan Eropah mengalami
zaman gelap. Kebanyakan ahli fikir yang lahir pada zaman ini ialah sarjana Islam
yang sentiasa mendapat sokongan daripada pemimpin mereka. Kajian mereka
tertumpu kepada sumber al-Quran dan hasilnya perkembangan ilmu fonetik semakin
pesat dan hampir menjadi sempurna serta terciptanya kamus lengkap untuk dijadikan
bahan rujukan.
4

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Sejarah perkembangan linguistik zaman India. Pada era ini bahasa Sanskrit
digunakan dengan meluas dan memberikan kesan besar kepada ilmu linguistik.
Bahan kajian turut berubah daripada tradisi bahasa Inggeris kepada kitab Rig-Veda.
Kajian mereka lebih baik daripada Yunani dari aspek fonetik, morfologi dan sintaksis.
Sumbangan terpenting ahli-ahli bahasa zaman ini ialah kejayaan mereka membawa
pembaharuan dalam ilmu bahasa dan mula mengkaji bahasa secara saintifik.
Tamadun ini turut mengiktiraf bahawa bahasa berasal daripada satu bahasa yang
sama. Hal ini dapat dibuktikan melalui kajian, hampir semua bahasa memiliki
perkataan yang hampir sama dan maksud perkataan juga hampir sama.
1.3 Zaman Linguistik Bandingan dan Linguistik Moden
Zaman ini dikatakan sebagai permulaan kepada linguistik moden, iaitu sekitar abad
ke-19. Bidang bahasa mula berkembang dengan wujudnya bidang baharu, iaitu
antropologi dan sosiologi. Pendekatan kajian bahasa berdasarkan bukti nyata.
Mereka turut mengkaji pertalian dan hubungan antara satu bahasa dengan bahasa
yang lain. Mereka mendapati bahawa hubungan bahasa bukan melalui peminjaman
atau kebetulan tetapi wujud daripada satu rumpun yang sama.
Kesan daripada kajian ini wujudnya rumpun-rumpun bahasa daripada semua bahasa
di dunia. Ahli bahasa zaman ini turut mengasingkan bahasa-bahasa di dunia kepada
tiga kelompok, iaitu bahasa berisolasi, berimbuhan dan bahasa berfleksi. Hukum
baharu mula wujud yang dikenali sebagai hukum R-G-L dan R-D-L.
Sejarah perkembangan linguistik zaman moden sekitar abad ke-20 bermula di mana
pengkajian ilmu bahasa pada zaman ini lebih cenderung kepada linguistic deskriptif
atau linguistik huraian. Kajian pada era ini lebih sistematik dan menekankan kepada
sinkronis dan diakronis. Para pengkaji turut mengeluarkan satu teori baharu, iaitu
bahasa adalah baka dan satu fenomena sosial.

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

PEMIKIRAN DALAM LINGUISTIK

Pendahuluan
Konsep pemikiran dalam linguistik merujuk kepada bagaimana ilmu bahasa dan
tatabahasa dihuraikan oleh ahli-ahli linguistik (Hornby, A.S. 1995).

Zaman

perkembangan ilmu linguistik dalam abad ke-20 boleh dianggap sebagai zaman
perkembangan linguistik moden. Kajian linguistik pada zaman ini dijalankan
berdasarkan kaedah penyelidikan sains. Pengkajian dibuat dengan teliti dan
sistematik serta berasaskan pemerhatian yang objektif. Hasil penyelidikan dalam
bentuk undang- undang, tatabahasa dan boleh diuji kebenaran atau ketepatannya
oleh pengkaji- pengkaji yang lain. Ramai ahli bahasa telah muncul dalam zaman ini
dengan pelbagai pembaharuan dalam aspek pengkajian bahasa antaranya ialah
Ferdinand de Saussure, Leonard Bloomfield dan Noam Chomsky.
Pemikiran Edward Sapir, Leonard Bloomfield dan pemikiran Ferdinand de Saussure
dalam ilmu linguistik. banyak memberi sumbangan kepada perkembangan ilmu
bahasa melalui hasil kajian secara empirikal. Hasil pemikiran de Saussure telah
melayakkan beliau diberikan jolokan sebagai Bapa Linguistik Moden. Hasil
pemikiran Bloomfield telah menghasilkan teori behaviourisme. Hasil pemikiran
Edward Sapir dapat diterokai melalui bukunya yang bertajuk Langguage (1881).
Pemikiran Edward Sapir Dalam Bidang Linguistik
Edward Sapir (1884 1939) seorang sarjana linguistik struktural dan antropologi
dari Amerika pada awal abad ke-20. Beliau mengkaji hubungan bahasa dengan
pemikiran manusia dari aspek psikologi.
Beliau berpendapat psikologi mendasari pengkajian bahasa dalam sains.
Kesimpulan kajian beliau mendapati bahawa struktur bahasa merupakan unsur
yang menentukan sturktur pemikiran manusia.
Menurut beliau, bahasa ialah sistem manusiawi yang instingtif, iaitu bersifat
arbitrari untuk menyampaikan perasaan dan fikiran. Buku beliau bertajuk
Language berbeza dengan Bloomfield kerana menggunakan pendekatan
antropologi yang melihat bahasa dari segi fungsinya dalam masyarakat.
6

