ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
i
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ii
KATA PENGANTAR
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
KATA PENGANTAR iii
Agar karya ini tidak hanya bermanfaat bagi peserta BINAR saja,
maka kami memutuskan untuk menyebar karya ini agar bisa dinikmati
secara luas. Ada beberapa bagian dari kitab yang tidak diterjemahkan.
Karena buku ini hanya sebagai pembantu dalam memahami saja. Kami
tetap menyarankan antum untuk membeli dan membaca kitab aslinya.
Ucapan terima kasih kami haturkan kepada seluruh peserta
program BINAR Angkatan 1, khususnya untuk grup 9 Akhawat yang
karyanya terpilih sebagai juara angkatan 1. Kami ucapkan jazakumullah
khairal jazaa wa barakallahu fiikum wa zaadanallahu wa iyyakum 'ilman wa
hirshan.
Akhukum Fillah,
Abu Razin Al Batawiy
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ََْ َ
ت ْع ِرْيف الكَل ِم 1
ْ حح حْ
تعريْف اللَكم
ْ حْ ْح
) (١ينظر :ححاشيحة الصبحَّان ( ، )۳۰/۱حوالكف حراوي ص (. )۱۱
ح ح ْ ْ ْ حح ٌ حح ح ْ حْ ٌ ح ) ( ٢ح ْ ْ ح ٌ ح ح
لَك ٌم عنْ حد الُّ ح
ح ح
حاة ؛ ِلنه :لفظ :مشتمل لَع بعض الروف الهجائية ،وه : فالعلم نافع :
ح ح ٌ ح ٌ ْ ْح ْ ْ ْ ح ححْ ح ح ٌ ح ح ُّ ح ْحْ ْح
ح
اِللف ،واللم ،والعْي ...ومركب :لَتكبه من َكمتْي ،اِلوَل :العلم ٬وٱثلانية :نافع .ومفيد ح
ح ح ْ ح ْ ْ ْ ح حح ح ْ ْح ح ْ ْ ْ
ار بنحفع العلم .حوبال حوضع ال حع حرِب :لنه م ْن لَكم ال حع حرب . ِ :لنه أفاد الخب
ْ
) ( ٣الن حساء م حن ال ٰيحة (. )١٦٤
حْ ح ح ح ْ ح ح ْ ٌ ح ْ حح ْ ْ ) ( ٤ح ْ ح ح ْ ح
أخرجه اْلخاري واللفظ ل ،ومسلم عن عمر بن اْلطاب رِض الل عنه .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ََْ َ
ت ْع ِرْيف الكَل ِم 2
* حح ححْ ح ٌ
يهات : فوائد وتنب
ْ ْح ح ْ ْ ح ْ ح ْ
-۱الحو :ه حو ق حواعد يع حرف ب حها أح حوال أ حواخر الَكم إع حرابا حوبنحاء .
ح ْ حْ ْ حْ ْ
-۲الحو حصاحبه ي حسَّم َنو ًّيا بسك ْون الحاء ،حوفتح حها من لْن ال حع حوام .
ح ح ح ح ح ح حْ ح ح ْ ْ ْ ح ح
ارة حوالكتحابحة حوَنو ه حما ،فل ت حسَّم لَكما .حوخ حر حج بق ْول -٣خ حر حج بق ْول الم حصنف (اللفظ) اِلش
ٰ حْ ح ح ْ ْ ْ ح ٌ ح ْ ْ حْ ْ
(الم حركب) :المف حرد َنو :حزيْد .حوخ حر حج بق ْول (المفيد) :الم حركب غ ْْي المفيد َ ،نو :عبْد الِل ،
ح حٌ حْ ْح ح ح ْح ح حْ ْ ْ ح ح ْ ح ح ٌ ح
جم حوَنوه ْم . ام حزيْد .حوخ حر حج بق ْول ( :بال حوضع) لَكم غْي العرب َكلع وإن ق
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َّ ُ ََ َ
أ ْج َز ُاء الكَل ِم َو َما َي َتألف ِم ْن ُه 3
حح حٌ ْ ٌ ح ٌْ ح ح ٌْ ح ح ح ْ ححْ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :وأقسامه ثلثة ،اسم ،وفعل ،وحرف جاء لمعًن.).
ح
حح ح ح ح ح ْ حْ ح ْ ح ْ حْح ح ح ح ح ح ح ح ْ ْ
الَّشح :بْي المصنف رِحه الل أن اِللفاظ الِت تستخدمها العرب ِف لَكمها ل
ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ حح ح حْ ح حْ
َترج ع ْن حواح ٍد من ثلثة أشياء :السم ،أو الفعل ،أو الرف.
ْ ح ح
ح
فال ْسم :
حْ ح ححْ حْح ْ ح ح حٌ ح ْ ح ْ حْ
ت حلَع حمعًن ِف نفسها ولم تقَتن بزم ٍن.
ح ح تعريْفه :هو َكمة دل
ح ح مثحال :حزيْ ٌد ،حوفح حر ٌس ،حوع ْصف ْو ٌر ،حو حز ْه حر ٌة ،حو حبيْ ٌ
ت ،حوذ َك ٌء.
ح ْ ْ ْح حْ ْ ُّ ٰ ْ ْ ْح ح ُّ
فُك حواح ٍد م ْن ٰهذه اِللفاظ يحدل حلَع حمعًن يف حهم م ْن نفس الَك حمة ،حو ٰهذا ال حمع حًن
ك حف حر ٍس ،أحوْ
ح ح ح ح ْ ححْ ح ح حْ ح ْ ح ح ح ْ َش ٍء حمْس ْ
ْ حْ ح ْ ح
ان
ٍ و يح و أ ، دٍ ي ز ك ان
ٍ س إن ات ذ : ن و ك ي ن أ ٍ ب س ٍ و قد يكون ل
ْ ح حح ْح حْ حح ح ح ح ْ ح ْ ْ حْ ح
ت. ات كزهر ٍة ،أو َجا ٍد كبي ٍ ْي كعصفو ٍر ،أو نب ٍ ط ٍ
ح ْ ْ ح ح ْ ح ْحْ ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ٍّ ح ْ ح ْ
أو يكون لَش ٍء معنوي -غْي مسو ٍس -يدرك بالعقل َكذلَكء ،والَّشف ،والعلم
ح ُّ ح ح ح ْ ح ح ح ح
ِه ا ْسمٌ. ات أ ْو حم ْعًن حول ح ْم حت ْق حَت ْن ب حز حمن فح ح ،فُك َكم ٍة دلت لَع ذ ٍ
ٍ
ْ ْ
حوالفعل :
َتنح ْ ح ح ح ٌ ح ْ حح
لَع حم ْعًن ِف حن ْفس حها حواقْ ح ح حْ
ت ب حز حم ٍن. تعريْفه :هو َكمة دلت
ح ح ح ح
ام ،يق ْوم ،ق ْم .مثال :ق
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َّ ُ ََ َ
أ ْج َز ُاء الكَل ِم َو َما َي َتألف ِم ْن ُه 4
ْ ح ح ْ
والرف :
ح ح ح ح حٌ ح ْ ح ْ حْ
ت حلَع حمعًن ِف غ ْْيها. تعريْفه :هو َكمة دل
حْ ح ح
مثال :ل ْم ،حوِف ،حوهل.
َّح ح ح ح ْ
اِلَكم . ) ( ١الز حمن ال حماِض :ه حو حما قبْل حز حمن
َّح ح ْ
اِلَكم . ) ( ٢الز حمن الحاض :ه حو حز حمن
َّح ح ْ ْ ْ
اِلَكم . ) ( ٣الز حمن الم ْستحقبحل :ه حو حما حبع حد حز حمن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َّ ُ ََ َ
أ ْج َز ُاء الكَل ِم َو َما َي َتألف ِم ْن ُه 5
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َع ََل َم ُ
ات ِاِل ْس ِم 6
ْح
) ( ۱الغاشيحة م حن اآليحة (.)٥-٢
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َع ََل َم ُ
ات ِاِل ْس ِم 7
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َع ََل َم ُ
ات ِاِل ْس ِم 8
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ََ َ ُ ْ
ات ال ِف ْع ِل عَلم 9
ْ ْ ح حح
علمات الفعل
ح ٌ
اض .الل :ا ْس ٌم حوه حو فاعل . مادلحة من ْاآليحة ( . )١قح ْد :حح ْرف حَتْقيْق .حسم حع ف ْع ٌل ح ) ْ ( ۱ح ح
المج
ٍ ٍ
ح ٌ ٌ ٌْ
يق .يعلم :فعل م حضارع :الل :ا ْس ٌم حوه حو فاعل .
حْح
ق
ح ْ ح ْ حْ
َت ف ر ح : د ق . ) ٦٣( ة ) ( ۲الُّور م حن ْاآليح
ٍ
ٌ ٌْ ح ْ
ال .أ ْستحغفر :فعل م حضارع . ) ( ۳حم ْريحم م حن ْاآليحة ( . )٤٧حسأح ْستح ْغفر :الس ْْي حح ْرف ا ْست ْقبح
ٍ
ٌ ٌْ ْ ح ) ( ۴ي ْوسف م حن ْاآليحة ( . )٩٨حس ْو حف أح ْستح ْغفر :حس ْو حف حح ْرف ا ْست ْقبح
ال .أ ْستحغفر :فعل م حضارع. ٍ
حْحٌ ح ٌ ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ٌْ ح ْ ح ْ
ث .نملة :فاعل . اض .حواِلاء :حرف تأني ٍ ) ( ۵المل م حن اآلية ( . )١٨قالت :قال :فعل م ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ََ َ ُ ْ
ات ال ِف ْع ِل عَلم 10
* حح ححْ ح ٌ
يهات : فوائد وتنب
ح ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ْ ْ ح حْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ْ
ت حلَع الفعل الم حضارع . ت حلَع الفعل ال حماِض .فإن حها تفيض اِلحقيق .وإذا دخل -١قد إذا دخل
ُّ ْ ْح ْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح
اَلر ال حمص ْون ()٤١٢\١ فإن حها تفيض للتقليل َغْلا إل ِف أف حعال الِل ت حعاَل .فإن حها للتحقيق .ينظر :
ْ ح
اْليحان ( .)٢٥٦\٦ححاشيحة ابْن الحاج ص (. )٢٦ أ ْض حواء ْ ح
حح ْ ح حْ ْ ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ح ْح ح حْ
-٢تدخل لم حج حواب الق حسم حلَع قد َ .نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :لقد خلقنحا اِلن حسان﴾.
ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ٌ ح ْ ح ح ح ح ح ُّ ح ْ ح
-٣تاء اِلأنيْث الساكنة :المراد أنها ساكنة ِف أصل وضعها فل يُض َتريكها لعار ٍض كما إذا
ح ح ْ
ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ح ح َّ ح ح ُّ ْ ح ْ لها حساك ٌن .حفت ح
اِلقاء الساكنحْيَ .نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :قالت ام حرأت حرك بالكْس للتخلص من حو ح
ْ
ال حعزيْز﴾.
ابن ِّي ٌة للف ْعل ال ْ حماِض -حَنْو :قلْت -حذ حك حر حها ْ ه حع حل حمة م حم ح اء الْ حفاعل حو ح -٤ل ح ْم يح ْذكر الْم حصنف تح ح
ْ ح ْح ح ْح ْ ح ْ حَّ ح ْ ْ ْ
حمالك ِف اِللفية وابن الاجب ِف الَكفية وأبن هشام ِف اِلوضح والسيوِط ِف الهمع.
ح ْ ُّ ح ْ ْ ح َّ ح ح
ح ح ح ْ ْ حْ ٌ ح ح ح ْ ْحْ ْ ح ْ
-٥ل ْم يحذكر الم حصنف حعل حمة فعل اِلمر .حو حعل حمته م حركبحة م ْن ُمم ْو ٍع شيئحْي :حوه حما دلِله حلَع
ححْح ح ح ْ ح ْ ح ح ٌ ح حَّ حْ ح حح ْ ح ح ْ ح
اطبحة . خ ح اطبحة َ ،نو :ق ْم ؛ فإنه دال حلَع حطلب القيحام .ويقبل ياء الم خ ح الطلب وقبول ياء الم
ٌ ح لَع الْمبْتح حدئ ؛ ب حسبح ْ ح حح حْ حْ ْح ِم .حولح حعل الْم ح
ب أن حها م حركبحة م ْن اه ْس عل ا هر ك ذ ي م ل ف ن ص حتق ْول :ق ْو ْ
ٍ
ح ح حح ْح ْ ح ح ح ْ ْ ْح ح ح ح ْ
شيئحْي .ينظر حاشية أِب الجا ص ( ، )٤٤وحاشية ابن الاج ص ( ، )٢٧وحاشية العشماوي
ح ح ح
ص (. )٩١
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ ْ
َعَل َمة ال َح ْر ِف 11
ح ح ح ْ ْ ْ حح ح ْ ْ ْ ح ْح ْ ح ح ح ْ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :والرف ما ل يصلح معه دلل السم ول دلل الفعل).
ال ح ْر حف حيتح حمِّي حعن ْال ْسم حوالْف ْعل بأحنه حل حي ْقبحل حشيْئا منْ
ْ ح ح ح حح ْ ْ
الَّشح :ذكر المصنف أن
اعر ْض حعلحيْهاحح ح حح ْ ح حْ ح ح ح ٌ ح ْ ْحْ ْحْ ح حح ْ حح ح
حعل حمات اِلسماء ول من علمات اِلفعال ،فإذا وردت عليك َكمة ف
ح ح
ح ْ ح ح ْ ح ْ ْح ح ح ْ ٌ ح ْ حْ ح حْح ح ْ
اعر ْض حعلحيْهاح ْحْ ح ح ح
حعل حمات اِلسماء أول ،فإن قبلت شيئا منها فِه اسم ،فإن لم تقبلها ف
ح ْ ح ح ْ ْح ح ْ ح ح ٌْ ح ْ حْ حْحْح ح ْ
احك ْم ِبح ْرفيتها.ح ْحْ ح
حعل حمات اِلفعال ،فإن قبلت منها شيئا فِه فعل ؛ فإن لم تقبلها ف
ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 12
ح ْ ح ْ
بحاب اِلع حراب واْلناء
ح
ح
أول :اِلعراب :
ْ ْ ح ْح ح حْ ْ ح ْ ْ ْ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :بحاب اِلع حرب :اِلع حراب هو تغيْي أواخر الَكم ،لختلف العوامل
ح ح ح
ْ ح ح حْح حْ حْ حْ
اَلاخلة عليها لفظا أو تقديرا).
ح ح ح حح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ْ
الَّشح :لما ف حرغ الم حصنف م ْن حبيحان السم والفعل والرف ،شع ِف بيان أن ُك
ْ ح ْ
ح ْ ْ ْح ح ْح ح حْ
اب أو بنا ٍء . ح
واح ٍد منها ل َيلو آخره من إعر ٍ
ح ح ْ ْ ح ْح ح حْ ْ ح ْ ْ
حواِلع حراب :هو تغيْي أواخر الَكم لختلف العوامل ....
ح
ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ْح ح ح ْ ح ْ ح ْح ْ ح
أي :تصيْي أحوال أواخر الَكمات ،من حالة الرفع إَل حالة الصب أواْلر بسبب
ح ح ح ْ ْ
دخول العوامل .
ح ٌ ح ح ح ح ح اصل ِف حح ْر حكة آخر ح ح ُّ ْ ح
(رج ٍل) م ْن ق ْول ت حعاَل ﴿ :قال حرجل﴾) ،(۱حوق ْول ال ح ح مثال :اِلغْي
)(۳ ح حْ ح ْح ح ْ ) (۲ح ح ح ححْ ْ ح
﴿ :أتقتلون رجل﴾ ،وقول ﴿ :أوحينآ إَل رج ٍل﴾ .
الضمة.