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Rumusan hasil pemikiran beliau tiada bahasa yang sempurna, bahasa akan
sentiasa berubah.
Edward Sapir (1884 1939) merupakan seorang ahli linguistik Amerika yang pertama
yang mengkaji dengan teliti hubungan-hubungan antara kajian bahasa dengan
antropologi. Skop pengkajian yang dilaksanakan oleh Sapir ialah mengenai klasifikasi
bahasa-bahasa suku etnik Indian di Amerika Syarikat. Dalam bidang linguistik,
Edward Sapir menyumbang kepada aspek antropologi dalam bahasa yang
dipertuturkan oleh manusia serta naskhah Language yang sebahagian besarnya
meliputi tripologi bahasa. Linguistik Sapir tidak terhenti pada pengkajian struktur
bahasa, tetapi juga meliputi beberapa lapangan, iaitu sastera, agama, budaya dan
metodologi.
Edward Sapir juga memperkenalkan Hipotesis Sapir-Whorf, hasil gabungan
pemikiran dengan anak murid beliau, Benjamin Lee Whorf. Hipotesis Sapir-Whorf
menekankan beberapa hubungan yang mempunyai peri penting dalam aliran
linguistik yang dibawakan oleh mereka, iaitu bahasa, pemikiran dan budaya. Sapir
dan Whorf tidak menulis hipotesis tersebut secara formal berserta formula-formula
empirik, tetapi melalui kajian yang mendalam menerusi penulisan perakara-perkara
berkaitan dengan linguistik, dan akhirnya mereka menemui dua idea yang menjadi
tunjang kepada aliran mereka ini. Kedua-dua ahli linguistik ini bersepakat bersetuju
bahawa budaya yang menentukan bahasa. Selain itu, Sapir juga menekankan fonem
sebagai satuan psikologi kerana bahasa dapat melahirkan perkataan-perkataan yang
terkandung lambang dan makna pada setiap ujaran.
Dua idea tersebut ialah teori linguistik penentuan atau determinism dan relatif
atau relativism. Teori linguistik penentuan ialah teori yang menyatakan bahasa yang
digunakan oleh manusia akan menentukan kaedah untuk menginterpretasikan dunia
sekeliling sesebuah masyarakat. Manakala, teori linguistik relatif merupakan teori
yang lebih lemah menyatakan bahasa bahasa mempunyai sedikit kesan dalam

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

mempengaruhi pemikiran manusia terhadap realiti dunia dan serta kehidupan

sesebuah masyarakat.
Mengupas

hal

bahasa,

Sapir

berpendapat

bahasa

bersifat

distingtif,

iaitu

membezakan makna daripada perkataan-perkataan yang diujarkan. Perbezaan

makna ini lahir daripada interpretasi individu terhadap persekitaran seseorang
individu tersebut. Selain itu, Sapir turut mengemukakan teori struktural yang
menyentuh aspek struktur bahasa. Teori yang dikemukakan ini merangkumi pola dan
pembinaan sesuatu ayat. Bahasa juga dikatakan sebagai satu aktiviti rohani, iaitu
suatu proses kejiwaan yang berulang-ulang untuk membentuk gagasan atau
pemikiran melalui bunyi yang berartikulasi. Setiap bahasa mempunyai keistimewaan
yang tersendiri, iaitu bahasa merupakan lambang jiwa, suatu tabiat manusia dan
menjadi sifat sesuatu bangsa yang menjadi alat perhubungan antara satu sama lain.
Pemikiran Leonard Bloomfield Dalam Bidang Linguistik
Bloomfield (1887 1949) merupakan ahli linguistik yang mempelopori teori
behaviourisme yang berkait rapat dengan fahaman ahli psikologi dalam
menghuraikan bahasa. Beliau beranggapan bahawa bahasa sebagai pangkalan
data ucapan yang boleh mengeluarkan segala unit bahasa. Dengan kata lain,
ayat-ayat itu tersusun di dalam otak dan dikeluarkan apabila adanya rangsangan.
Rumusan beliau, sekiranya tingkah laku manusia lain berpunca daripada adanya
rangsangan atau stimulus, maka bahasapun dapat dilahirkan sebagai gerak balas
atau respons terhadap rangsangan itu.
Beliau juga beranggapan bahawa bahasa ialah satu tingkah laku manusia. Beliau
memperlihatkan konsep saintifik dalam kajiannya, iaitu suatu kenyataan yang
menunjukkan bahawa semua bahan kajian hendaklah dapat diperhatikan dan
dianalisis secara empirikal. Buku beliau yang popular ialahLanguage (1933).