ٌ ٌ ٌْ حْ ح ْ ح
) ( ۲حَغفر م حن اآليحة ( . )٢٨أ حت ْقتل ْو حن :ح
اله ْم حزة :حح ْرف ا ْستف حهامٍ ،تقتل ْون :فعل م حضارع حم ْرف ْوع
حح ح ح ٌ السك ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
لَع ُّ اعة ،حضم ْ ٌ ْ
اْل ح حم ح ح ح حو حع حل حمة حرفْعه ثبوت الُّ ْ
فع فاعل ، ٍ ر ل م ِف ن و ِن ب م ل ص ت م ْي اوو و ، ن و
ح
حة الظاه حرة حلَع آخره . ول به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حْ ٌ
حرجل :مفع
ُّ ح ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ُّ ح ْ ٌّ ح ح ح حْ ح ْح ْ ح ْ
اض مبِن لَع السكون ،ونا :ضمْي مبِن لَع السكون ِف ) ( ۳يونس م حن اآلية ( .)٢أوحينا :فعل م ٍ
ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح حح ْ ح ٌ ح
ْسة الظاه حرة حلَع مل حرف ٍع فاعل ،إَل حرج ٍل :إَل :حح ْرف حج ٍّر ،حرج ٍل :اسم ُمرور وعلمة جره الك
آخره.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 13
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 14
* حح حح ح ٌ
يهات فوائد وتنب
ح ْ ح ْح ح ح ْ ْ ح ْ ْ -١اِل ْع حراب ِف اللُّ حغة حل حم ح
ان ،المنحاسب من حها هنحا :اِلغي ْْي حواِلبحانة ؛ ِلن الَك حمة إذا أعربحت ظه حر
ٍ ع
ح
ح حح ح ْ ْ ح ح ح ْ ْ ح ْح ح حح ح ححح ح ْ ح
شح اِل ْزهار ْي لْلج ُّر ْومية. ْيت ع ْن ححالة ال حوقف .اه ححاشيحة أِب الجا لَع معناها وبان وتغ
ْح ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ًّ ح ح ْ
-٢ال حع حوامل َجْع حَعم ٍل ،حوهو :ما أث حر رفعا أو نصبا أو جرا أو جزما ِف آخر الَكمة .اه الدود ص
ْ ح ْ ح
(.)٣٢٤
ح حٌْ حح ح ْ ْ ح ْ ح ح ْح ْ ْ
ب ع ْم ٌرو .حولن -٣حمثل ال ْس ْم ِف اِلع حراب الفعل الم حضارع .تق ْول ( :يحكتب زيد .ولم يكت
ح حح ْ ح ْ ْح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حْ حْ ْ حح ح ْح ح ْ
ب) ،فالَك حمة اِلوَل فعل مضارع مرفوع ِ :لنه لم يدخل عليه َعمل الصب ول َعمل كت ح ي
ح حْ ْ ٌ ح ح حح ْ ْح ْ ح ح ْ ح حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ح ْ
اْل ح ْزم .حوِف اثلانية ُمزوم ِ .لنه دخل عليه َعمل اْلزم (لم) ،وِف اثلاثلة منصوب ِ :لنه دخل
ح
ح ْ ح
حعليْه حَعمل الصب (ل ْن) .
ْ
ال ح حر حَكت ثح حلثح ٌة :اِل حع ُّذر .حو ْاثل حقل .حوالْمنح ح
اسبحة. -٤حم حوانع ظهور
ح حْ ح ْ ْ
ال ح حر حَكت للت حع ُّذر .حوي حسَّم حم ْقص ْورا .حَنْو :الْ حفَّتح ح ح ح حح ح ح ح
ف حما َكن آخره ألفا لزمة تقدر عليه َجيع
ْ
حوال حع حصا.
ْ ح ك ْ ح ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح ح
ْسة للثقل .حوي حسَّم حمنق ْوصا حو حما َكن آخره يحاء لز حمة حمكس ْورا حما قبْل حها تقد حر حعليْه الضمة وال
ح حح ْح ْ ح ح ْ ح حْ ح حْ ح ْ ح ح ح ْ حْ ْح
اَل ﴿ :أجيْب ْو حد ح
اِع الِل﴾. َ ،نو :القاِض حواَلاِع .وأما الفتحة فتظهر ْلفتها َ .نو قول تع
ْ ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ح حْ ْ
ال ح حر حَكت َكُّ حها للمنح ح ح ح ح
اسبحة ،حوي حسَّم م حضافا إَل يحاء المتحَكم حوما َكن م حضافا إَل ياء المتَكم تقدر عليه
ح ح ح
ح
َ ،نو :أِخ وكتاِب .
ُّ ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ًّ ْ ح
باِللف ،ت حقد حر حعلحيْه الضمة حوالْ حفتْ ح ح
حة للت حعذر َ ،نو حو حمثل ال ْسم الفعل المضارع إذا َكن معتل
ح
:ي ح ْس حَع حول ْن ي ح ْس حَع
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 15
ح
ثانيا :اْلنحاء :
ح ْح حْ
تعريْفه :ه حو لز ْوم آخر الَك حمة ححالة حواح حدة.
ح ح ْ ْ ح حح ْ ح ْ ٰ ح ح
(هـؤآلء) حح حركة الكْس حم حع اختلف ال حع حوامل اَلاخلة حعليْ حها، مثال :لز ْوم آخر
ٰ ح ح ْ ٌ ) (۲ح ح ْ ح ح ح ح
لَعٰ ح )(۱ ح ْ ٰ ح ح حْ حح ح
ِف قول تعاَل ﴿ :هــؤآلء قومنا ﴾ و﴿ إن هــؤآلء قوم ﴾ و﴿ وجئنا بك
ح
ٰهــؤآلء﴾).(۳
حح ح ْ ْح ح ٌ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ح ح ْ
ِن حلَع الكْس ِف مل رف ٍع مبتدأ . فْف اآليحة اِل ْوَل ( :هؤلء) اسم إشار ٍة مب
ْ حح ح ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ْ
وِف اآلية اثلانية ( :هؤلء) اسم إشار ٍة مبِن لَع الكْس ِف مل نصب اسم إن .
ح ْ ْ ح ح حح ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ْ
وِف اآلية اثلاثلة ( :هؤلء) اسم إشار ٍة مبِن لَع الكْس ِف مل جر ِبرف اْلر.
َش.
ح
حة حفتح ْظ حهر ْلفت حها َ ،نْو :لح ْن يح ْدع حو ،حولح ْن حي ْم ح حوأحما الْ حفتْ ح
ك ْْس ِف حمحل حرفْع مبْتح حدأٌ .قح ْومناح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ح
) ( ۱س ْو حرة الكهف م حن اآليحة (ٰ . )١٥هــؤآلء :إسم إشارةٍ مبِن لَع ال
ْ ح ْ
ٍ
ْ ح ح ح ٍّ ح ٌ ح ٌّ ْ ح ٌ ٌ ْ ح حح ُّ حح ٌ حْ ححٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح حْ
:بدل أو خَّب مرفوع وعلمة رفعه الضمة .ونا :ضمْي متصل مبِن ِف مل جر مضاف إله.
ح ح ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ح حْ ْ حح ْ
ِن حلَع الكْس ِف ب ،هؤلء :اسم إشار ٍة مب ح
الزخرف من اآلية ( : )٨٨إن :حرف توكي ٍد ونص ٍ
ح )( ۲
ح ح
الضمت الظاه حرة حلَع اخره. ع حو حع حل حمة حرفْعه ح حْ ْ ٌ ح
ب اسم إن ،ق ْو ٌم :خ حَّب إن مرفو
ح ح ح َّ ح ْ
مل نص ٍ
ح ح ح ْ ٌ حَّ ٌ ح ٌّ ح ح ْ ُّ ح ْ ٌّ ح ح ح ٌ ح ح ح ح ح ْح
اض مبِن لَع السكون :ونا :ضمْي متصل مبِن لَع ) ( ۳الن حساء من اِليته ( . )٤١جئنا :فعل م ٍ
ح ْ ٌ حَّ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ
ِن حلَع الفتح
ْح
اْلاء :حح ْرف حج ًّر ،حوالَكف :ضمْي متصل مب كْ :ح ح ح ح َّ ح ح ٌ
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل ،ب َّ
ح ح َّ ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ح ح ح ْ حح
ِن حلَع الكْس ِف مل حج ٍّر ِف مل حج ٍّر ِبح ْرف اْلحر : ،حلَع :حح ْرف حج ٍّر ،حوهؤلء :اسم إشار ٍة مب
ْ
ِبح ْرف اْل حر.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 16
ْ ْ ح ح ح ح ْح حح
لَع ماح ح ح ْ ْ ح ح ح ح ْ ٌّ ح ٌ ح ح ح ح
فالمبِن :ثابت ليتغْي آخره ،بسبب دخول العوامل المختلفة ،وإنما يبًن
ح
سم حع حعليْه .
ح حْ ح ْ ح ْح حح
السك ْون َ ،نو :ك ْم . لَع ُّ فمنه ما يبًن
ح ح ْ ح ْح حح ْح ْ حْ حْ
ومنه ما يبًن لَع الفتح َ ،نو :أين .
حْ حْ ح ْ ح ْ ْ
حومنه حما يبْ حًن حلَع الكْس َ ،نو :أمس .
حْ ح ْ
حومنه حما يبْ حًن حلَع الضم َ ،نو :ححيْث .
حْ ٌ ح
* ف حواءد حوتنب حهات :
ح ح ح ح ح ْ حح ح ْ ح ْ ح
َش ٍء حلَع حوج ٍه ي حراد به اثلب ْوت . -١اْلنحاء لغة :هو وضع َش ٍء لَع
ِن حم ْوق حع حم ْرف ْو ٍع أح ْو حمنْص ْوب أح ْو حُمْر ْور أح ْو حُمْز ْومٍ ؛ حفيحك ْون إ ْع حرابه ِف حمحل حرفْع أحوْ ٌّ -٢إ حذا حو حق حع ح
المبْ
ٍ ٍ ٍ
ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ٍّ ح
ب أو جر أو جزمٍ . نص ٍ
ْ ْحْ ْح ح
-٣حويحقع اْلنحاء ِ :ف اِل ْس حماء ،حواِلف حعال ،حوالر ْوف
ْ ح ْحْ ح حْ ْ ٌ ح
ح
اب ،منها : ح ْ
ِن من اِلسماء مصور ِف أبو ٍ أ -ال حمبْ ٌّ
ْ حح حْ حْ ح حْ ح ح
-١الض حمائر مثل :أنا َ ،نن ،أنت ،أنتما ،أنتم ،ه ،هو ،هم ،هن .... ،
ْ ح ح ْ
ح حح ح ْح
لَع ْاِلصح) ،الَّل ْي حن ،الل ْ
ِئ .... ،
ح
الم ْوص ْولة :اذلي ،الِت ( ،الَّلان ،اللتان
ح اِل ْس حماء ح -٢
ح ح حْ ْ ْ ح
-٣أ ْس حماء ال ْستف حهام مثل :كيْف ،أي حن ،حم حَّت .... ،
ح ح ح حح ْح حٰ ح حٰ ح حٰ ح ح ْ ح ْ ح
ح
-٤أسماء اِلشارة مثل :هذا ،هذه ( ،هذان وهاتان لَع اِلصح) ،هؤلء .... ،
ح ح ح ح ْ ح ْحْ ح حْ
بخ ،حذار .... ، -٥أسماء اِلفعال َنو :ص ٍه ٍ ،
ح ح ْ حْ ح
الَّشط َنو :ححيْث حما ،أيان ،حم ْن .... ، -٦أ ْس حماء
حْ حْ ُّ ْ
-٧حبعض الظر ْوف َنو :أمس ،ححيْث .... ،
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب َوال ِب َن ِاء اب ْ َ
اإلعر ِ
ِ
َب ُ 17
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب
عر َأ ْن َو ُ
اع اإل َ 18
ِ ِ
حْححٌ حٌْ حح ْ ٌ ح ح ْ ٌ ح ح ْ ٌ ح ح
أل ْس حماء منْ ح ححْ ح ح ح ْ
قال المصنف ( :وأقسامه أربعة :رفع ،ونصب ،وخفض ،وجزم .فل
ح ْ ٰ ح حح ح ْ ح ح ح ْحْ ْْ ْ ٰ ح
ذلك :الرفع ،والصب ،حواْلحفض ،ولجزم فيها ،ولألفعال من ذلك :الرفع ،والصب
ح
ح ْ
اْل ح ْزم ،حو حل حخ ْف حض ف ح
يها.). ،و
ح ح ْ ح حح حْ ح ْ حْ ْح ح حْح ح ْ ح حح ْ ْ
الَّشح :بعد أن ذكر المصنف تعريف اِلعراب ،شع ِف بيان أنواعه.
ح ح ح ح ح ح حْ
ٍ
وه أربعة أنواع :
ْ ْ ح حح ح ْح ح ح ح
أحدها :الرفع :وعلمته اِلصلية الضمة ( ُ_ ) .
ح ْحْ ْ ح حح ح ْح ْ
اثلاِن :الصب :وعلمته اِلصلية الفتحة ( ُح_ ).
ح ْ ح ْ ْ ح حح ح ْح ْح ْ
اثلالث :اْلفض :وعلمته اِلصلية الكْسة ( ُ_ ).
ْ ْ ْ ح حح ح ْح
الر حابع :اْلحزم :وعلمته اِلصلية السكون ( ُْ_ ).
ْ ُّ
ْح ح ْ ح
حولُك حواح حد ٍة م ْن هذه ال حعل حمات اِلصلية مواضع :
ح ح ْ
حْ حْ حح ح ح ْ ْ ح ْ ْ ْ ح حح ْ حح ح حح حح
فأماالضمة :فتكون علمة للرفع ِف السم ،والفعل المضارع َ ،نو قول تعاَل:
ح ْ
اْلحازم حو حع حلمةح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حْ حْ
ج ُّرده حعن الاصب وع حِل ح ﴿ َيلق الل ﴾) (١فـ(َيلق) :فعل مضارع مرفو
ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌ ح حح ح حح ْح ح حْ ح ْ
حرفعه الض حَّمة الظاه حرة حلَع آخره .حو(لفظ اْلحللة) اسم مرفوع ِلنه فاعل ،وعلمة رفعه
الض حمة لظاه حرة.
ْ
) ( ١الُّور م حن اآليحة (.)٥٤
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب
عر َأ ْن َو ُ
اع اإل َ 19
ِ ِ
ْ ْ
) ( ٢اْل ُّن م حن اآليحة (.)١٢
حح السك ْون ،نحا الْمدغ حمة :حضم ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌْ ح ْ ْ ْ
ِن ِف ملْي حمبْ ٌّ لَع ُّ اض مبِن ح
) ( ٣العمران اآلية ( .)١٢٧آمنا :فعل م ٍ
ْ ح ٌ
حرف ٍع فاعل.
ح حْ ح ح ح ح ٌْ ْ ح ٌ ح ح حْ ح ْ ح ْ ْ ْ ح
الصيْغة ،حوناءب َت ،حول ْم ي ْو َْل :ي ْو َْل :مغْي َّل :فاعله ضمْي مست ) ( ٤اِلخلص اآليحة ( )٣لم ي
َت.الْ حفاعل م ْستح ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب
عر َأ ْن َو ُ
اع اإل َ 20
ِ ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب
عر َأ ْن َو ُ
اع اإل َ 21
ِ ِ
ْ ح ْح ح ح ححْ حْ ْ
تقسيم السم إَل مفر ٍد ومثًن وَج ٍع
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 22
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 23
السايال اح ،وَل ي ُقل و ََجا يع الامؤن ي ْي لَ َك َفى ولَكينَّه فَ َّ ي ص يرفَ ا ي ي اْلس يم الام ي * لَو قَ َ ي ي
َّث َّ َُ ضي َ َ اَ ص َل ل ايْليا َ َ ُ فرد َو ََجا يع التَّكاس ايْي الا ُمنا َ
ال ِ :ف ا ا ُ َ
ي اْلسم الامعر َّ ي ف يِلَنَّه َْل ي ُكو ُن إيَّْل مناص يرفًا :والامراد يِبلامنا ي ي الامناص ير ي
سرةُ َوالتَّ نا يويا ُن ،
ب الذ اي يَلا َح ُق آخ َرهُ الا َك َ ص يرف :ا ُ ُ ا َ ُ ُ َ َ َُ ُ ُ َ ُ َ ا ُ َ
َخ اْيُ لَهُ أَقا َس ٌام َكثي اْيَةٌ َولَهُ ُح ُد اوٌد
آخره الا َكسرةَ والتَّ ان يوين ،و ٰه َذا ااِل ي ي اْلسم الامعر َّ ي و َغ يْي الامان ي ي
ب الذ اي ْلَ يَ ال َح ُق َُ ا َ َ ا َ َ ص يرف :ا ُ ُ ا َ ُ َ ا ُ َ
ي افي الا ُماب تَ يد ُ
ئ يِف َِبد يئ ااِل اَم ير أَ ان يَتَ َ
ص َّوَرهُ إي اَجَاًْل. اب ،فَيك ي
َ
آخ ير الاكيتَ ي وع ََلمات أَرجأ َََنها إي ََل ي
ََ َ ٌ اَ َ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 24
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 25
ح ح ْ ح ح حح
ات : فللرفع أربع علم ٍ
ْ ح ْح ْ
ه :الضمة ،حوال حواو ،واِللف ،والون .
ُّ ح حو ح
ح ْ ح ح
-١الضمة :حوتك ْون حعل حمة للرفع ِف أربعة مواضع وه :
ح ح ح ح ح ح ح
الضمة.
ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ُّ ح ُّ ح ح حْ ْ ْ حو ح ْ
َجع اِلكسْي َ :نو :جاء الطلب :فالطلب :فاعل مرفوع وعلمة رفعه
الضمة.
ٌ ح ح ٌ اْلات :فحالط ْ ح
اْلات :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة اءت الط ْ ح َجع الْم حؤنث السالْم :حَنْو :حج ح
حو ح ْ
ْ
حرفعه الضمة .
ح ْ ٌ حْ ححْ ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ْ ْ
والفعل المضارع المجرد عن الاصب واْلازم ولم يتصل به َشء َ :نو :
ْ ٌ ح ٌ ٌْ ح ْ ْ
الطالب يحكتب :فيحكتب فعل م حضارع حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة .
ْ ْ ْ ح ح ْ
-٢ال حواو :حوتك ْون حعل حمة للرفع ِف حم ْوض حعْي :
ٌ ح ح ٌ ح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ْ حْ ح ْ ح
اء المجتحهد ْون :فالمجتحهد ْون :فاعل حم ْرف ْوع ِف َجْع المذكر السالم َ :نو :ج
ْ ْ ح
حو حعل حمة حرفعه ال حواو.
ح ْح ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ْح
وِف اِلسماء اْلمسة َ :نو :جاء أبوك :فأبوك :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الواو.
ح ٌ ْ ح ْ ح حْ ْ ح حح ْ حح ح ْ ْ ْح
ح ح ح
-٣اِللف :وتكون علمة للرفع ِف المثًن َ :نو :جاء الطاْلان :فالطاْلان فاعل
ح ح حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ْح
مرفوع وعلمة رفعه اِللف ؛ ِلنه مثًن.
ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ُّ ْحْ ْ ْ ح ح
ال ْون :حوتك ْون حعل حمة للرفع ِف اِلفعال اْلمسة وهُ:ك فع ٍل مضار ٍع اتصل به :
ح ُّ -٤
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 26
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 27
كتِبْ.حْ ح ح ْ ح حح ْ ح ْ ْ حح ْ ح ْ
َنو :لن يكتبا ،ولن يكتبوا ،ولن ت
ْ
اْل ح ْم حسة حمنْص ْو ٌب ،حو حع حلمةح ح ٌْ ح ٌ ح ْحْ ح ْحْ ح ح ُّ
فُك حواح ٍد م ْن هذه اِلفعال فعل مضارع من اِلفعال
نح ْصبه حح ْذف ُّ
ال ْون.
ح حح ْ ح ْ
حوللخفض :ثلث حعل حمات :
حة .ْسة ،حو ْالحاء ،حوالْ حفتْ ح
ك ْ حح ح ْ ح
وه :ال
ْ ح ْ ح حح ْ حح ح ْ ح
خ ْفض ِف ثح حلثحة حم حواض حع ،حو ح
ه: -١الكْسة :وتكون علمة لل
ح ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ْ ْ ْ ح حْ ح ْ حح
السم المفرد َ :نو :سلمت لَع الطالب :فالطالب :اسم ُمرور وعلمة جره
ْ ح
ك ْ ح
ْسة. ال
الطلب :ا ْس ٌم حُمْر ْو ٌر حو حع حلمةح
الطلب :فح ُّ حح
لَع ُّ ْ ح حْ ْ ْ حو ح ْ
َجع اِلكسْي َ :نو :سلمت
ك ْ حح ْ ح
ْسة. جر ٍه ال
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 28
اْلات :فحالط ْ ح
اْلات :ا ْس ٌم حُمْر ْورٌ لَع الط ْ ح
ْ ٌ حح ْ ح َّح ْ ح ْ ح ححْ ْ
وَجع المؤنث السالم َ :نو :سلمت هند
ح حح ح ح ْ ح
ك ْ ح
ْسة. وعلمة جره ال
حح ْ حح ح ْ ح
خ ْفض ِف ثح حلثحة حم حواضع :ح ح ْ
-٢الاء :وتكون علمة لل
ح ح حْ ح ْ حح ح ْ ح حح ْ ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْح
ِف اِلسماء اْلمسة َ :نو :سلمت لَع أبيك :فأبيك :اسم ُمرور وعلمة جره
ْ
الحاء.
ْي :فحالط ْ ح
اْل ْْي :ا ْس ٌم حُمْر ْو ٌر حو حع حلمةح حح
لَع الطاْل ْ ح ْ ح حْ ح ْ ح
وِف المثــــًن َ :نو :سلمت
ْ
حجره الحاء.
ْ حْ ح ْ حح ْ ْ ح ْ ح ح ْ ْ
جتحهد ْي حن ا ْس ٌم حُمْر ْورٌ ح حْ ْ ح
وِف َجع المذكر السالم َ :نو :سلمت لَع المجتهدين :فالم
ْ ح
حو حعل حمة حجره الحاء.
ح ح حْ ْ ْ ْحْ ح حح ْ ح ح ح ْ ح ْ
-٣الفتحة :وتكون علمة للخفض ِ :ف السم اذلي ل ينْصف :
ْ ْ ح حح ْ ح ْ حح حْ ح ْ حح
لَع إبْ حراهيْ حم :فحإبْ حراهيْ حم :ا ْسمٌ ح ح حْ ْ ح
أي :اذلي ل يقبل اِلنوين ول الكْسة َ :نو :سلمت
حُمْر ْو ٌر حو حع حل حمة حجره الْ حفتْ ح
حة.
ح حوللْ ح
ج ْزم حعل حمتحان :
ْ ْ
حوه حما :السك ْون ،حوالحذف .
ْ ْ ْ السك ْون :حو حيك ْون حع حل حمة للْ ح
ج ْزم ِف الفعل الم حضارع الصحيْح اآلخر. ُّ -١
ح ْ ح ْ ح ح ح ْح ح حْ ْ ح
ح
أي :اذلي ليس آخره حرف عل ٍة ( :ألفا _ أو واوا _ أو ياء).
حْ حْ ح ْ ْ حح ْ ْ ٌْ ح ٌ
ع حُمْر ْو ٌم بــ(ل ح ْم) حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ
السك ْون. َنو :لم يكتب :فيكتب :فعل مضار
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ات اإل ْع َ اب َم ْعر َفة َع ََل َ َ
اب
ر
ِ ِ ِ م ب ُ ِ ِ 29
ح ح حح حْ حْ ْح ْ
-٢الذف :وهو لَع نوعْي :
ْ ْ ْ ْ ْ ْ
ححذف حح ْرف العلة :حو حيك ْون ِف الفعل الم حضارع امعتحل اآلخر.
ح ح ح ْ ٌ ح حْ
َنو :حزيْد ل ْم ي ح ْس حع ،حول ْم يحدع ،حول ْم ي ْمش .
ْ ح ح حْ ْ ٌ ح ح ح ح ٌْ ح ٌ ْ ح ح ح ْحْ ح ُّ
فُك حواح ٍد من هذه اِلفعال فعل مضارع معتل اآلخر ُمزوم وعلمة جزمه
ْ ْ
ححذف حح ْرف العلة.
ْح ْ ح ح ْ ح ْحْ حو حح ْذف ُّ
ال ْون :حو حيك ْون ِف اِلفعال اْلمسة َنو :
ححْ ح ْ ْ ح ْ ح
كت ْ
ِب . ل ْم يحكتبحا ،حول ْم يحكتبوا ،ولم ت
ْ
اْل ح ْم حسة حُمْز ْو ٌم حو حع حلمةح ح ٌْ ح ٌ ح ْحْ ح ْحْ ح ح ُّ
فُك حواح ٍد م حن هذه اِلفعال فعل مضارع من اِلفعال
ْ
حج ْزمه ححذف الون.
ُّ ْ *
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلُ ْع َرَب ُ
ات 30
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلُ ْع َرَب ُ
ات 31
ح ح ْ ْ
المعربات
ح ْ ٌ ْ ْح ح ح ْ ْ ٌ ح ْ ٌ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :فصل :مع حر حبات ق ْس حمان :ق ْس ٌم يع حرب بالرَكت ،وقسم يعرب
ح
ْ
كس ْْي ،حو حَجعْ ْ ْ ْ ْح حح ح ْح ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْ
بالروف ،فاذلي يعرب بالرَكت أربعة أنو ٍ
اع :السم المفرد ،وَجع اِل
ح ُّ الْم حؤنث السالْم ،حوالْف ْعل الْم حضارع اذل ْي ل ح ْم حيتص ْل بآخره ح ْ
َش ٌء ؛ حوَك حها ت ْرفع بالضمة
ك ثح حلثحة أح ْشيحاء :ح
ح ح ح ح ح ْ ٰ ح
السك ْون ،وخرج عن ذل ْسة حوَتْ حزم ب ُّ ْ ح
ك ْ ح ْح
حة حوَتفض بال حوتنْ حصب بالْ حفتْ ح
ْحْ ح ح ْ ْ ْح ْ ح حْ ْ ح ْ ح ح ْ ْ ْ ح
َجْع م حؤنث السالم ين حصب بالكْسة ،والسم اذلي لينْصف َيفض بالفتحة ،والفعل
ح ْ
ْح ح ْ ْ ْ ح ُّ ح ْ
المضارع المعتل اآلخر َيزم ِبذف آخره.(.
ْ ح ح ح َّ ح ْ ح ْح ْ
الَّشح ٰ :هذا الفصل خص فيه الم حصنف َجيْ حع حما تق حد حم ِف بحاب حعل حمات اِلع حراب. ْ
حح ح ْ ْ
فقال :المع حر حبات ق ْس حمان :
ح ْحْ ح ح ْ ح ْ ْح ح ح ْ
ق ْس ٌم يع حرب بالركــات :الضمة ،والفتحة ،والكْسة ،والسكون.
ْ ُّ ح ح
ح ْ ح ْ ح ْح ْ ْ ْ
حوق ْس ٌم يع حرب بالر ْوف :ال حواو ،واِللف ،والاء ،والون.
ْ ح
ْ ح ح ْح ْح ح ح ح ْ ْ ْ ح حححح ْ
ح
وبدأ المصنف بذكر المعربات بالرَكت ؛ ِلنها اِلصل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلُ ْع َرَب ُ
ات 32
ْ ح
ك ْ ح الْ حفتْ ح ٌ ْ
ْسة ال حة الضمة من حصــرف
ْ ْ ْ
( )١السم المف حرد
الْ حفتْ ح
حة الْ حفتْ ح
حة الضمة
حْ ْ
غْي من حصــر ٍف
الْ حفتْ ح
حة الضمة
ٌ ْ
من حصـــرف
ْ ْ حْ
(َ )٢جع اِلكسْي
الْ حفتْ ح
حة الْ حفتْ ح
حة الضمة
حْ ْ
غْي من حصــر ٍف
ْ ح
ك ْ ح ْ ح
ك ْ ح ْ ح حْ
ْسة ال ْسة ال الضمة (َ )٣جع لمؤنث الســـالم
السك ْون
ُّ الْ حفتْ ح
حة الضمة
ْ
حصحي ٌح ()٤
ْ ْ ْ ح
ْ
ححذف آخره الْ حفتْ ح
حة الضمة
ْ ٌَّ
معتحل
( )٤الفعل المضارع
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 33
ح ح ح ح ْح ح حْ
وه أربعة أنو ٍ
اع :
أحول :ال ْسم الْم ْفردح
ْ ْ ْ حح ح ْح ح حْ ح حْ حْ
تعريْفه :ه حو حما لي حس مثًن ،حول ُمم ْوَع ،ول من اِلسماء اْلمسة .
ح ح ح
كْح ح ْ ح ح ح ُّ ْ ح ْ ح ْ
ْية . حكمه :ي ْرفع بالضمة ،حوين حصب با لفتحة ،وَير بال
ْ ٌ ْ ٌ ح
مثال :حرجل ،حومؤم ٌن ،حومؤمنحة .
ْ ح ْ ْ ح ح ح ح ُّ ح ح ح ح ْ ح ْ ُّ ْ ح ْ ح ْ ح ْح ح ح
ف ٰهذا الح ْوع من اِلسماء يطلق عليه الحويون :السم المفرد ِ ،لنه يدل لَع واح ٍد
ح
حْ ْح ح ح ح ح ح ْ حْ ح ح ححْ ح ح حح حْ
أو واحد ٍة ،وليس مثًن ول ُمموَع ،وهو يعرب بالرَكت َ ،نو :
ٌ ح ح ح ح حح
ق ْول تعال ﴿ :قال حرجل﴾).(۱
ل حمة حرفْعه الضمةح حح ٌ ْ ٌ ْحٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌ ح ح ح
فرجل :اسم مفرد مرفوع ِ ،لنه فاعل ،وع
ححْ ْ ح ح
حوق ْول ﴿ :أتقتلون رجل﴾ .
)(۲ ح
ل حمة نح ْصبه الْ حفتْحةح ح ح ح ْ ٌ ْحٌ حْ ْ ٌ ح حْ ٌْ
حرجل :اسم مفرد منصوب ِ ،لنه مفعول به ،وع
حْ ح ْح ح ح
حوق ْول ﴿ :أوحينآ إَل رج ٍل﴾ .
ح )(۳
ح َّ ح ح ح ح ح ْ ْ ٌ ْ حٌ حْ ْ ٌ ح
ح ْ ح * ح
حرج ٍل :اسم مفرد ُمرور ؛ ِلنه سبق ِبرف ج ٍر ،وعلمة جره الكْسة .
ْ
ح
)َ ( ۱غف ٌر م حن اآليحة ()٢٨
ح
)َ ( ۲غف ٌر م حن اآليحة (.)٢٨
) ( ۳ي ْونس م حن اآليحة (.)٢
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 34
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 35
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 36
ح ح ح حْ ح ح ح ٌ ححْ حح ح
)(۴
وقول تعاَل﴿ :وللرجال عليهن درجة﴾ .
ح ٍّ ح ح ح ح ح ْ حْ ح ْ ْ حْ ْ ٌ ح
ح ْ ح * ْ ح ح فحـ( الر ح
ْي ُمرور ؛ ِلنه سبق ِبرف جر وعلمة جره الكْسة.ٍ س كت عَج : ) الج
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 37
ْ
) ( ۱الد ْود الحوية ص (. )٢٨١
اض حمبْ ٌّ
ِن اء :ف ْع ٌل ح
م ح اء حك :ح
ج ح ج حنحة م حن ْاآليحة ( . )١٢إ حذا :حظ ْر ٌف ل حما ي ْستح ْقبل م حن الز حمان ،ح ) ( ۲الْم ْمتح ح
ٍ
ْ ْ ح ْ ٌ حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ لَع الْ حفتْح .حوالْ حَكف ؛ حضم ْ ٌ حح
ب حمفع ْول به مقد ٌم .المؤمنحات ٍ ص ن ل م ِف ح تف ال لَع ِن ب م ل ص ت م ْي
ح ْ ٌ ح ح ٌ
؛ فاعل م حؤخ ٌر حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره .
ح ْ ٌّ ح ح ح ٌْ ح ح ْ ح ح ح ح ح ٌْ ح ْ حْ ح ح ْ ح ) ْ ( ۳ح ْ
اض مبِن لَع اِلحزاب من اآلية ( . )٤٩إذا :ظرف لما يستقبل من الزمان ،نكحتم :فعل م ٍ
ُّ ح ح ح ْ حح ح ح ٌ ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
فع فاعل ،حوالميْم حعل حمة حلَع َجْع اذلك ْور ، ِن لَع الضم ِف مل ر ٍ السك ْون ،حواِلاء :ضمْي مب ُّ
ِلنه حَجْع م ح ح ْسة نيحابحة حعن الْ حفتْ ح ك ْ ح ْ ح ح ْ ح ْ ْ ٌ ْ
ث ٍ ن ؤ حة ، حوالمؤمنحات :حمفع ْول به حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه ال
حسال ٌم.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 38
اآلجر ْومية.
حْ ح ح ْ ح
ابن مال ٍك ِف ألفيته -٢قال
ْ ْ ْ ْ حْ
يك حْس ِف اْلحر حوِف الصب حمعا. حو حما بتحا حوال ٍف قد َجعا
ٌ ح ح ْ ح ٌ ح ح ح ٌ ح ٌ ْ ح ْ حْ
ح
اءات حها أ ْصليحَّة لوج ْودها ِفات) ِلن تح ح -٣لي حس م ْن َجْع الم حؤنث السالم ( :أ ْبيحات ،حوأ ْوقات ،حوأصو
ْ ح
مف حردات حها
ح ْ ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح ح ْ حَّ ٌ ح ْ ٌ ح ح ْ ٌ ح ح ْ ٌ ح ح ح ْ ْ
أصلية :بيت ووقت وصوت ،وتاء َجع المؤنث السالم ل تكون إل زائدة .ينظر قطر الدى
ص(.)٦٩
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 39
ح ْ ْ ْ
حرابعـا :الفعل المضارع
ْ
ال ح حر حَكت إ حذا ل ح ْم حيتص ْل بآخره ح ْ ْ ْ ْ ْ
َش ٌء : ويع حرب الفعل الم حضارع ب
حَّ ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ْ ح ٌ ح ْ ح ٌ ح ْ ح ْ ح ح ح ح ْح
ْيفع بالضمة إذا لم يدخل عليه ناصب أو جازم َ ،نو قول تعاَل : ف
ٰ ح حْ
﴿يغفر الِل لك ْم﴾).(۱
ْحْ ح ح ح ح ح ح حْ ح ٌ حْ ح ح ح ْ
ب َ ،نو ق ْول ت حعاَل : حوين حصب بالفتحة إذا دخل عليه ناص
ٰ ح ح حْ
﴿ل ْن يغف حر الِل له ْم﴾).(۲
حْ ح ح ح ح ح حح ح حوَيْ حزم ب ُّ
السك ْون إذا دخل حعليْه حجاز ٌم َنو ق ْول ت حعاَل :
ْ حْ ح
﴿ حوأن تغف ْر له ْم﴾).(۳
َتْي م ْستح ٌ السك ْون ،والْ حفاعل حضم ْ ٌ الَّشط حُمْز ْو ٌم بإ ْن حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ ع ف ْعل ْ حْ ْ ٌْ ح ٌ
تغفر :فعل مضار
حح
ِن حلَع الضم ِف مل حج ٍّر
ٌ ح ْ ٌّ ح
ْي متصل مب والهاء :حضم ْ ٌ ت ،لحه ْم :الم :حح ْرف حج ٍّر ،ح وج ْوبا حت ْقديْره أحن ْ ح
ْ
ِبح ْرف اْلحر.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ َ َ ُْ
اْل ْع َرَبات ِبالح َرك ِ
ات 40
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 41
ْ ْ
المع حر حبات بالروف
ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 42
ْ ح ح
أول :المثًن
ْ ح )(۱ ح ْ حْ ح ح ْ حح ح ح ح ح ح ح حح ْحْ ح ْححْ حْ
تعريْفه :هو ما دل لَع اثنْي أو اثنتْي بزيادة أل ٍف ونو ٍن أو يا ٍء ونو ٍن لَع مفرده.