Leonard Bloomfield (1887 1949) merupakan salah seorang ahli linguistik struktural
yang terkenal di Amerika Syarikat pada zamannya. Dalam pengkajian bahasa,
Bloomfiled menggunakan konsep Ferdinand de Saussure sebagai asas pengkajian,
8

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

iaitu dalam struktur bahasa. Beliau turut meneliti dua kejadian sejarah di Amerika,
sehingga mencetuskan pemesatan perkembangan aliran struktural. Hashim Hj. Musa
(1994) menyatakan, kajian sejarah yang dilakukan oleh Bloomfield ialah berkenaan
wujudnya bahasa-bahasa orang asli di Amerika Syarikat yang begitu banyak dan
pelbagai serta kegiatan penaklukan dan peperangan yang mengakibatkan kehilangan
bahasa-bahasa tersebut ekoran kematian penutur-penutur jati bahasa itu.
Selain menjadi seorang ahli linguistik, Bloomfield juga terkenal dengan teori
behaviorisme yang berakar daripada pemikiran Plato yang percaya bahawa proses
bahasa ini berpunca daripada proses peniruan atau mimetic. Setiap perkataan yang
dilafazkan pasti mempunyai struktur. Sebagai contoh, sekiranya seseorang individu
itu menyebut rumah, strukturnya mesti rumah, bukan hamuratau maruh. Beliau lebih
mengutamakan bahasa lisan sebagai objek kajian dan menyebabkan wujudnya
Linguistik Deskriptif. Berkenaan bahasa dan struktur, Bloomfield mengetengahkan
kaedah

penganalisisan

struktur

ayat

yang

perlu

ditentukan,

iaitu

kaedah

pemenggalan berstruktur. Contohnya:

Diselesaikan
di
Kata Sendi Nama

selesai
Kata Kerja

kan
Kata Sendi Nama

Kaedah Pemenggalan Berstruktur

Menurut Bloomfield, bahasa merupakan sejumlah isyarat yang berupa unsur-unsur
vokal. Hasil daripada analisis yang dilakukan pada bahasa adalah sama dan
menemui hakikat bahawa hubungan bahagian bermula daripada fonem, morfem,
kata, frasa dan seterusnya ayat. Hal ini juga dikenali sebagai Linguistik Taksonomi
kerana mengkaji bahagian-bahagian bahasa dengan terperinci.
Pendekatan yang diambil oleh Bloomfield dalam asas kajian linguistik struktural
bermula

daripada

perakaman

bunyi-bunyi

bahasa.

Kemudian,

berlakunya

pengenalpastian bunyi-bunyi kepada bentuk-bentuk distingtif atau fonem berdasarkan

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

rumus fonemik. Seterusnya, penelitian terhadap penyusunan fonem-fonem dan

pencantuman yang membentuk unit-unti terkecil yang mempunyai makna. Pada
tahap ini, proses ini membentuk morfem sama ada morfem tersebut bebas atau tidak
bebas. Penelitian morfem-morfem yang dapat membentuk unit terkecil yang bebas
boleh menjadi unsur atau komponen kepada ayat, iaitu perkataan.
Dalam hal ini peraturan yang mengawal pembentukan morfem dan perkataan ialah
rumus morfemik. Kemudian, penyusunan dan pencantuman perkataan-perkataan
diteliti berdasarkan peraturan yang dikenali sebagai rumus sintaksis untuk
membentuk ayat dan bahagian-bahagiannya, iaitu frasa dan klausa. Dalam hal ini,
hubungan antara anggota binaan sintaksis dilihat dari segi hubungan yang terdekat.
Menurut Bloomfield, hubungan antara komponen binaan ayat tersebut boleh
ditimbulkan daripada tahap yang paling rendah, iaitu satu hubungan yang paling
rapat pada peringkat frasa yang paling kecil dan meningkat secara hieraki kepada
hubungan kategori frasa dan klausa, dan sekali gus menjadi sebuah ayat yang
lengkap dan tersusun.
Pemikiran Ferdinand de Saussure Dalam Bidang Linguistik
Ferdinand de Saussure (1857 1913) ialah orang pertama mengasaskan ilmu
linguistik moden. Ketokohan beliau sebagai Bapa Ilmu Linguistik Moden telah
terbukti melalui penemuan-penemuan konsep dan pendekatan baharu dalam
bidang bahasa secara moden.
Dalam sejarah ilmu linguistik moden, beliau merupakan orang pertama yang
mengemukakan dan menekankan peri pentingnya kajian bahasa dilakukan dari
sudut yang berbeza-beza, iaitu secara sinkronis dan diakronis. Linguistik sinkronis
mengkaji bahasa pada suatu masa tertentu. Linguistik diakronis mengkaji bahasa
dari segi sejarah yang dilalui oleh bahasa serta perubahan-perubahan yang
dialami oleh sesuatu bahasa tersebut.
De Saussure merupakan orang pertama yang mengemukakan konsep langue
dan parole. Langue bermaksud loghat atau dialek dan parole bermaksud ciri-ciri
bahasa yang dituturkan atau diucapkan oleh individu dalam masyarakat.
10