ح ح حْ ح ح ح ْ حححْ ح ْ ححح حْ ح ح ح
(رجلن ،حو حرجلْي) ،و(امرأتان ،وأمرأتْي) ،و(كتابان ،وكتابْي).
ح مثال :
ح ح ُّ ْ ح ح ْ ْح ْح ْ
ح
حكمه :يرفع باِللف وينصب وَير بالاء.
ح ح ح ح ح ح فحمثحل الْمثحًن ح
)(۲
الم ْرف ْوع :ق ْول ت حعاَل ﴿ :قال حرجلن﴾
ح ح ح ح ًّ ح ْ ْ ٌ ح ح ٌ ح ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح ح
ـ(رجلن) مثًن مرفوع ؛ ِلنه فاعل ،وعلمة رفعه اِللف نيابة عن الضمة. ف
)(۳ حْ
يها حرجلْي﴾ حومثحال الْمثحًن ح
المنْص ْوب :قح ْول حت حع حال ﴿ :فح حو حج حد ف ح
ح ْح ح ح ح ْح ْ ح ح حح ح ْ ح حْ ْ ٌ ح حْ ٌْ ح ح حْ
ـ(رجلْي) مثًن منصوب ؛ ِلنه مفعول به وعلمة نصبه الاء نيابة عن الفتحة. ف
ح ْ حْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح
)(۴
المجر ْور :ق ْول ت حعال ﴿ :ي ْمىش حلَع رجلْي﴾ حومثال المثًن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 43
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 44
حْ ْ ح ح
)(۱
ثانيا َ :جع المذكر السالم
ح )(۲ ح ح ح ح ْ حْ ح ح ْ حح ح ح ح حح ح ْحح ح ْحْ حت ْعريْ
او ونو ٍن أو يا ٍء ونو ٍن لَع مفرده .ٍ و ةاديز ب ْي ناث ن م َثك أ لَع ل د ام و ه : ه ف
ح ْ ح
ْي) ،حو(الزيْد ْون ،حوالزيْدي حن) ،حو(الصادق ْون ، مثحله ( :الْم ْؤمن ْو حن ،حوالْم ْؤمن ْ ح
حوالصدق ْ ح
ْي)
ْ ْ ح ْ ْ
حكمه :ي ْرفع بال حواو ،حوين حصب حوَيح ُّر بالحاء .
ح ْ حْح ْ ْ ح ح ح ح فحمثحال حَجْع الْم حذكر َّح
الم ْرفوع :ق ْول ت حعاَل ﴿:قد افل حح المؤمن ْون﴾).(۳
السالم ح
ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌ ح حح ح حْ ح ح ْ ْ ح ح
فــ(المؤمن ْون) َجْع مذك ٍر سالم مرفوع ؛ ِلنه فاعل وعلمة رفعه الواو نيابة عن
ح ح ح ح
الضمة.
ْ ح )(۴ ْ ْ ح ح ح حْ ح ح ْ ح
المنص ْوب :ق ْول ت حعاَل ﴿ :حوبحَّش المؤمنْي﴾ حومثال َجْع المذكر السالم
ْ ح حح ح ح ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حْ ٌْ ح ح ْ ْ ْح ح
ْي) َجْع مذك ٍر سالم منصوب ؛ِلنه مفعول به وعلمة نصبه الاء نيابة عن
ح ح ح ح فــ(المؤمن
الْ حفتْحةح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 45
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 46
ْ
) ( ۱يوسف م حن اآليحة (.)٩٤
ْ ُّ
) ( ۲الش حع حراء م حن اآليحة (.)١٠٦
ْ ح
) ( ۳الطلق م حن اآليحة (.)٧
ْ
) ( ۴ي ْوسف م حن اآليحة (.)١٦
ْ
) ( ۵ي ْوسف م حن اآليحة (.)٦٥
ح ح ْ ) ( ۶اِل ْ ح
ْساء من اآلية (.)٢٦
ْ
) ( ۷ي ْوسف م حن اآليحة (.)٦٣
ْ ْح
) ( ۸الق حصص م حن اآليحة (.)٣٥
ح ح ْ ) ْ ( ۹ح ْ ح
اِلنفال من اآلية (.)٤١
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 47
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 48
ْ ح ْ حح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْح ح ْ ح ح ْ ح
-١أن تكـون مـفـردة ؛ فإن ثنيت أعربت إعراب المثًن.
حح ْح ح ححْ ْ ح ح حْ ح ح ْح ح
ح ح ْ )(۱ ح ح ْ ح ح
َنو :جاء اِلخوان ،ورأيت اِلخوين ،وسلمت لَع اِلخوين .
ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْح ح ْ
اب اْل ح ْمع. وإن َجعت أعربت إعر
ح حح
ح ح ح ح ْ حح
اء اآلبحاء ،ورأيت اآلباء ،وسلمت لَع اآلباء .
ح )(۲ ْ حَنْو :حج ح
ح ْ ح ْ ْح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح
-٢أن تكـون مكَّبة ؛ فإن صغرت (كأِخ ،وأِب) أعربت بالرَكت الظاهرة.
ح ح ح ح ْ حح ح ْ ح ح ح ُّ ح ح ح ح
ح ح )(۳ ْ
َنو :جاء أخيك ،ورأيت أخيك ،وسلمت لَع أخيك .
ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْح ح ح ح ْ ح
-٣أن تكـون مضافة ؛ فإن لم تضف أعربت بالرَكت الظاهرة.
حْ ح ح ح ٌ ح ححْ ح ح ح ْ حح ح
)(۴
َنو :جاء أب ،ورأيت أبا ،وسلمت لَع أ ٍب .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 49
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 50
ْ
اِلع حراب :
ْ ْ ح ح ح
﴿ -١قال أبوهم ﴾.
ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح ْ ْ ح ح ٌْ ح
اض مبِن لَع الفتح ل مل ل من اِلعراب . قال :فعل م ٍ
ح ْ ح ْ ح ْ ح ْح ح ح ح ح ح ح ْ ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ْ
أبوهم :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الواو نيابة عن الضمة ِ ،لنه من اِلسماء اْلمسة.
ْ ح ْ ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ
ِن حلَع الضم ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه حوالميْم حعل حمة اْل ح ْمع. ْي متصل مب
ْ
﴿ -٢لنف ْق ذ ْو حس حع ٍة﴾.
ْ ْ ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ْحْ ْ
لنف ْق :اللم :لم اِلمر ،حرف مبِن لَع الكْس ،ينفق :فعل مضارع ُمزوم بـ(لم
ْ ُّ ْ ح ح ْحْ ح حح
اِلمر) وعلمة جزمه السكون.
ْ ْ ْ ح ْح ح ْ ْ ٌ ح ح ٌ
ذ ْو :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه ال حواو نيحابحة حعن الضمة ِلنه من اِلسماء اْلمسة.
ح ح ح
ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح
ْسة الظاه حرة حلَع آخره. حس حع ٍة :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ْ ح ح ْ ح
﴿ -٣جآءوا أباهم﴾.
حح ح ْ ح ٌ ْ ح ْ ح ح ْ ح ْ ٌّ ح ٌْ ح ح
ِن حلَع الضم ،حو حواو اْلماعة ضمْي مبِن ِف مل رف ٍع فاعل.
ٌّ ٌ ح ح اض مب جآء ْوا :فعل م ٍ
ح ْح ْ ح ح ْ ح ْ ح ْح ح ْح حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ حح ْ حح ح ْ ٌْ
أباهم :أبا :مفعول به منصوب وعلمة نصبه اِللف ِلنه من اِلسماء اْلمسة ،والهاء
ج ْمع. اف إ حلْه ،حوالْميْم للْ ح
ح ح ح ٍّ ح ٌ
ِن ِف مل جر مض ْي حمبْ ٌّ
حضم ْ ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 51
ح حْح ح ح ح
﴿ -٤وَنفظ أخانا﴾.
ْ ٌ ح ٌ ٌْ حْح ح ح ح حْح ح ْ ح ْ
حوَنفظ :ال حواو تعر حب حلَع حح حسب حما قبْل حها َ ،نفظ :فعل م حضارع حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه
حْ حْ الضمة الظاه حرة حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
َت وج ْوبا تقديْره (َنن) . ْي م ْستح ٌ
ح ْ ح ْح ح ح ح ْحْ ح ح ْح حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ ح ح ح حْ ٌْ
أخانا :مفعول به منصوب وعلمة نصبه اِللف نيابة عن الفتحة ِلنه من اِلسماء
ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ
اْل ح ْم حسة ،حونحا حضم ْ ٌ
السك ْون ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه.لَع ُّ ْي متصل مبِن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 52
ح ح ُّ ح ح ح ح ْ ح
﴿ -٧سنشد عضدك بأخيك﴾.
ح ح ُّ ْ ٌ ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح
ل حمة حرفْعه َّح ْ ْح ح ْ ْ ح ح ُّ
الضمة ، ال ،ونشد :فعل مضارع مرفوع وع سنشد :السْي :حرف استقب ٍ
حْ حْ حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
َتل وج ْوبا تقديْره َنن.ْي م ْستح ٌ
ح ْ ٌ حَّ ٌ ْحْ ح ح ْ ح ح ح ْ ْ ْ ٌ
حعض حد حك :حعض حد :حمفع ْول به حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه الفتحة ،والَكف :ضمْي متصل
ٌ ح ح ح َّ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ
لَع الفتح ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. مبِن
ح
ِلنه منح ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ْح ح ح حح ح ْ ح ٍّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ح ْ
بأخيك :اْلاء :حرف جر ،وأخيك :اسم ُمرور باْلاء وعلمة جره الاء
ْ ح ح َّ ح ٍّ ح ٌ ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ْح ْ ح ح ْ ح ح ْ ْح
اِلسماء اْلمسة ،والَكف :ضمْي مبِن لَع الفتح ِف مل جر مضاف إله.
حٰ
﴿ -٨حوذلى الق ْرَب﴾.
ح ْح ح ْ ح حْ ح
:ح ْرف حج ٍّر ،حوذ ْي :ا ْس ٌم ُمر ْو ٌر باللم حو حعل حمة حجره الحاء ِلنه من اِلسماء
ح ْ اللم ح ذلي :
ح ْ ح ْ
اْلمسة.
ُّ ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح
ْسة المقد حرة حلَع آخره للت حعذر. الق ْرَب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الك
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 53
ْح ْ ح ح ح ْ ٌ ح ٌ
ع ات حصلحتْ ح ْ ْ ح ح ْحْ ح ح ح ْ
فِف اآليحة اِل ْوَل َك حمة (تؤمنون) من اِلفعال اْلمسة ،وه فعل مضار
ْ ْ ح حح ح حْ ح ْ ح ح ْح ح ح ح ح ح ْ ْ ٌ
به حواو اْلماعة وهو مرفوع ؛ ِلجرده من الاصب واْلازم ،وعلمة رفعه ثبوت الون
ُّ ح ح
ْ
) ( ۱الصف م حن اآليحة (.)١١
ْ ) ( ۲الر ْ ح
ِحن م حن اآليحة (.)٦
ْ ٌ
) ( ۳ه ْود م حن اآليحة (.)٣٧
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 54
ْح ْ ح ح ح ْ ٌ ح ٌ
ع ات حصلحتْ ح ح ح ْحْ ح ْح جب ْ ح حح ح ح
(ت ْع ح
ْي) ِف اِلية اثلاثلة من اِلفعال اْلمسة ،وه فعل مضار وَكمة
ْ ح ْ ٌ ح ْ ح
جرده م حن الاصب حواْلحازم ،حو حعل حمة حرفعه ثب ْوت
وع ؛ ِل ح اطبحة ،حوه حو حمرف خ ح به ياء الم
ال ْون نيحابحة حعن الضمة . ُّ
ح ْح ْ ح ح ح ح
اَل ﴿ :فحإ ْن ل ح ْم حت ْف حعل ْوا حولحنْ ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ْحْ
ومثال اِلفعال اْلمسة ِف حالِت الصب واْلزم :قول تع
اْل ح ْم حسة ،حوهماح ْ ح ْحْ ح حْ ح حْ ْح ح حْ
تف حعل ْوا﴾) (۴فْف اآليحة الفعلن (لم تف حعل ْوا ،حولن تف حعل ْوا) من اِلفعال
ح
ْ ح ح حْ ح حح ٌ ْ حْ ح ْح ح ح ْ ح ح ح ح ح ْح
ح
فعلن مضارَعن اتصل بهما واو اْلماعة ،واِلول ُمزوم ؛ بــ(لم) وعلمة جزمه ح
ال ْون السك ْون ،حو ْاثلاِن حمنْص ْو ٌب ؛ بــ(لح ْن) حو حع حل حمة نح ْصبه حح ْذف ُّ حح ْذف ُّ
ال ْون نيحابحة حعن ُّ
نيحابحة حعن الْ حفتْ ح
حة .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 55
ْ
اِلع حراب :
ْ ح
﴿ -١تؤمن ْون بالل﴾
ح
ِلنه منح ال ْون نيحابحة حعن الضمة ؛ ع حو حع حل حمة حرفْعه ثب ْوت ُّ ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ
تؤمن ْون ؛ فعل مضارع مرفو
ْ ح
حح ح ْ ح ٌ ْ ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ح ْحْ
اِلفعال اْلمسة ،وواو اْلماعة ؛ ضمْي متصل مبِن لَع السكون ِف مل رف ٍع فاعل.
ْ ح
ك ْ ح ح ْ
اْل ح حللحة ا ْس ٌم حُمْر ْو ٌر ب ْ ح حْ بالل ؛ ْ ح
ْسة اْلاء حو حعل حمة حجره ال اْلاء ؛ حح ْرف حج ٍّر ،الل ؛ لفظ
ْ ْ ح ح ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
الظاهرة واْلار والمجرور متعلقان بالفعل.
ح ْ
جر ي ح ْسج حدان﴾.
جم حوالش ح ﴿-٢وال
ح ح حح ْح ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ْ
الجم ؛ مبتدأ مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة لَع آخره.
ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح
جر :حمعط ْوف حلَع الجم حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه جر ؛ ال ْ حواو :حح ْرف حع حطف ،الش ح حوالش ح
ٍ
ح
الضمة الظاه حرة.
ح
ِلنه منح ال ْون نيحابحة حعن الضمة ، ع حو حع حل حمة حرفْعه ثب ْوت ُّ ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ
ي ح ْسج حدان :فعل مضارع مرفو
حح ح ْ ح ٌ ْ ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ْحْ حح ح ْ ح ْ ح ْحْ
اِلفعال اْلمسة .وألف الثنْي :ضمْي متصل مبِن لَع السكون ِف مل رف ٍع فاعل
حح ْ ح ْ ْ ْ ح ْ ح
حواْل ْملة م حن الفعل حوفاعل ِف مل حرف ٍع خ حَّب المبْتح حدأ.
حح ْ ح ْح ْ حْ
﴿ -٣أتعجبْي من أمر ألِل ﴾
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 56
ح حْ ح ْ حْ
﴿ -٤فإن ل ْم تف حعل ْوا حول ْن تف حعل ْوا ﴾
فحإ ْن :الْ حفاء ت ْع حرب حح ْس ح
ب حما حقبْلح حها ،إ ْن :حح ْرف ح ْ
ش ٍط حو حج ْزمٍ .
ح ح ٌ حْ ٌْ حْ حْ حْح ْ حْ ح ْ حْ ح ح ْ ححْ
ب ،تف حعل ْوا :فعل م حضارع ُمز ْو ٌم بـ(ل ْم) حو حعل حمة ْف وجزمٍ وقل ٍ لم تفعلوا :لم :حرف ن ٍ
ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ْ ْ ح ْحْ ُّ ْ ح ْ
حج ْزمه ححذف الون ِلنه من اِلفعال اْلمسة ،وواو اْلماعة :ضمْي متصل مبِن لَع
ٌ ح ح ح ح ح ح ح ح
ْ حح ح حْ حح ْ ح ٌ
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل ،حو(ل ْم تف حعل ْوا) ِف مل حج ْزمٍ بـ(إن) ُّ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ ْ ََ ُ ْ
ات ِبال ُح ُر ْو ِفاْلعرب 57
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 58
ح حْ
بحاب اِلفعال
ح ح ٌ حح ْ ٌ حْ ح ْحْح حح حٌ ح ْحْ قح حال الْم حصنف ( :بح
اض ،ومضارع ،وأمر َ ،نو : ٍ م : ة ث لث ال ع ف اِل : الع فاِل اب
ح ْ ب .فح ح
ح ْ ْ ْ
الماِض حمفتوح اآلخر أبدا).
ح ض حب ،حو حيُضب ،واض ح ح
ح ح ح حْ ح ح ح ح ٍ حح ْ ح ْ ْ ح حْح ْ
اض ومضارع وأم ٍر ،فالماِض َنو :ضب ، الَّشح :ينقسم الفعل إَل :م ٍ
ح حَكمٌْ ٰ ْحْح ح ْ ْ ْ ْ ح ْحْ حْ حْ ح ْ ح ح ْ
والمضارع َنو :يُضب ،واِلمر َنو :اضب ،ولُك فع ٍل من هذه اِلفعال أ
ح ٌ
خاصة به :
ح ْ ْ ح
أول :الفعل الماِض :
ح ح حح حح ح ْ
حكمه :يبْ حًن دائما ،ول ثلث حال ٍت :
ح ح ح ُّ ح ( )۱ح حْ ح ح ح
َش ٌء َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :قال ربك﴾ ،أولَع الْ حفتْح :إ حذا ل ح ْم حيتص ْل به ح ْ
ْح حح
-١يبًن
ْحْ ح ح ْ ح ْ ح ٌ ( )۲ح ح ح ح حْ حْ حح ح ْ ح ح ْ ح
ت به تاء اِلأنيث الساكنة َ ،نو قول تعاَل ﴿ :قالت نملة﴾ ،أو ألف الثنْي اتصل
ْ حح ح ْ حْ ح ح ح
َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :وقال المد لِل﴾ .
()۳ ح
ح ح ْ ح ْ ح ()٤ ْح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح لَع الضم :إ حذا ات حصلح ْ ْح حح
ت به حواو اْلماعة َ ،نو قول تعاَل ﴿ :وقالوا سمعنا﴾ - ٢يبًن
) ْ (۱ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة (.)٣٠
ْ
) (۲ال حمل م حن اآليحة (.)١٨
ْ
) (۳ال حمل م حن اآليحة (.)١٥
) ْ (٤ح ح
اْلق حرة (.)٢٨٥
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 59
(.)٢/١٦٧
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 60
ْ ْ ْحْ ح
ثانيا :الفعل اِلمر :
ح ْحْ حْ ْ ٌ ح ح ح ْ
قال الم حصنف ( :واِلمر ُ :مزوم أبدا.).
ح
ْ ْ ْحْ ْ
الَّشح :الفعل اِلمر :
حح حْح ح ح ح ْ
حكمه :يحك ْون حمبْن ٌّيا دائما ول أربع حال ٍت :
ح ح ح ٌ ح
ْ
َشء أو اتصلت به السك ْون :إ حذا حَك حن حصحيْ حح اآلخر حول ح ْم حيتص ْل بآخره ْ لَع ُّْح حح
- ١يبًن
ْح ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ح ح
ن ْون اِلناث َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :حواذك ْر ربك﴾ ( ،)۱حوق ْول ﴿ :حواذكرن حمايتَّل﴾(.)۲
ْ ح حْ ح ح ح ح ح ح ْ ْ ح
- ٢يبْ حًن حلَع ححذف حح ْرف العلة :إذا َكن معتحل اآلخر َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :ٱدع إَل
ح ْح ح ْ ْ ح ح ك﴾ ( ، )۳حوقح ْول ﴿ :ٱتق ٱ ح ح ْ ح ح
لل﴾ ( ، )٤حوق ْول ﴿وٱنه عن المنكر﴾ .
()٥
سبيل رب
ْ ح ح ح ْحْ ح ح
ح ْ ح ح ْ ح
ال ْون :إذا ات حصل به ألف الثنْي أو واو اْلماعة أو ياء
ح لَع حح ْذف ُّ ْح حح
- ٣يبًن
ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ْ حْ ح ح ح ْ ح
شبوا﴾ ( ، )٧حوق ْول اطبحة َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :حولِك من حها﴾ ( ، )٦حوق ْول ﴿َكوا وٱ خ ح الم
شَب﴾(.)٨﴿:فحلُك حوٱ ْ ح
ْ ح ْ
)(۱الكهف (.)٢٤
ح ) ْ (۲ح ْ
اِلحزاب (.)٣٤
ْ
)(۳الحل (.)١٢٥
) ْ (٤ح ح
اْلق حرة (.)٢٠٦
ْ
)(٥لق حمان (.)١٧
) ْ (٦ح ح
اْلق حرة (.)٣٥
) ْ (٧ح ح
اْلق حرة (.)٦٠
) (٨حم ْريحم (.)٢٦
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 61
* ْ
اشك حرن الل.ح ْ ْ حْ ْ ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ ( )٩ح ح ح
- ٤يبًن لَع الفتح :إذا اتصلت به نون اِلوكيد َنو :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 62
ح ْ ْ ح
ثاثلا :الفعل المضارع :
ْحْح ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح ْ
(والم حضارع :ما َكن ِف أول إحدى الزوائد اِلربع َ ،يمعها قولك :
ح
ح قال الم حصنف :
ٌ ح ْ ح ح ح ْ ٌ حح ح ح ْ ح ح حْ ح ٌ ح ْ حح
(أنيت) ،وهو مرفوع أبدا حَّت يدخل عليه ناصب أو جازم).
()١ ح ْ ْ ْ ْ
الَّشح :الفعل المضارع :
ح ٌ ح ح كمان :ح ٌ كمه :حل ح ح ْ
ح
كم باعتبار أول ،وحكم باعتبار آخره . ح
ون ِف أحول حواح ٌد م ْن أح ْر حبعةح ح ح ح ح ح ح ح ْ حح
فأما حكمه باعتبار أول :فإنه ل بد أن يك
ْ حْ ح ْ حْح ح حْ ح حح ح ْ ْ ح ح ح
ح ح ُّ
أحر ٍف وه :الهمزة ،والون ،والاء ،واِلاء َ ،يمعها قولك ( :أنيت) َ ،نو :أقوم ، ح ح ح
ح ح
حونق ْوم ،حو حيق ْوم ،حوتق ْوم .
ح ح ح ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ح ْ حح
وأما حكمه باعتبار آخره ،فإنه تارة يكون مبنيا ،وتارة يكون معربا وهو الغالب
فيه .
ح ْ ٌّ ح ح ح ح حح
ح
فأما المبِن فله حاِلان :
ح ْح ْ حْ ح ح ح ح السكون :إ حذا ات حصلح ْ ح حح
ت به نون اِلناث َ ،نو :ق ْول ت حعاَل ﴿ :والواَلات
ح لَع ُّ يبًن
ْ ح ()٢
ي ْرضعن﴾
ح ْ ح ح ()٣ حْ ح ح ح لَع الْ حفتْح :إ حذا ات حصلح ْ
ح ح حح
ت به نون اِل ْوكيْد َنو :ق ْول ت حعَّل ﴿ :لخرجنك﴾ ويبًن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 63
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 64
الْ حف ْرق بح ْ ح
ْي ن ْون اِلنحاث حون ْون اِل ْوكيدْ
ح
ن ْون اِل ْوكيْد ن ْون اِلناث
ْ ٌ ح حح ح ح ٌْ حح ْ ح ٌ
حح ْرف لمل ل م حن اِلع حراب ْي ِف مل حرف ٍع فاعل ضم
ح َّر حك ٌة بالْ حفتْح حم حع الت ْشديدْ
متح ح ح ح ح ٌ ْحْ
متحركة بالفتح
ْ ح ح ح ح
حماقبْل حها حمفت ْو ٌح حماقبْل حها حساك ٌن
ْ ح ح ْ ْح ح ْ
كت ْ ح ْ
مثل :ل تكت حب ب مثل :الطاْلات ي
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 65
ال ْ حم ْ
اِض حم ٌ
بِن
ْح
اِل ْمر حمبِْنٌّ
ح ح ْح ْ ح ْحْ حح
لَع الذف حلَع الفتح السك ْونلَع ُّ
ْح ا ْذ حه ْ
اذه حب ب
ْ
ححذف حح ْرف
حح ْذف ُّ
ال ْون ا ْذ حه ْ ح
ْ ب
العلة
ْح ْ
اذهبوا اس حع
ْح ْ
اذهبحا ادع
ا ْذ حه ْ
ِب ْ
ارم
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 66
ْ
الم حضارع
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 67
ْ
اِلع حراب :
ح ح ح ُّ ح
﴿ - ١قال ربك ﴾.
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ قح حال :ف ْع ٌل ح
ِن حلَع الفتح. اض مبٍ م
ٌ ح ح ح َّ
ِن ِف مل حج ٍّر م حضاف إله. ،والْ حَكف :حضم ْ ٌ
ْي حمبْ ٌّ ع حو حع حل حمة حرفْعه الضمة ح
ح ُّ ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ
ربك:فاعل مرفو
ح ح ْ
﴿ - ٢حوقال ال ح ْمد لل ﴾
ْ
اِلثنح ْْي حضم ْْيٌ ح ْ حح ْح ْ حح ٌْ ح ح حْحح ح ح ح ح ح ْ
حوقال :ال حواو :ح حسب ما قبلها ،قال :فعل م ٍ
اض مب ٌّ
ِن لَع الفتح ،وألف
حح ْ ح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل. لَع َّ متصل مبِن
ْح حٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ْ ح ْ
المد :مبتدأ مرفوع وعلمة رفعه الضمة.
ح ْ ح ْ ْ ح حْ ْ ح ح حْ ح َّ ٰ
اْل ح َّ
ار لِل :اللم :حح ْرف حج ٍّر ،حولفظ اْلحللة :ا ْس ٌم ُمر ْو ٌر حو حعل حمة حج َّره كْس ال حهاء ،و
ح ْ ْ ح ْ ْ
حوال حمجر ْور متح حعلقان ب حمحذ ْوف خ حَّب المبْتح حدإ.
ْ ح
﴿ - ٣حوقال ْوا حسمعنحا ﴾
ٌ اعة :حضم ْ ٌ ْ
اْل ح حم ح ْ
اْل ح حم ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ٌْ ح
ْي متصل اعة ،حو حواو ِن حلَع الضم لت حصال ب حواو اض مب قالــوا :فعل م ٍ
حح ْ ح ٌ حمبْ ٌّ
ِن ِف مل حرف ٍع فاعل.
ٌ ْ ح ح ْح ْح ح ح ح ْ ٌّ ح ح ٌْ ح ح ْح
السك ْون لت حصال بـ(نا) الفاعلْي ،و(نا) ضمْي متصل
ٌ لَع ُّ اض مبِن سمعنا :فعل م ٍ
حح ْ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل. لَع ُّ مبِن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 68
ح ْح ح ح ٰ
﴿ - ٤وقلن حاش لِل ﴾
ٌ السك ْون لت حصال بن ْون اِلنحاث ،حون ْون اِلنحاث :حضم ْ ٌ
ْي متصل لَع ُّ ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن قلْ حن :ف ْع ٌل ح
م
ٍ
حح ْ ح ٌ
ِف مل حرف ٍع فاعل.
لَع الْ حفتْح ِف حمحل نح ْصب حم ْفع ْو ٌل م ْطلحقٌ.
ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
ِن ب م م س ا : اش
ح ح
ح
ٍ
ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح َّ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح ْح ح حْ ٰ
ْسة. لِل :اللم حح ْرف حج ٍّر ،حولفظ اْلحللة :اسم ُمرور باللم وعلمة جره ال
ح ْ
﴿ - ٥حواذكر ربك ﴾
ح ح ٌْ ْ ح ٌ ْ حْ ْ حْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ُّ ْ ح ْ ح ْ
اذكر ْ :فعل أم ٍر مبِن لَع السكون والفاعل ضمْي مستَت وجوبا تقديره (أنت).
ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ْح ك :حرب :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح ح ح
ِن حلَع الفتح حة ،حوالَكف :ضمْي مب رب
ٌ ح حح
ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه.
ْح ْ ح
﴿ - ٦حواذك ْرن حما يتَّل ﴾
حح ح ْ ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ُّ ْ ْ ح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح
اذكرن :فعل أم ٍر مبِن لَع السكون ونون اِلناث :ضمْي مبِن لَع الفتح ِف مل رف ٍع
ح ٌ
فاعل .
ْ ٌ حح ح ْ ْ ح ْ ْ ح ْ ٌّ ح ح
ب حمفع ْول به. ٍ ص ن ل م ِف ن السك ْ
و لَع ُّ ِن بم ل
ٍ وص و م م س ا : ا ح
م
ْح ح ْ ح ْ ٌ ح ح ٌ ح ٌْ ْح
يتَّل :فعل م حضارع مغْي الصيْغة حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة المقد حرة ،حونائب الفاعل
ح حح َجلحة الْف ْعل حونحائب الْ حفاعل صلحة ح َت حت ْقديْره ه حو ،حو ْ حضم ْ ٌ
الم ْوص ْول لمل حلهام حن ْي م ْستح ٌ
ْ
اِلع حراب.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 69
﴿ - ٧اتق ح
الل ﴾
ْ ْ حْ ٌ ح ْ ٌ ْ ح ح ْح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
اتق :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف حرف العلة ،والفاعل ضمْي مستَت وجوبا تقديره
ح حْ
(أنت).
ح ْحْ ْ ْ ح حح ح ح ْ حْ ْ ٌ حح ْح ح ح ح ْ ْ ٌ ح حْ
الل :لفظ اْلللة مفعول به منصوب لَع اِلعظيم وعلمة نصبه الفتحة.
ح ْ ح
﴿ - ٨ادع إَل حسبيْل حربك ﴾
ْ ْ حْ ٌ ح ْ ٌ ْ ح ح ْح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ْ
ادع :فعل أم ٍرمبِن لَع حذف حرف العلة ،والفاعل ضمْي مستَت وجوبا تقديره
ح حْ
(أنت).
ْ ْ ْ ح ح ٌ حْ ح
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان بالفعل (ادع)إَل حسبيْل :ج
اف حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ
ْي
ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ٌ
حربك :حرب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الكْسة ،وهو مض
ح
ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ
ِن حلَع الفتح ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. متصل مب
ْ ْ ح ْح
﴿ - ٩حوٱنه حعن المنكر﴾
ْ ْ حْ ٌ ح ْ ٌ ْ ح ح ْح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
ٱنه :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف حرف العلة ،والفاعل ضمْي مستَت وجوبا تقديره
ح حْ
(أنت).
ْح ْ ْ ح ح ٌ حْ ْ ْ ح
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان بالفعل (انه)حعن المنكر :ج
ح ْ
﴿ - ١٠حولِك من حها ﴾
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 70
حح ح ْ ْ ح ٌ ٌ ْ ح ْحْ حح ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ح
ٌّ ُّ
لَك :فعل أم ٍرمبِن لَع حذف الون ،وألف الثنْي :ضمْي متصل مبِن ِف مل رف ٍع
ح ٌ
فاعل.
جرورْ ح ح ح ٍّ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْي متص ٌل حمبْ ٌّ:ح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ حهاء حضم ْ ٌ
منْ حها :م ْن ح
ِن ِف مل جر ،واْلار والم
ْ ْ ح
متح حعلقان بالفعل
ش ْ
ِب ﴾. ﴿ - ١٢فح ْ
لُك حوا ْ ح
ْ
- ١٣اشك حرن الل .
ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ٰ ْ ح ْ ْ ح ْ ْ
اشك حرن :ال حواو حح ْرف ع ْط ٍف ،اشك حرن :فعل أم ٍر مبِن لَع الفتح لتصال بنون
ْ ح
:ح ْر ٌف حل حمحل حل م حن اِل ْع حراب ،حوفحاعله حضم ْ ٌ
ْي م ْستحَت وج ْوبا اِل ْوكيْد ،حون ْون اِل ْوكيْد ح
ح حْ ْ حْ
تقديره أنت.