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Ketokohan beliau adalah hasil penelitiannya sehingga menerbitkan buku

bertajuk Couse de Linguistique Generale pada tahun 1915. Karya agung beliau ini
adalah hasil daripada usaha pelajar-pelajarnya yang telah mengumpul dan
menyusun semula bahan-bahan kuliah sehingga terhasilnya buku tersebut yang
kemudian diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris pada tahun 1959.
Ferdinand de Saussure (1857 1913) merupakan seorang ahli linguistik yang
menimbulkan arah aliran kajian linguistik deskriptif. Pada awal penglibatan dalam
keilmuan linguistik, beliau lebih cenderung dalam bidang linguistik sejarah dan
perbandingan. Dikenali sebagai Bapa Pemodenan Linguistik, satu asas aliran
linguistik tumbuh dengan pesat, iaitu linguistik formal atau struktural hasil daripada
pemikiran yang digagaskan oleh beliau. Hashim Hj. Musa (1994) berpendapat
bahawa aliran linguistik formal atau struktural ini bertujuan untuk membebaskan
kajian linguistik daripada cengkaman kaedah historis (sejarah) dan komparatif
(perbandingan). Oleh hal yang demikian, pemikiran beliau ini telah berkembang
dengan pesat di seluruh Barat serta mendapat perhatian meluas dan menerima
ikutan yang ramai hasil daripada pemikiran yang dibawa oleh Ferdinand ini.
Dalam bidang kajian linguistik struktural ini, Ferdinand menyentuh hal berkaitan unsur
sinkronik dan diakronik. Sinkronik merupakan satu kajian bahasa yang wujud pada
sesuatu masa, manakala diakronik ialah kajian bahasa yang lebih memfokuskan
kepada aspek sejarah. Ferdinand mengemukakan bahawa linguistik deskriptif
(sinkronik) haruslah dibezakan daripada linguistik historis (diakronik) kerana keduaduanya menggunakan pendekatan yang berlainan, khususnya dalam menganalisis
sesuatu bahasa. Beliau juga mengulas berkenaan tugas seorang linguistik yang
seharusnya bertindak sebagai mendeskripsikan cara-cara seseorang itu bertutur dan
menulis dalam bahasa yang dituturkan dan bukan memberi keputusan kepada
kaedah atau cara seseorang itu harus berbicara.
Ferdinand

menghuraikan

bahasa

merupakan

sistem

tanda

yang

terdiri

daripada signifier dansignified, iaitu penanda dan petanda. Kedua-dua unsur ini
saling berkaitan dan wujud secara terikut. Apabila satu daripada unsurnya berubah,
11

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

maka

unsur

yang

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

lain

juga

akan

berubah.

Ferdinand

berpendapat signifier merupakan citra bunyian dan bersifat fizikal serta dapat
ditaakuli deria manusia, manakala signified ialah konsep yang tidak berkaitan dengan
bentuk-bentuk fizikal. Hal ini bermaksud acuan persepsi atau idea yang terdapat
dalam

otak

manusia

yang

pelbagai.

Selain

itu,

Ferdinand

juga

menyebut signified melibatkan konsep mental, iaitu suatu perkara yang dipengaruhi
budaya yang terdapat dalam sesebuah masyarakat serta satu hak mutlak yang
diperlukan untuk melakukan komunikasi signifikan antara individu dalam masyarakat
tersebut. Dengan kata lain, signified bersifat arbitrari atau sewenang-wenangnya
diujarkan oleh individu tersebut.
Beliau juga berpendapat bahasa dibezakan antara hubungan sintagmatik dan
paradigmatik dalam sesuatu bahasa. Hubungan sintagmatik merupakan peraturan
penyusunan bahan bahasa menurut penyusunan secara linear atau mendatar,
manakala hubungan paradigmatik ialah keterampilan memilih output bahasa yang
paling sesuai untuk digunakan dalam keperihalan keadaan tertentu untuk memenuhi
tujuan komunikasi yang tertentu. Zulkifley Hamid (2012) berpendapat sintagmatik
melibatkan aspek nahu dan paradigmatik pula melibatkan aspek kecekapan
berbahasa.
Selain itu, Ferdinand juga menyatakan bahasa dibezakan antara sistem yang
terdapat dalam akal budi pemakai sesuatu bahasa daripada suatu kelompok sosial,
iaitu langue serta