ْ ْح ح ح ح ْ ْ ٌ ح ٰ ْ ح
الل :لفظ اْلللة منصوب لَع اِلعظيم.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َْ
اب األف َع ِالب 71
ح ْ ْ ح ح ْح ْ
﴿ - ١٤والواَلات يرضعن ﴾.
ْح حٌ ح ْ ْ ٌ ح ح حح ح ْ ال ْ حو ْ ح
اَلت :مبتدأ مرفوع وعلمة رفعه الضمة
السك ْون لت حصال بن ْون اِلنحاث ،حون ْون اِلنحث حضم ْ ٌ لَع ُّْ ْ ح ْ ٌ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
ْي يرضعن :فعل مضارع مبِن
حح ح ْ ح ٌ ح ْ
اْل ْملحة م حن الْف ْعل حوالْ حفاعل ِف حمح َّل حرفْع حخ حَّب الْمبْتحدإح
ٍ متص ٌل حمبْ ٌّ
ِن ِف مل رف ٍع فاعل ،و
ح ح ْ
﴿ - ١٥لخر حجنك ﴾.
ْ ح ْ ٌ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ح حْ ح ح حٌ ح ْ ح ح
لخرجنك :اللم واقعة ِف جواب قس ٍم مذو ٍف ُ ،نرج :فعل مضارع مبِن لَع الفتح
ْح ْ ح حح ح
اِل ْوكد حح ْرف ل مل ل م حن اِلع حراب ،حوالفاعل : لت حصا ل بن ْون اِل ْوكد حو ْال ْون ن ْون َّح
ْ ٌ ح ح َّ ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ َت وج ْوبا ،حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ حضم ْ ٌ
ب حمفع ْول به. ٍ ص ن ل م ِف ح ت ف ال لَع ِنبم ل ص تم ْي ْي م ْستح ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ضا ِر ِع 72
ِ
ح ح
ن حواصب المضارع
حوينْ حصب الْف ْعل الْم حضارع إ حذا حو حق حع حب ْع حد حواح ٍد م ْن حهذه الروف الْ حع ح ح
َّشة :
ْ )(١ ح ْ ح ح حْ ح ح ح ح ْ حْ حْ ح ح ح
أحدها :أن َ :نو قول تعاَل ﴿ :يريد الل أن َيفف عنكم ﴾
ْ ح ْ ح حْ ح ح ح ح
)(٢
اثلاِن :ل ْن َ : :نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :حول ْن َيلف الل حوع حده ﴾
ال :أريْد أح ْن أحز ْو حرك.حح ْ حْ حْ ح ح ْ ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح
اثلالث :إذن َ :نو قولك :إذن أكرمك :جوابا لمن ق
ح ْ حْ حح ح حححْٰ ح حْ حْ حْ حح ح
)(٣ ٰ
الرابع َ :ك َ :نو قول تعاَل ﴿ :فرددنه إَل أمه َك تقر عينها ﴾ .
ْ ححْح ْح حْ ح حْ ح ح ح ْ ح ْ
اْلحامس :لم اِلعليْل)َ : (٤نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :وأنزلا إلك اذلكر ِلبْي للناس﴾ .
)(٥ ح ح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 73
ِ
)(١٢
حح حْ حْ ح ح حو ْاثلامن :فحاء السبحبية) : (١١ال ْ حواق ح
ب . ٍ ل ط و أ ِف
ٍ ن اب و ج ِف ة ع
)(١٣ ح ح ْ ح ٰ ح حْ ْ ح حح ْ حْ حح ح حح ح ح ح ح ْ
ْف :فنحو قول تعاَل ﴿ :ل يقَض عليهم فيموتوا ﴾ . أما الواقعة ِف جواب ن ٍ
ْح ححْح ح ح ح حح ْ ح ح ح ح ح ح ح حح ْ
ب :فنحو :تعلم العلم فينفعك. وأما الواقعة ِف جواب طل ٍ
ح ح حْ حْ ح ح ح ح ح )ْ (١٤ ح ح
ب. ِف أو طل ٍ واِلاسع :واو المعية :الواقعة ِف جواب ن ٍ
ْ ح َّ ح ْ ٰ ح ْ ح ح ح ح ْ ْ ح
ح ْح ْ
ِه :سميت بذلك الملزمتها اْلححد ،أي......ينظر :الكواكب (. )٤٧٨/٢)( ٦قح حال الْ حفاك ْ
) ْ ( ٧ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة (.)١٤٣
)( ٨الن حساء م حن اآليحة (.)١٣٧
ح ح ْ ح ْ ح ح حْ حْ ح ح ح ح ْ ح ح ححْ ْ حح ْ ْح ح ح ْ ْ
) ( ٩ححَّت :حرف َغي ٍة وتعلي ٍل ،وتكون للغاية ،أي :للنتهاء إذا َكنت بمعًن إَل َ ،نو قول تعاَل
ح
ح ح ْح ْ ْ ح ْ ح ح ْ ح ْ ح ْ ْح ْ ْ ح ح ححح ح ح
اشبوا ح ٰ ﴿ :حوَكوا حو ْ ح
ْي لكم اْليط اِلبيض من اْليط اِلسود من الفجر ﴾ ،وللتعليل َّت يتب
ح ح ْح ح ح ْ ح ْح حْ ح ْ ح ح ح ح ْ ْ ح حْ ح
يها أن تك ْون للغايحة .ينظر ت ب حمع حًن َكْ َ ،نو :أ ْسل ْم ححَّت تدخل اْلحنة ،حوالغالب ف ٍإذا َكن
ْ ح
الك حواكب (.)٤٧٩/٢
)(١۰ي ْونس م حن اآليحة (.)١٠٩
ح ح ح ح حٌ ح ح حْحح ح ح ٌ ح حْ ح ح ح ح ْ ْح ْ ح
)(١١فاء السبحبية :أي الفاء المفيدة للسببية وه إفادة أن ما قبلها سبب لما بعدها.
ْ ْ ْ ْ ْح
اِل ْمر حو ُّ ح
اَل حَعء ،حوالِه ،حوال ْستف حهام ،حوال حع حرض ،حواِلحضيْض ،حواِل ْمِن ، )(١٢الطلب يحك ْون ب
حو ح
الَتِّج.
ح
)(١٣فاطر م حن اآليحة (.)٣٦
ٌ ح حْح ح ح ح ح ح حْح ح ح ْ ح حح ح ح ح ْ ْح ْ ح ْ ) (١٤حواو ح
المعية :أي الواو المفيدة للمعية وه المصاحبة ،فتفيد أن ما قبلها مصاحب لما بعدها.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 74
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 75
ِ
ْ ح ْح ْ ح حح ْ ح ْ ح
ِل ْنق حض الْ حع ْهد.ح ْ ح ْ حْح ح
بعد لم اْلحود :ماكنت ِلخلف الوعد ،ولم أكن
ح ح ححْ ح ح ح حْ ْ ح حح حب ْع حد حواو ح
ح ح * ح ح ْ
المعية :ل تأمر بالصدق وتكذب ،لتأكل السمك وتَّشب اللب.
حْ ْ حْ ح ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح - ٣حَكْ :حح ْرف حم ْص حدر حونح ْصب حوٱ ْست ْقبح
ال ،مثل (أن) ويشَتط فيها أن تسبق بلم اِلعليل لفظا ٍ ٍ ٍ
ح
ْ حْ ْح ح ْ ْ ح ح ْ حْ ْ ْ ح ح ح
حْ ْ ْ ْ حْ ْ حْ حْ
ح
أو تقديرا ،لفظا مثل ( :جئت لك أقرأ) ،أو تقديرا مثل ( :جئت َك أقرأ) .شح المل
ح
ع حصام حلَع اآلجر ْومية ص (.)٤٧
ح ْ ْ ح ح ت ِف الق ْرآن حح ْرف حج حواب حغ ْْي نح ح
ححح ْ - ٤إ حذ ْن :حح ْرف حج حواب حو حج ح
ب ،حورسمت نونها ألفا ٍ اص ٍ در و ، ء
ٍ از ٍ
حح ح ح ح ْ حْ حح ح
اَل ﴿ :حوإذا ل يحلْبحث ْو حن﴾ ح ح ح ْ ْ حح حْ ْ ح ْ
،وإن حما تك ْون ناصبحة بثلثة المنص ْوب َنو قول تع تشبيها لها بتنوين
ْ ح ْ ْ ْ ح ح ْ ْ ْ حح ح ح ْ ح ْح
ش ْو ٍط ،اِلول :أن تك ْون حواق حعة ِف حصدر اللَكم ،اثلاِن :أن يحك ْون الفعل حبع حدها م ْستحقبحل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 76
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 77
ِ
ْ
اِلع حراب :
ْ ح ْ ح
﴿ - ١حول ْن َيلف الل حوع حده ﴾.
ح ح ْ ْ حح ْ ح ح ح حْحح حح ْ ح ْ حْ حح ْ
ال.
ب وٱستقب ٍ ْف ونص ٍ ولن :حسب ما قبلها ،ولن :حرف ن ٍ
آخره.
ح حح
لَع ةر اه الظ ة ع حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ح
ٌْ ح ٌ
َيلف :فعل مضار
ْ ح
ٍ
حح ح ٌ حْ ْ ٌ حح ح حْ
آخره. الل :فاعل مرفوع حوعلمة رفعه الضمة الظاه حرة لَع ٍ
ِن ِف حمحل حجرٍّ
ْي حمبْ ٌّحة ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ حو ْع حده :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ٌ ح
م حضاف إلْه.
ْ ح ْ ح ح حْ
﴿ - ٣يريد الل أن َيفف عنكم ﴾
ح ْ ٌ ح ٌ ٌْ
يريد :يريد :فعل م حضارع حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة اظاه حرة حلَع آخره.
ح ْ ٌ ح ح ٌ
الل :فاعل حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
ح ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح حح ْ
ال.
ب وٱستقب ٍ أن :حرف مصد ٍر ونص ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 78
ِ
ح ح ح ح ح
يمانك ْم ﴾ ﴿ - ٥حو حما َكن الل لضيع إ
ْ ْ ح ٌ ح ح ح ح ح ح حٌ ح ح ٌْ ح
اْل ح حَّب.ح اض ناسخ يح ْرفع ال ْس حم حو حينصبما َكن :ما :نافية َ ،كن :فعل م ٍ
ح ْ ٌ ح ح ح ْح ح حْ
الل :لفظ اْلحللة :ا ْسم َكن حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 79
ِ
ح ْ ْ ح ٰ حْ
َّت َيك حم الل ﴾ ﴿ - ٦واصَّب ح
ح ح ٌْ ْ ح ٌ ْ حْ ْ حْ حح ْ ُّ ْ ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح
اصَّب :فعل أم ٍر مبِن لَع السكون ،وفاعله ضمْي مستَت وجوبا تقديره (أنت).
ح
َّت :حح ْرف َغيح ٍة.
حح ٰ
ح ح ْ حْ ح ح حْ ح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ْ ْ
َيكم :فعل مضارع منصوب بأن مضمرة وجوبا بعد حَّت.
ْح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ حْ
الل :لفظ اْلللة فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َن َواص ُب اْلُ َ
ض ِار ِع 80
ِ
َت حج حوازا ْي م ْستح ٌ ًن ِف حمحل نح ْصب حم ْفع ْو ٌل به حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ ٌّ ْي متص ٌل حمبْ حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ
ٍ
حْ
تقديْره (ه حو).
ْ ْ ح ْ ح ح
﴿ - ٩زرِن وأكرمك﴾.
ح ح ْ ٌ ْ ح ٌ ح ُّ ْ ْ ح ح ح ْ ح ْح ْ ُّ ْ ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح
زرِن :فعل أم ٍر مبًن لَع السكون ،والفاعل ضمْي مستَت ،والون للوقاية ،والاء :
ْ ٌ حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح حضم ْ ٌ
ب حمفع ْول به. ٍ ص ن ل م ِف ن السك ْ
و لَع ُّ ْي متصل مبِن
ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ْ ْ ح حح ْ ح ْح ْ ْ ْ ح ْ
حوأكر حمك :ال حواو :لل حمعية ،أكرمك :فعل مضارع منصوب بأن مضمرة وجوبا ،والفاعل
حْ ٌْ حح ح ْ ٌّ ْ ح ٌ ْ ح ح ٌْ ْ ح ٌ ْ ح ْ ْ حح ح ْ ح
ب مفعول به.
ضمْي مستَت وجوبا تقديره أنا ،والَكف :ضمْي مبًن ِف مل نص ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 81
ِ
ح
حج حوازم المضارع
ح ْح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :واْلوازم ثمـانية عَّش ،وه :لم ،ولما ،وألـم ،وألما ،ولم اِلمر
ح ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح ح ح ٌّ ح ح ح ح ح ح اَل حَعء ،حو حل ِف ال َْه حو ُّ
اَل حَعء ،وإن ،وما ،ومن ،ومهما ،وإذما ،وأي ،ومَّت ،وأيان حو ُّ
ْ ح ح حْ ح ححْح ح ح ح ححْ ح حح
،وأين ،وأَّن ،وحيثما ،وكيفما ،وإذا ِف الشعر خاصة).
ح ح ْ ْ ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح حْح ح ْ حح ح ْ ْ
الَّشح :بعد أن فرغ المصنف رِحه الل من ذكر الواصب شع ِف ذكر اْلوازم
ح ْحْ ْ ُّ حح ْ ح حْ ح ْ ْ ُّ ح ْ ْ ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْح
.واِلصل ٍِف جزم الفعل أن يكون بالسكون ،وينوب عنه حذف الون ِف اِلفعال
ح ح ْح ح ح حح ح ْ ْ ْ ْ ْ ْ
اْل ح ْم حسة ،حو ححذف حح ْرف العلة ِف الفعل المعتحل اآلخر ،وهو َيزم إذا سبقه أحد
ح
ح ح ْ ح ْحح
اِلدوات اْلازمة.
ْ ح ح ح
ه حلَع ق ْس حمْي : و
ح ْ حح ح حح ْحْ ح ح ح ح ْ حْ
)(١
ه :ل ْم ،حولما ،ولم اِلمر واَلَعء ،ول ِف الَه واَلَعء
ُّ ح ُّ ح - ١حما َيزم فعل حواحدا ،و
ه ْح
اْلاِق . - ٢حما حَيْزم ف ْعلح ْْي ،حو ح
ْ ح حْ ح
ح ح ح
أول :ما َيزم فعل واحدا ،وه :
حْ ح ْ ح ح ْ حْ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح حْ حْ ح ح ح
ـَّل حول ْم يولـد﴾. ب َنو ق ْول ت حعاَل ﴿ :لم ي ْف وجزمٍ وقل ٍ لم :وه حرف ن ٍ
ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ) (٢ح ْ ح ْ ح ح ح
اَل ﴿ :لحما يحلْ ح حح
حق ْوا به ْم﴾).(٣ ب َنو قول تع ٍ ل ق و مٍ ز جو ْفٍ ن ف ر ح ه و : ام ول
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 82
ِ
)(٤ ح ح ْ ْ ْ حْ حْ حح ح ح ْ ْ ْ ح ح ح حح ْحْ
ولم اِلمر :وه الِت يطلب بها الفعل َ ،نو قول تعاَل ﴿ :لنفق ذو سع ٍة﴾ ،
اَل ﴿:لح ْقض حعلحيْناححْ حْ حح ح ْ ح ح ح ْ ح ُّ حْ
ح
حوتأِت لَّلَعء عند ما يكون الطلب من الل َ ،نو قول تع
ح
حر ُّبك﴾).(٥
)(.٦ ح حْ ح ْ حْ حْ حح ح ح حْ ْ ْ ْ ح ح ح ح َّ ح حح
ول الاهية :وه الِت يطلب بها ترك الفعل َ ،نو قول تعاَل ﴿ :ل َتــزن﴾
ْ ح )* (٧ ح ح ح ح ح ح ح ُّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح
وتأِت لَّلَعء َنو قول تعاَل ﴿ :ربنا ل تؤاخذنـآ﴾ .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 83
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 84
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 85
ِ
اْل حـ حوازم
ْ ْ ح ْ حْ ْ ْ ح ْ
ـزم فعـلْيالـذي َي ـزم فعـل حواحـداالـذي َي
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 86
ِ
ْ
اِلع حراب :
حْ ح ْ ح ح
َّل حول ْم ي ْو َْل ﴾ ﴿ - ١لم ي
حْ ح ْ حْ ح ح ْ ححْ
ب. ْف وجزمٍ وقل ٍ لم :حرف ن ٍ
ح ٌْ ْ ح ٌ حْ ْح ع حُمْز ْو ٌم بلح ْم حو حع حل حمة حج ْزمه ُّح ْ ٌْ ح ٌ
َت تقديْره (ه حو). السك ْون حوالفاعل ضمْي مست يَّل :فعل مضار
حْ ح ْ حْ ح ح ْ ححْ حول ح ْم :ال ْ حواو :حح ْرف حع ْ
ب. ٍ ل ق و مٍ زجو ْفٍ ن ف ر ح : م ل ، ف ٍ ط
ح ْ ح ح
ع م حغْي الصيْ حغة حُمْز ْو ٌم بل ْم حو حعل حمة حج ْزمه ُّ
السك ْون ،حونحائب الفاعل حضم ْ ٌ ْ حْ ْ ٌ ح ٌ
ْي يوَل :فعل مضار
ْ ح ٌ حح ٌ حْ
ازا تقديْره (ه حو). مستَت جو
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 87
ِ
ح ٍّ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ٌّ ح ْ
ْي متص ٌل حمبِْنٌّ
اء لت حصال حها بالضم ْْي ،حونحا :حضم ْ ٌت ألف حها يح ح ح
ار حوُمر ْو ٌر ،حلَع :حح ْرف جر قلب علينا :ج
ْ ْ ح ْ ح ح ْ ح َّ ْ ْ حح
ار حوال حمجر ْور متح حعلقان بالفعل ِف مل حج ٍّر ِبح ْرف اْلر واْل
ٌ ح ْ ٌّ ح
ِن حلَع ْي متصل مب اف ،حوالْ حَكف :حضم ْ ٌح ح ح ح ٌ ْ ٌ ح ح ح ٌ
حر ُّبك :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاهرة وهو مض
ٌ ح حح ْحْ
الفتح ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه
ح حْ ْ
﴿ -٥ل َت حزن﴾.
ح
ــ(ل الاهيحة ) حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ ٌ حْ ح حْح ْ ح ح ْ ح ْ حْ ْ ٌْ
السك ْون ، ِه َ :ت حزن :فعل م حضارع ُمز ْو ٌم ب ل َتزن :ل :حرف ن ٍ
ت) َت وج ْوبا حت ْقديْره (أحن ْ ح حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ
ْح ح
﴿ - ٦حربنحا ل ت حؤاخذنآ ﴾
ٌ ح ٌ حح ح حْ ْ ٌ ح ْ حْ ح
حربنحا :منحادى ِبح ْرف ن حدا ٍء مذ ْو ٍف حواِلقديْر (يحا حربنحا) حوهو منصوب ِلنه مضاف ونا :ضمْي متصل
ٌ ْ ح
ٌ ح حح ح ْ ٌّ ح ٰ
السك ْون ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. لَع ُّ مبِن
ح ح ٌ حْ ٌْ ْح ٌ ْح ح ح
اَل حَعئيحة حو حعل حمة حج ْزمه
ـ(ل) ُّ ل ت حؤاخذنآ :ل :د حَعئيحة ،ت حؤاخذنا :فعل م حضارع ُمز ْو ٌم ب
َت السك ْون ِف حمحل نح ْصب حم ْفع ْو ٌل به حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ٰ
لَع ُّ ْي متصل مبِنالسك ْون ،حونحا :حضم ْ ٌ ُّ
ٍ
ت). وج ْوبا حت ْقديْره (أحن ْ ح
ْ ْ ْ حح ْ ْ
﴿ - ٧إن يشأ يذهبكم ﴾
ْ ح ْ ْ ح حَّ ْ ْحْ حْ إ ْن :حح ْرف ح ْ
ش ٍط حجازمٍ َيزم فعلْي ،اِلول فعل الَّشط واثلاِن جوابه وجزاوه.
ح ح ح ح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 88
ِ
ْح الَّشط حُمْز ْو ٌم بـ(إ ْن) حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ ٌ ٌْ ي ْذهبْك ْم :ي ْذه ْ
السك ْون حوالَكف ْ ب :فعل م حضارع حج حواب
اذلك ْور حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي
ح ْ ْ ح ح ح ح ْ ُّ
ب حمفع ْول به ،والميم علمة َجع
ْ ٌ حح ح ْ
ص ن ل م ِف م الض
ٌ ح ْ ٌّ ح ح
لَع ْي متصل مبِن حضم ْ ٌ
ٍ
حْ
َت حج حوازا تقديْره (ه حو). م ْستح ٌ
َت حج حوازا.
م ْستح ٌ
ْح ح ح ح ْ ْ ٌ ح ح
لَع اِل ْعظيْم حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح ح حْ
حة الظه حرة. الِل :لفظ اْلللة منصوب
السك ْون حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي ــ(م ْن) حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ
ع حُمْز ْو ٌم ب ح ٌْ ح ٌ
الَّشط ،فعل مضار ْ حْ ْ
َي حعل :حج حواب
حْ
َت حج حوازا تقديْره ه حو .م ْستح ٌ
ْ ْ حْ ْ ح ح ح ٌ حْ
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان بالفعل (َي حعل) ل:ج
حُمْ حرجا :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظه حرة
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َج َواز ُم اْلُ َ
ض ِار ِع 89
ِ
ْ ْ ْ ح
﴿ - ١٠أينح حما تك ْون ْوا يدرككم ال حم ْوت﴾
حٌ ح ٌ ْأينح حما :ا ْسم ح ْ
ش ٍط حجازمٍ ،حو حما :صلة حوت ْوكيْد.
ــ(أي حن) حو حع حل حمة حج ْزمه حح ْذف الُّ ْون ،حوال ْ حواو :حضم ْ ٌ
ْي
ْ حْ ٌ ْ
تك ْون ْوا :فعل م حضارع فعل الَّشط ُمز ْو ٌم ب
ٌْ ح
حح ْ ح ٌ ٌ
متصل ِف مل حرف ٍع فاعل.
ْح ــ(أي حن) حو حع حل حمة حج ْزمه ُّ
ْ ْ حْ ٌ ٌْ ْ
السك ْون ،حوالَكف اثلانيحة الَّشط ُمز ْو ٌم ب يدرككم :فعل م حضارع حج حواب
ْ ح ْ ح ْ ٌ حح ح ْ ْي متص ٌل حمبْ
ب حمفع ْول به مقد ٌم حوالميْم حعل حمة اْل ح ْمع. ٍ ص ن ل م ِف ٌّ
ِن :حضم ْ ٌ
ْ ٌ ح ْ ْ ح ْ
ال حم ْوت :فاعل (يدرك) حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ ُ َ
َبا ُب َم ْرف ْوع ِ
ات األ ْس َم ِاء 90
حْ
بحاب حم ْرف ْو حَعت اِلسماء
ح
ح
بحاب :الفاعل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 91
ح ٌ ح ْ
ض حمرٌ ح حْ
أنواعه :ظاهر وم
ْح ح
أول :الفاعل الظاهر :
ح ح ح ح حْ ح ح ح ح ح ح ْ ح
آء حر ُّبك﴾).(١ حوه حو ي ْرفع بالضمة :إذا َكن مف حردا َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :وج
)(٢ ح ْ ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ح ح ْ حْ ح
ث سالما َنو قول ﴿ :إذا جآء كم المؤمنات﴾ أو َجع مؤن ٍ
)(٣ ح ح ح ْحْ ْ حْ حْح ح ْ ْ حْ ح
ْي َ ،نو قول ﴿ :قالت اِلعراب﴾ . أو َجع تكس ٍ
ح ح ح ْ حْ ح ح ح ح ح ح ح ْ
حوي ْرفع بال حواو :إذا َكن َجْ حع مذك ٍر حسالما َ ،نو ق َّول ﴿ :قال ال ح حوار ُّي ْون﴾).(٤
ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ْ ح ْ ح ْ حْ ح ْح
)(٥
أو من اِلسماء اْلمسة َ ،نو قول ﴿ :قال أبوهم﴾ .
ح ح ح ح ْ حْ ح ح ح ح ح ح ْح ْح
)(٦
ويرفع باِللف :إذا َكن مثًن َ ،نو قول ﴿ :قال رجلن﴾ .
ْ ْ ْح ح
ثانيا :الفاعل المض حمر :
ْح ْ
) ( ١الفجر م حن اآليحة (.)٢٢
) ( ٢الْم ْمتح ح
حنحة م حن اآليحة (.)١٠
ْ
) ( ٣الج حرات م حن اآليحة (.)١٤
ح
) ( ٤آل ع ْم حران م حن اآليحة (.)٥٢
) ( ٥ي ْوسف م حن اآليحة (.)٩٤
المائ حدة م حن اآليحة (.)٢٣
) ( ٦ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 92
ح ْ ح ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ْ ح ْح ح ح ح حْ حْ ح ح ح ح ْ
قال المصنف ( :والمضمر اثنا عَّش َ ،نو قولك :ضبت ،وضبنا ،وضبت ،
ض حبا ،حو ح ح ت حو ح حض حب ْ
ض حب ،حو ح حضبُْت ،حو ح ح
ضبْت ْم ،حو ح ح
ضبْت حما ،حو ح ح
ضبْت ،حو ح ححو ح ح
ضب ْوا ،
ضبْ حن).
حو ح ح
ْ ْح ح ح ح ح ْ حح حح ْح ح ح حح ح ْ ْ
الَّشح :لما فرغ المصنف من اللَكم لَع الفاعل الظاهر شع ِف ذكر الفاعل
ْ ْ
المض حمر.
ح ْ ٌ ح ْ ح ح ح ْح ْ ْ ْ ح ح ْح
حوالفاعل المضمر أو الضمْي :هو أسم يقوم مقام الفاعل الظاهر.
ح ح حح
لَع نح ْو حع ْْي :بحار ٌز ،حوم ْستح ٌ
َت . وهو
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 93
ح ْ ح ح ح ْح ح حْ حح ح ح حح ْ ح ح ْ حْ
ح ح
تاِت لَّلللة لَع المتَكم الواحد ،او المتَكمة الواحدة َ ،نو :انا ضبت. ح
ضبْت.ح اطب ،حَنْو :أحنْ ح ح ح حح ْ ح حْ
ت ح ح خ ح حوتأِت لَّلللة لَع الم
ْ ح ح ح حح ْ ح ح ح حْ حْ حْ
ح
حوتأِت لَّلللة لَع المخاطبة َ ،نو :أنت ضبت.
حْ
ضبْتما.ح اطبح ْْي ،حَنْو :أح ْنت حما ح ح خ ح ح ح حح ْ ح
حوتأِت لَّلللة لَع الم
حْ
ضبْتمْ. ْي ،حَنْو :أح ْنت ْم ح ح اطب ْ ح خ ح ح ح حح ْ ح
حوتأِت لَّلللة لَع الم
ْ ح حْ حْ ح ح ح حح ْ ح حْ
ح
حوتأِت لَّلللة لَع المخاطبات َ ،نو :أنُت ضبُت. ح
ضبْناح ْي :تحأحِت للْمتح حَكم الْمتح حعدد أحو ال ْ حواحد الْم حع َّظم حن ْف حسه ،حَنْو :حَنْن ح ح 💮 حونحا الْ حفاعل ْ ح
ضباح الزيْ حدان ح حلَع الْ حغائبح ْْي ،حَنْو َّ :ح ْ ح ْ ح ح َّح ح ح ح ح حح
💮 وألف الثنْي :تأِت لَّلللة
ض حبتاحَ،نْو :الْهنْ حدان ح ح ح ح ح َّح ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح
وتأِت لَّلللة لَع الغائبتْي
ضبواْ ْي ،حَنْو :الزيْد ْو حن ح ح لَع الْ حغائب ْ حْ ح ح ح ح ْ َّح ح ح ح ح
💮 حو حواو اْلماعة :تأِت لَّلللة
ضبْنح َ،نْو :الْهنْ حدات ح ح ح ح ح ح َّح ح ح ح ح ْ ح ح
💮 حون ْون اِلناث :تأِت لَّلللة لَع الغائبات
ح
ه تبْ حًن حلَع حما ُك حما ذك حر م حن الض حمائر ي ْع حرب ِف حمحل حرفْ ٍع فحاع ٌل ؛ ِلن حها حمبْن ٌّي ٌة ،حو ح ح ُّ
ف
ح ح حح ْحْ ْ ح ح ْ ْ ْ ح ح ْ ْ ح ح ْ ح
ت حمفت ْو ححة ،حو حلَع ت حمضم ْو حمة ،ولَع الفتح إن َكن ت حعليْه ،حلَع الضم إن َكن سمع
حْ ْ ح ح ح ح ُّ ْ ْ
إن حَكنح ْ ْ ح ْ ْ ح ح ْ ْ
ت حساكنحة ) ، (١فتحق ْول ِف إع حراب َنو ت حمكس ْو حرة ،ولَع السكون الكْس إن َكن
حح ٌ ح ْ ٌّ ح السك ْون ،حواِلاء :حضم ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌْ ح ؛ ح حْ
ِن حلَع الضم ِف مل ْي متصل مب لَع ُّ اض مبِن ضبت :فعل م ٍ
ْ ح ٌ
حرف ٍع فاعل .
ْح ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح
إذا حو حق حع ْ ح ح ح
ت حم ْوقع الفاعل ) ( ١حوكذا يقال ِف بحقية اِلسماء المبنية
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 94
حْ ٌ ح
* ف حوائد حوتنب حهات
ح ح ح ح ح ح ْ ح ْح ح حح
-١إذا تقد حم الفاعل حلَع فعله خ حر حج ع ْن ك ْونه فاعل إَل ك ْونه مبْتح حدءا
ب حَنْو :حزيْ ٌد حذ حه ح
ح ح ْ ْ ُّ ْ حح ْ ْ
اعة َ :تتح ُّص بالعقلء م حن اذلك ْور ،حوم حن اِلخ حطاء الشائ حعة ق ْوله ْم :الن حساء غ حسل ْوا اْل ح حم ح -٢حواو
ال :الن حساء حغ حسلْ حن اثليحاب.ح ح ح ح ح ح ْ ح ح
اثلياب ،والصواب أن يق
ح ح ْ ح ح ح حْ ْ ْ ْ ْ
(ه) دائما ،حوي ْستحَت حج حوازا. -٣الضم ْْي الم ْستحَت ِف الفعل ال حماِض تقديْره ( :هو ) أو
ح ْ حح حْ ح ح ْ ْحْ حْ ْ
-٤الضم ْْي الم ْستحَت ِف فعل اِلمر تقديره ( :أنت) دائما ،ويستَت وجوبا.
ْ ْ
اخت حلف حح ْرف الْم حض ح ْ حْ ْ ْ ْ ْ
ار حعة. -٥الضم ْْي الم ْستحَت ِف الفعل الم حضارع َيتحلف ب
ح ْ ْ حح ح ْ حح ح ْ ح حْ ح ْ • فح ح
المبْد ْوء بالهمزة َ ،نو :أضب تق ٍديره (أنا) ،ويستَت وجوبا.
ْ
ح حْ حْ حْ ح ْ ْ
• حوال حمبْد ْوء بالُّ ْون َ ،نو :نُضب تق ٍديْره (َنن) ،حوي ي ْستحَت وج ْوبا.
ح حْ ْ حْ ْ ْ
• حوال حمبْد ْوء بالحا ٍء َ ،نو :يحُضب تق ٍديْره (ه حو ) ،حوي ْستحَت حج حوازا.
ح ح ْ حح حْ حْ ح ْ ْ ْ
• حوال حمبْد ْوء بتحاء اِلأنيث َ ،نو :نُضب تق ٍديره (ه) ،ويستَت جوازا.
ح ح ْ ْ
ْ ح ْ حح ح ُّ ح ْ ح ْ ح ح ْ ْ ح ْ حْ خ ح ح ْح ْ ْ ح ْ ح
اطب َ ،نو :أحب أن تُضب تق ٍديره (أنت) ،ويستَت وجوبا. • والمبدوء بتاء الم
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 95
ح
الفاعل
ٌ ح
ْ
مض حم ٌر ظاه حرة
ح ح ٌ
ام حزيْدق
قح ح
ام الزيْ حدان
قح ح
ام الزيْد ْون
م ْستح ْ
َت ٌ
متصل
حزيْ ٌد ح ح ح ْح
ض حب (…) ح ح ْ ح ح
• تاء الفاعل :ضبت \تما\تم\ت\تن\ت
ت (…) هنْ ٌد ح ح
ض حب ْ ضبْنحا. • نحا الْ حفاعل ْ ح
ْي :ح ح
ضبا.ح ْ
الثنح ْْي :ح ح ح
• ألف
ح ح ح ح ْ
• حواو اْلماعة :ضبوا. ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 96
ْ
اِلع حراب :
ح ح ح ح
آء حر ُّبك ﴾ ﴿ - ١وج
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ حج ح ْ ٌ ح
اض مبِن لَع الفتح. اء :فعل م ٍ
لَع آخره ،حوالْ حَكف ؛ حضم ْ ٌ
ْي
ح حح ْ ٌ ح ح ٌ ح
حر ُّبك :حر ُّب :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاهرة
ٌ ح حح
ِن ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. حمبْ ٌّ
حح ْ ح ْ ح
﴿ - ٣قالت اِلعراب ﴾
ْ ْ ح ْ ٌ ح حح ح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ٌ ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ حح
لَع الفتح ،حواِلاء ؛ تاء اِلأنيث حرف ل مل ل من اِلعراب. قالت:فعل ما ٍض مبِن
ح ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ْحْ ح
اِلعراب :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
ح ح ْ ح ح ُّ ْ ح
﴿ - ٤قال الواريون ﴾
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ قح حال :ف ْع ٌل ح
ِن حلَع الفتح . اض مب ٍ م
ح
ِلنه حَجْع م حذكر حسالمٌ. ْ ح ح ُّ ْ ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ
ع بال ْ حواو نيحابحة ح
ٍ ة م الض ن ع الواريون :فاعل مرفو
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 97
ْ ْ ح ح ح
﴿ - ٥قال أبوهم ﴾
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ٌْ
اض مبِن لَع الفتح. قال :فعل م ٍ
ح ح ح ٌ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْح ح ح ح ح ح ح ْ ح ٌ حْ ٌ ْ
أبوهم :فاعل مرفوع بالواو نيابة عن الضمة ِلنه من اِلسماء اْلمسة ،وهو مضاف ،
ْ ح ح ح ٍّ ح ٌ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح حوال ْ حهاء :حضم ٌ
ِن حلَع الضم ِف مل جر مضاف إله والميم علمة اْلمع.