bahasa

iaitu parole. Langue juga

sebagai

dikatakan

manifestasi
sebagai

kepada

sistem

setiap

bahasa

dan

penuturnya,
merupakan

keseluruhan yang terkumpul dalam sesuatu bahasa. Sistem bahasa ini juga
berbentuk abstrak yang digunakan sebagai rujukan bagi setiap penutur dalam
sesuatu masyarakat dan juga dikatakan terdiri daripada ciri-ciri parole yang umumnya
dalam sekelompoknya. Ferdinand menyifatkan parole sebagai pertuturan yang
konkrit yang terdiri daripada ciri-ciri bahasa yang terdapat dalam pertuturan individu
yang memperlihatkan kebebasan yang tersendiri. Hal ini juga bererti pertuturan
sebenar yang diucapkan oleh individu dalam sesuatu masyarakat.
12

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Aliran Pemikiran, Sumbangan dan Sejarah Perkembangan

Strukturalisme yang dibawa oleh Ferdinand de Sausurre adalah cara manusia
berfikir dalam mendasari semua pemikiran abad moden ini. Linguistik dalam aliran
pemikiran beliau merupakan salah satu ilmu yang paling sistematik dalam bidang
humaniora. Kedua kegiatan itu pada dasarnya diletakkan oleh Sarjana Swiss,
Ferdinand de Saussure pada awal abad ke-20 dalam kuliahnya yang berjudul Cours
de Linguistique Generale Strukturalisme yang bermaksud suatu gerakan pemikiran
falsafah yang mempunyai pokok fikiran bahawa semua masyarakat dan kebudayaan
mempunyai suatu struktur yang sama dan tetap. Ciri khas strukturalisme ialah
pemusatan

pada

deskripsi

keadaan

sebenar

objek

melalui

penyelidikan,

penyingkapan sifat-sifat instrinsik yang tidak terikat oleh waktu dan penetapan
hubungan antara fakta atau unsur-unsur sistem tersebut melalui pendidikan .
Aliran pemikiran Strukturalisme berkembang dalam menyingkap dan
melukiskan struktur inti dari suatu objek. Sebagai contoh hirarki iaitu kaitan timbal
balik antara unsur-unsur pada setiap tingkat. Gagasan-gagasan strukturalisme juga
mempunyai

metodologi

tertentu

dalam

memajukan

pengajian

tentang

Interdisipliner iaitu gejala-gejala budaya dalam pendekatan ilmu-ilmu humaniora dan

alam. Tetapi, awal pengenalan struktural dalam berbagai bidang pengetahuan
menimbulkan usaha yang sia-sia untuk mengangkat strukturalisme pada wilayah
filosofis.
Dalam konteks falsafah, strukturalisme berperanan penting dalam teori-teori
pengetahuan yang berpusat pada wilayah bahasa mahupun budaya. Oleh sebab itu,
epistemologi bahasa maupun budaya sangat inheren dalam hubungkait nilai-nilai
kemanusiaan yang tercerabut pada wilayah Interdisipliner. Sungguh pun begitu,
ketika struktur pengetahuan mengupas unsur-unsur filosofis yang memanifestasikan
subjek dan objek pengetahuan, sehingga memperkuat landasan filosofis yang
dibangun dalam struktur karya mahupun bahasa. Ketika kita mengkaji gerakan
13

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

pemikiran falsafah, perkara yang perlu dikehadankan ialah semasa membaca

pemikirannya.
Pada pandangan Steven Best dan Douglas Kellner pula, strukturalisme
merupakan konsep-konsep struktural linguistik dalam sains manusia yang mereka
gunakan untuk merekonstruksi dasar yang lebih mapan. Sebagai contoh, LevisStrauss menerapkan analisis linguistik terhadap kajian sosial mitologi, sistem
kekeluargaan dan fenomena antropologis, sedangkan Lacan pula mengembangkan
psikoanalisa struktural manakala Althusser mengembangkan Marxisme struktural.
Perkara ini, menyebabkan strukturalis diatur oleh kod dan aturan-aturan yang tidak
betul. Sebagai contoh, bahasa membentuk makna melalui serangkaian oposisi yang
berbeza-beza, atau ketika mitologi mengatur prilaku makna dan teks menurut sistem
atau aturan kod.
Saussure juga merupakan orang pertama merumuskan secara sistematik
cara untuk menganalisa bahasa untuk memahami sistem tanda atau simbol dengan
menggunakan analisis struktural dalam kehidupan masyarakat. Menurut Saussure
juga bahasa adalah sistem tanda yang paling lengkap kerana mengungkapkan
gagasan struktural yang terungkap dalam sistem tanda dan simbol tersebut. Oleh
yang demikian, bahasa sangat penting dalam sistem interdisipliner yang mencakupi
pada wilayah nilai dan makna sehingga memperkuat landasan filosofis yang
dianalisis. Kajian Saussure memang tidak lepas dari aspek linguistik, sehingga
analisis strukturalisme yang digagasnya mempunyai relevansi dengan sistem tanda
mahupun bahasa. Perkara ini menyebabkan strukturalisme berupaya mengisolasi
struktur umum aktiviti manusia dengan mengaplikasikan analogi pertamanya dalam
bidang linguistik.
Seperti yang diketahui, linguistik struktural telah melakukan empat perubahan
dasar. Pertama, linguistik struktural berhubungkait dari kajian fenomena linguistik
sedar ke kajian infratuktur tidak sedar. Kedua, linguistik struktural tidak melihat
pengertian sebagai istilah entity independen, dan menempatkan hubungan antara
14

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

pengertian

sebagai

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

landasan

analisisnya.

Ketiga,

linguistik

struktural

memperkenalkan konsep sistem. Keempat, berusaha menemukan sistem hukum

umum.
Walaupun

beliau

telah

melakukan

perubahan

secara

mendasar,

strukturalisme yang digagas Saussure banyak mendapatkan kritikan pedas dari

pelbagai ahli falsafah yang kompeten dalam bidang strukturalisme. Salah satunya
ialah Derrida yang secara tegas mengkritik landasan filosofis strukturalisme
Saussure. Pertama, Derrida meragukan kemungkinan hukum umum. Kedua, beliau
mempersoalkan oposisi antara subjek dan objek, yang menjadi dasar diskripsi yang
objektif. Menurut Derrida, diskripsi objek tidak dapat dilepaskan dari pola hasrat
subjek. Ketiga, beliau mempersoalkan lagi struktur oposisi biner. Derrida mengajak
kita untuk memahami oposisi bukan dalam pengertian lain, tetapi harus didasarkan
pada pemahaman yang holistik iaitu menyeluruh

mengenai persamaan yang

seimbang, sehingga tidak menjadi pertentangan gagasan yang hanya akan

melahirkan kejumudan dalam pendirian ahli falsafah.
Namun demikian, kita harus yakin bahawa tujuan seluruh aktivitas
strukturalis, dalam bidang pemikiran mahupun bahasa adalah untuk membentuk
kembali sebuah objek. Melalui proses ini juga ia akan diperkenalkan aturan-aturan
fungsi dari objek tersebut. Pada satu tahap, strukturalisme secara efektif merupakan
kesan objek (simulacrum) yang menghasilkan sesuatu yang akan dilihat atau bahkan
tidak menghasilkan ketidakjelasan dalam objek natural. Dalam konteks ini,
strukturalisme menekankan pada penurunan subjektif dan makna yanng berbeza
dengan keutamaan sistem simbol, ketidaksadaran, dan hubungan sosial.
Dalam model ini, makna bukan merupakan ciptaan dan tujuan subjek yang
dibentuk melalui hubungan dalam bahasa, sehingga subjektif dilihat dalam konteks
konstruksi sosial dan linguistik.Perkara ini menyebabkan parole atau kegunaan
khusus bahasa oleh subjek-subjek individual ditentukan oleh langue dalam sistem
bahasa itu sendiri. Analisis strukturalis baru dalam beberapa hal merupakan produk
15

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

perubahan linguistik yang berakar dari teori semiotika Saussure. Analisis yang telah
dibuat bahawa bahasa dapat dianalisa dalam hal hukum operasi terakhirnya, tanpa
mengacu pada sifat dan evolusi sejarahnya, sehingga Saussure menginterpretasikan
tanda linguistik (linguistic sign) sebagai sesuatu yang terbentuk dari dua bahagian
yang terkait secara integral atau sebuah komponen akuistik-visual, tanda dan
komponen konseptual, dan petanda (signified). Oleh itu, tidak menjadi masalah jika
Saussure menekankan dua sifat bahasa yang merupakan nilai terpenting dalam
memahami perkembangan teori kontemporer. Pertama, dia melihat tanda linguistik
bersifat arbitrari, yaitu tidak ada hubungan alamiah antara tanda dan penanda.
Kedua, dia menekankan bahawa tanda merupakan sesuatu yang berbeza, iaitu
sistem makna telah memperoleh signifikannya.
Menurut analisis strukturalisme di atas, gagasan yang paling mendasar dari
Saussure tentang strukturalisme adalah sebagai berikut. Pertama, diakronis dan
sinkronis. Hal ini merujuk suatu bidang ilmu yang tidak hanya dapat dilakukan
menurut perkembangannya, melainkan melalui struktur yang se zaman. Kedua pula
ialah langue-parole. Langue adalah penelitian bahasa yang mengandung kaedahkaedah dan telah menjadi konvensi. Sementara parole adalah penelitian terhadap
ujaran yang dihasilkan secara individual. Ketiga, sintagmatik dan paradikmatik
(asosiatif). Sintagmatik adalah hubungan antara unsur yang hadir dan yang tidak
hadir, dan dapat saling menggantikan karena bersifat asosiatif (sistem). Keempat,
penanda dan petanda. Saussure menampilkan tiga istilah dalam teori ini, yaitu tanda
bahasa (sign), penanda (signifier), dan petanda (signified).
Menurutnya, setiap tanda bahasa mempunyai dua sisi yang tak terpisahkan,
kerana

masing-masing

saling

memerlukan.

Dengan

demikian,

gagasan

strukturalisme Saussure lebih menekankan terhadap aspek linguistik yang berupa

bahasa, sistem tanda, simbol, mahupun kod dalam bahasa itu sendiri. Akhirnya tidak
menjadi masalah tentang status Saussure dikenal sebagai bapa linguistik yang
sangat kompeten dalam menganalisis makna dibalik teks bahasa maupun simbolsimbol yang berlatar belakangnya.
16

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Akhirnya dari pelbagai sudut ahli falsafah lain, seperti ahli antropologi Claude
Levi-Strauss, ahli sosiologi Pierre Bourdieu, atau ahli piskoanalisis Jacques Lacan
dan Roland Barthers dalam kritik sastera dan semiotika, pandangan Saussure ini
membuka jalan bagi pendekatan yang lebih tajam dan sistematik terhadap ilmu-ilmu
kemanusiaan,

pendekatan

yang

berusaha

secara

serius

untuk

memahami

keunggulan lingkup sosio-kultural pada manusia. Mungkin juga keberatan utama

pada penterjemahan penekanan Saussure terhadap struktur ke dalam kehidupan
sosial dan kultural adalah kerana ia memberi cukup banyak kesempatan pada
peranan individu dan keupayaan kebebasan manusia sebagai hasil dari kehidupan
sosial dan bukan pula sebagai asal usul atau sebab, menjadikannya di mata peneliti
tampak agak terbatas.

PEMIKIRAN EDWARD SAPIR DALAM BIDANG LINGUISTIK

17

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

PEMIKIRAN
EDWARD SAPIR
(1884 1939)

Merupakan sarjana
linguistik struktural
dan antropologi dari
Amerika pada awal
abad ke-20.

Mengkaji hubungan
bahasa dengan
pemikiran manusia
dari aspek psikologi

Bahasa ialah sistem

manusiawi yang
instingtif, iaitu
bersifat arbitrari
untuk
menyampaikan
perasaan dan fikiran

struktur bahasa
merupakan unsur
yang menentukan
sturktur pemikiran
manusia

Hasil buku
bertajuk Language
(1881)

Pemikiran Leonard Bloomfield Dalam Bidang Linguistik

18

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Mempelopori
teori behaviourisme
Bahasa dapat
dilahirkan
sebagai gerak
balas terhadap
rangsangan

Bahasa
sebagai
pangkalan
data ucapan
PEMIKIRAN
LEONARD
BLOOMFIELD
(1887 1949)

Tingkah laku
manusia lain
berpunca
daripada
adanya
rangsangan

Bahasa ialah
satu tingkah
laku manusia

Buku yang
popular ialah
Language
(1933)

Pemikiran Ferdinand de Saussure Dalam Bidang Linguistik

19

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

FERDINAND DE
SAUSSURE

(1857 1913)

Orang pertama
mengasaskan
ilmu linguistik moden

Kajian bahasa dilakukan

secara sinkronis dan
diakronis

Penemuan-penemuan
konsep dan pendekatan
baharu dalam bidang
bahasa secara moden

Bapa Ilmu
Linguistik Moden

Menerbitkan Buku
Couse de Linguistique
Generale (1915)

Mengemukakan konsep
langue dan parole.

Linguistik sinkronis
mengkaji bahasa pada
suatu masa tertentu

Linguistik diakronis
mengkaji bahasa dari segi
sejarah

Perubahan-perubahan
yang dialami oleh
sesuatu bahasa
tersebut.

Rujukan

20

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

1.http://www.lmsipda.net/ppg_lms/file.php/1/MODUL_PPG_SEMESTER_1/PKU3102
_Pengenalan_Kepada_Masalah_Bahasa_Dan_Komunikasi.pdf
2. http://www.scribd.com/doc/49578277/Pemikiran-Dalam-Linguistik
3. http://sebuahwilayahkata.blogspot.com/2012/10/refleksi-pemikiran-linguistikferdinand.html
4. http://sebuahwilayahkata.blogspot.com/2012/11/refleksi-pemikiran-linguistikedward.html
5. http://sebuahwilayahkata.blogspot.com/2012/11/refleksi-pemikiran-linguistikleonard.html
6.

Arbak Othman, (1983). Permulaan Ilmu Linguistik: Satu Pengenalan Konsep

Bidang Kajian Secara Teoritis. Subang Jaya: Penerbitan Sarjana Sdn. Bhd.
7. Arbak Othman, Ahmad Mahmood Musanif,(2010), Pengantar Linguistik Am, Dewan
Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur
8. Awang Sariyan (2007), Perkembangan Falsafah Bahasa dan Pemikiran dalam
Linguistik, Sasbadi Sdn Bhd, Kuala Lumpur
9.Che Ibrahim Salleh, (2007). Pengantar Linguistik Am. Serdang: Pusat Pendidikan

Luar, Universiti Putra Malaysia.

10. Dr Faridah binti Nazir, Dr Tuan Jah binti Tuan Yusof, (2013), Pengantar Linguistik
Bahasa Melayu, Penerbitan Multimedia Sdn Bhd, Selangor.
11. Hashim Hj. Musa, (1994). Pengantar Falsafah Bahasa. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
12. Zulkifley Hamid, Ramli Md. Salleh, Rahim Aman, (2007). Linguistik Melayu.
Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

LAMPIRAN
21

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Pemikiran Linguistik: Avram Noam Chomsky

Ramai pengkaji linguistik menyifatkan perubahan yang paling radikal dan terpenting
dalam pertumbuhan aliran teori-teori linguistik ialah pendekatan yang dibawa oleh
Chomsky. Aliran linguistik yang dibawakan oleh Chomsky dikenali
sebagaitransformational-generative grammar atau tatabahasa transformasi generatif
(TG). Hashim Haji Musa (1994) menulis, teori TG merupakan pemutusan yang amat
ketara daripada aliran struktural/taksonomi Bloomfieldian. Klik di sini untuk membaca
mengenai Bloomfield.
Unsur-unsur yang dikatakan sebagai radikal itu mencakupi intergrasi leksikon,
tatabahasa dan fonologi ke dalam rumus-rumus, pembalikan hierarki tatabahasa iaitu
dari atas ke bawah, iaitu ayat menurun kepada klausa dan kepada frasa dan akhirnya
kepada perkataan/leksikon dan penolakan pemisahan antara tahap tersebut, dan
keperluan transkripsi fonemik. Tujuan dan matlamat TG juga berbeza, iaitu
membentuk rumus-rumus yang terhad bilangannya yang mencakupi kemampuan
kreatif penutur asli untuk menerbitkan dan memahami ayat-ayat yang gramatis.
Selain itu, aliran yang dibawa oleh Chomsky juga mengandaikan dua tahap struktur
dalam sesuatu bahasa, iaitu struktur dalaman dan struktur permukaan. Struktur
dalaman merupakan kemampuan dalaman penutur. Struktut permukaan ialah laku
tutur yang sebenarnya. Bagi menerbitkan struktur dalaman kepada struktur
permukaan, terdapat tiga set rumus yang diterapkan.
Pertama : Rumus Strukutur Frasa.
Rumus ini berfungsi untuk memperluas ayat sebagai premiernya kepada konstituen
melalui satu rentetan lambang yang mengandungi unsur-unsur yang menanungi pula
unsur-unsur yang di bawahnya sehingga kepada unsur terminusnya, iaitu leksikon.
Hal ini telah menwujudkan pohon yang dinamai sebagai rajah pohon (tree diagram).
Kedua : Rumus Transformasi.

22

PPG SEMESTER 4 AMBILAN JUN 2011

BMM3107 PENGANTAR LINGUISTIK BAHASA MELAYU

Rumus ini diterapkan ke atas bentuk-bentuk yang tertentu sama ada wajib atau
sebagai pilihan untuk melakukan proses-proses pengguguran, penyusunan semula
dan juga penambahan.
Ketiga : Rumus Fonologi.
Rumus ini menukarkan unsur-unsur pada tahap sintaksis (struktur frasa dan juga
transformasi) kepada ujaran-ujaran yang sebenarnya.
Jika dilihat, teori ini berkembang dengan pesat sekali sehingga menyerap ke dalam
bahasa-bahasa di seluruh dunia, seperti bahasa Melayu. Bahasa Melayu turut
menerima pengaruh aliran ini sebagai satu cabang ilmu kajian linguistik, selain aliran
tradisional dan struktural.

23