ح ْي متصل مب
ح ح ح
﴿ - ٦قال حرجلن ﴾
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ٌْ ح
اض مبِن لَع الفتح. قال :فعل م ٍ
ح ح ح ح ح ح ٌ حْ ٌ ح حح ح حْ ْح ح
حرجلن :فاعل مرفوع وعلمة رفعه اِللف نيابة عن الضمة ِلنه مثًن.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 98
ْ ْ ْح ح ْ ح
ت ْطبيْق حلَع إع حراب الفاعل المضمر :
ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 99
حح ح ْ ٌّ ْ ح ٌ ٌ ْ ح ْحْ ح ْ ٌّ ح ٰ ْ ح ْ ح ْ ٌْ ح - ١٠ح ح ح
اض مبِن لَع الفتح ،والف اِلثنْي ضمْي متصل مبِن ِف مل رف ٍع ضبا :فعل م ٍ
ح ٌ
فاعل.
ْ
لَع الْ حفتْح ،حواِلاء حح ْرف تحأنيْث حوالْف اِل ْثنح ْْي حضم ْْيٌ ح ْ ٌّ ح ٰ
اض مبِن ٌْ ح - ١١ح ح ح ح
ضبتا :فعل م ٍ
ٍ
حح ْ ح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ٰ
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل. لَع ُّ متصل مبِن
حح ْ ْ
ِن ِف مل حرف ٍع ْي متص ٌل حمبْ ٌّاعة حضم ْ ٌاْل ح حم ح ح ْ ٌّ ٰ
ِن حلَع الضم ،حو حواو اض مب - ١٢ح ح ْ ْ ٌ ح
ضبوا :فعل م ٍ
ح ٌ
فاعل.
حح ْي متص ٌل حمبْ ٌّ
ِن ِف مل لسك ْون ،حون ْون اِلنحاث حضم ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ٰ
لَع ا ُّ اض مبِن ٌْ ح - ١٣ح ح ْ
ضب حن :فعل م ٍ
ْ ح ٌ
حرف ٍع فاعل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 100
ْح ح
نائب الفاعل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 101
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 102
ْح حْ ح ح
أقسام نائب الفاعل :
ٌ حْ ح ح ح ْ ْ ح ح قح حال الْم حصنف :ح
(وه حو حلَع ق ْس حمْي :ظاه ٍر حومض حم ٍر ،فالظاهر َنو ق ْولك :ض حب حزيْد
ح ْ ْ ح ٌ ،حوي ْ ح
ُضب حزيْد ،حوأكر حم ع ْم ٌرو ،حويك حرم ع ْم ٌرو.).
ْ ح ح ْح ح ْح ْح ح ْح
الَّشح :انق حس حم نائب الفاعل -ك حما انق حس حم الفاعل -إَل ظاه ٍر حومض حم ٍر. ْ
ْ ْ
) ( ١ال ح ُّج اآليحة ()٧٣
ْ ) ( ٢الر ْ ح
ِحن م حن اآليحة ()٤١
ْ ) ْ ( ٣ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة ()٢٤٦
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 103
حْ ٌ ح
* ف حوائد حوتنب حهات :
ح ح ْح ح ْ ح ْ ْ ْحْ ح ح ح ْ
ت الم حصنف عن فعل اِلمر ِ ،لنه ل يبًن للمجهول
ْ -١سك
ْ ْح حْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ٌّ ْ ْ ْ ح ح ح ْ
ِن لل حمجه ْول) ؛ ِلنه قد يحك ْون الفاعل حمعل ْوما -٢اِلعب ْْي بـ(مغْي الصيْغة) أح حسن من قولا (مب
شح اَل ﴿خل حق ْاِلن ْ حسان﴾ الْ حفاعل حم ْعل ْو ٌم حوه حو ( :الل) ،حولحكنه ل ح ْم ي ْذ حك ْر .ينْ حظر ح ْ ححْ حح ح
،فقول تع
ِحه الل. ْاآلجر ْومية لبْن عثحيْم ْ ح
ْي حر ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 104
ْ ح
بحاب المبتحدإ حواْل ح حَّب
ْ ْ ْح ح ح ْ
اْل ح حَّب :الْمبْتح حدأ :ه حو ْال ْسم ح ح ح ْ
الم ْرف ْوع ال حعار ْي حعن قال الم حصنف ( :بحاب المبتدإ و
ٌ ح حْ ح ح ح ْ ح ْ
اْل ح حَّب :ه حو ْال ْسم ح ْ ْ
الم ْرف ْوع الم ْسنحد إلْه َ ،نو ق ْولك :حزيْد قائ ٌم ، ال حع حوامل اللفظية ،و
ح ح ح ح
حوالزيْ حدان قائ حمان ،حوالزيْد ْون قائم ْون.).
ْ ح ح ح ْح حح ْ ْ ْح ح حْح ح ْ حح ح ْ ْ
الَّشح :بعد أن فرغ المصنف من ذكر الفاعل ونائب الفاعل ،شع ِف ذكر
َّب حلز ٌم للْمبْتح حدإ حَغْلا ،حوي حشُك حمعهح ح ْ
اْل ح ح ح ْ ْح ح ح ْ
اْل ح حَّب ،حو ح ح
َج حعه حما ِف بح
اب حواح ٍد ؛ ِلن
ٍ المبتدإ و
ْحح حْ ح ْ ُّ ْ ْ ح ح
َجْلة ا ْسميحة ،ي حسَّم الركن اِلول منها :مبتدأ ؛ ِلن اْلملة تبتدئ به .
ح ح ح ْ ح
ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ُّ ْ
الركن اثلَّاِن من حها :خ حَّبا ؛ ِلنه َيَّب به عن المبتدإ .
ح ح حوي حسَّم
ح ح ٰ حْ ح ْحْ ح ْ ح ٌ ْ ح ح ) ( ١ح ْ
-أخرجه مسلم ،عن الارث اِلشعري رِض الِل عنه.
ح حح ح ح امل لح ْفظ ٍّي حَكلْف ْعل ،حَنْو قح ح
امت الصلة ،فل يقال ِف الصلة مبْتح حدأ الم ْقر ْون ب حع ح
خَت حز به م حن ح ْ
) - ( ٢أ
ٍ
ْ ح ح ٌ
بحل يقال فاعل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َما ِء
اب َم ْرف ْوع ِ 105
حْ حْ ح حْ ٌ ح
ٌ )(٣ ح ْ ح ْ ح ح ْ ح
ِلن الرفع إما أن يكون بالضمة َنو قولك :زيد قائم .
حْ حْ ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْح
ح ح )(٤ ح ْ
وأما أن يكون الرفع باِللف َنو قولك :الزيدان قائمان .
ْ ح )(٥ ْ ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْح حْ ح ْ ح
وإما أن يكون بالواو َنو قولك :الزيدون قائمون .
ح ح ْح حٌ ح ح ح ُّ ْ ح ح ْ ْح ح ْح ح ح ح ح ْ
فالواقع منه مبتدأ اثناعَّش ضمْيا َ ،كها ضمائر منفصلة وه :
ح ْ ح حْ ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح حْ ح حح ْ ح ح ْ حح ح حْ
(أنا ،وَنن) أنا :للمتَكم الواحد ،وَنن :للمتَكم المتعدد ،أو الواحد المعظم نفسه.
ح ْ حح ح ٌ ح حْ ح ْ ح
تقول :أنا قائم ،وَنن قائمون.
ٌ ْ ح ح ح ْ حْ ح ح ححْ ْ ْ ح حْ ح ْ ح ح ْ ح حْ ح حْ
(أنت ،أنت) للمخاطب المفرد ؛ أنت :للمذكر ،وأنت للمؤنثة .تقول :أنت قائم ،
ْ ح ٌ
حوأنت قائ حمة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 106
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 107
ٌ حح ٌ اف ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ ْح ح ْ ح ح ح ح ٌ ) ( ١حزيْ ٌد :مبْتح حدأْ أحو ٌل ،حجاريح
ْي متصل ِف مل حج ٍّر م حضاف ان وهو مض ٍ ث أ د ت ب م : هت
ْ ْ ٌ ح ْ
إ حلْه ،حو حذاهبح ٌة :حخ حَّب الْمبْتح حدأ اثلاِن ،حواْل ْملة ال ْسمية (جاريحته حذاهبحة) ِف حمحل حرفع حخ ح ٌ
َّب للمبْتح حدأ ٍ
حٌْ ْح
اِلول (زيد)
ام أب ْوه) ِف حمحل حرفْع حخ ح ٌ ح ْ ح
ام :ف ْع ٌل حماض ،حوأب ْوه :فحاع ٌل ،حواْل ْملحة الْف ْعلية (قح ح ٌ
) ( ٢حزيْ ٌد :مبْتح حدأ ،حوقح ح
َّب ٍ ٍ
ْ ْح ح ح ٌ
(زيْد) للمبتدأ
حح ح ْ ح حٌ ْ ْح ح ح ٌ ْ ح ح ٌّ ح ْ ٌ ٌ
(زيْد) ار حوُمر ْو ٌر ،حو شبْه اْل ْملة (ِف اَلار) ِف مل رف ٍع خَّب للمبتدأ ) ( ٣حزيْد :مبْتح حدأ ،حوِف اَلار :ج
حح ح ْ ح حٌ ْ ْح ح حْ ٌ ح ح ْ ح ْ ْ ْح ) ( ٤ح ْ ٌ ْ ح ح ٌ ح ْ ح ح ح ْ ح ح
زيد :مبتدأ ،وعندك :ظرف مَك ٍن ،و شبه اْلملة (عندك) ِف مل رف ٍع خَّب للمبتدأ (زيد)
حْ ٌ ح ْ ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ح َّ ْ ْ ح ْ حح ْ ح ْح حْ ٌ
ار حوال حمجر ْور ،أ ْم ه حو مذ ْوف * تنبيْه :اعل ْم أنه قد اختحلف العل حماء ِف اْلَّب ،أ هو الظرف واْل
ح ْ ٌ ْ ٌ جر ْور متح حعل حقان به ،فحإ حذا قلْ ح ح ْ ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ
ت :حزيْد ِف اَلار ،و حزيْد عن حد حك ،فاِلقديْر : والظرف واْلار والم
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 108
ح ْ ح ح ح ْح ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌ ح ٌ ح
ب الم حصنف إَل حزيْد (َكئ ٌن) ِف اَلار .حو حزيْد (َكئ ٌن) عندك ،فاْلَّب (َكئن) مذوف ،وقد ذه
ح ْح ْح ْ ح ْ ْح
اِلول ،لحكن الر ح
أي اثلاِن ه حو اذلي حعليْه اْل ْمه ْور ،حوه حو الصحيْح ،حوالل أعلم .ينظر الرأي
ابن حعقيْ ٍل (.)٢١١/١
ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 109
ْ
اْلحَّبح
ْ ح ْ ٌ
غ ْْي مف حر ٍد مف حرد
ٌ ح
حزيْد قائ ٌم
ح حٌ
شبْه َجْل ٍة َجْلة
ح ٌ ح ٌّ ح ْ ْ ٌ ٌ
ظ ْرف ار حوُمر ْو ٌرج فعليحة ا ْسميحة
ٌ ْ ٌ حٌْ ح ح ح ح ٌ حزيْ ٌد ح
حزيْد (عن حد حك) حزيْد (ِف اَلار) (جار حيته ذاهبحة) زيد (قام أبوه)
ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 110
ْ
اِلع حراب :
ح
﴿ - ١الل حر ُّبنا ﴾.
ح حح ٌ ْح حٌ ح ْ ْ ٌ ْ ْ ح ح ح ح ح حْ ْح ح ح حْ
الل :لفظ اْلللة :مبتدا مرفوع باِلبتداء وعلمة رفعه الضمة الظاهرة لَع آخره.
ٌ ح ٌ ْ ٌ ح ْ ح ح
حر ُّبنا :حر ُّب :خ حَّب المبْتح حدأ حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره ،حوه حو م حضاف
ٌ ح حح ْي متص ٌل حمبْ ٌّ ونحا :حضم ْ ٌ
ِن ِف مل حج ٍَّر م حضاف إلْه
ح ْ ْ ح ح ُّ ح ْ
﴿ - ٢ءأنتم أشد خلقا ﴾.
حح ْ َّ ْ ْ ْ ح ْ ٌ ْ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ْ ْ ح ح ْ ح ْ ححْ
أأنتم :الهمزة :حرف استفهامٍ ،أنتم :أن :ضمْي منفصل مبِن لَع السكون ِف مل
حرفْع مبْتح حدا ٌ ،حواِلاء :حح ْرف خ حطاب حوالْميْم :للْ ْ
جمع. ٍ ٍ
ح حح ح ح ُّ ح ح ْ ْ ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ
أشد :خَّب المبتدا مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة لَع آخره.
ح
حة الظاه حرة حلَع آخره. ِّي حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح حخلْقا :حت ْمي ْ ٌ
ه حع حصاى ﴾.
﴿ -٤ح
ٌ حح ْ ح ح ْ ٌ ْ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ
ِن حلَع الفتح ِف مل حرف ٍع مبْتح حدا. ه :ضمْي منفصل مب
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 111
ححح ْ ح ْ ح ْ ح ح حح ْح ح ح ح ح ح ْ ْح ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ
عصاى :خَّب المبتدأ مرفوع وعلمة رفعه الضمة المقدرة لَع اِللف منع من ظهورها
ٌ ح حح اف ،حو حياء الْمتح حَكم حضم ْ ٌ
ْي متص ٌل حمبْ ٌّ ح ُّ ح ح ح ٌ
ِن ِف مل حج ٍَّر م حضاف إلْه. اِلعذر ،وهو مض
ح ْ ح ح
يها خاَل ْون ﴾. ﴿ - ٥وهم ف
ْ ح حح ح ْ ْح ح ٌ ح ْ ْ ْ ح ْ ٌ ْ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ه ْم :ح
ِن حلَع الضم ِف مل رف ٍع مبتدا ،والميم للجمع. الهاء :ضمْي منفصل مب
ح ح ْ ْح ح ح ح ٌّ ح ْ
اسم الفاعل (خاَل ْون). ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان بفيها :ج
ح
ِلنه حَجْع م حذكر حسالمٌ. وع حو حع حل حمة حرفْعه ال ْ حواو نيحابحة ح
ح ْ ح ح ح ْ ْح ح ح ْ ٌ
ٍ ة م الض ن ع خاَلون :خَّب المبتدأ مرف
حٰ ح ح ْ
ح
﴿ - ٦أوَلك مأواهم الار﴾.
ح ْ ح ْح حح ح ْ ْح ح ٌ ح ٌ حٰ ح ْ ح ح ح ْ ٌ ح ح ْ ح ْ
اب.أوَلك :اسم إشار ٍة مبِن لَع الكْس ِف مل رف ٍع مبتدا أول ،والَكف حرف خط ٍ
اِللف حمنح حع منْْ ح ح حح ْح ْح ح ح ح ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ حْ حْ
ان مرفوع ،وعلمة رفعه الضمة المقدرة لَع ح ح
مأواهم :مأوى :مبتدا ث ٍ
ح ح ح َّ ح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ح ُّ ح ح ح ٌ ح ْ ح ح
ظه ْورها اِلعذر ،وهو مضاف ،واْلاء :ضمْي متصل مبِن لَع الضم ِف مل ج ٍر مضاف
ٌ
ح ْ
﴿ - ٧الل يحبسط الر ْزق ﴾.
ْ ح ٌ ٌ ْ ح ح حْ
الل :لفظ اْلحللة :مبْتح حدا حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
لَع آخره ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي
ح حح ْ ٌ ح ٌ ٌْ
يحبسط :فعل م حضارع حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاهرة
ْ
حْ
َت حج حوازا تقديْره ه حو . م ْستح ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ ُ َ
ات األ ْس َم ِاء
اب َم ْرف ْوع ِ 112
ْ ح ْ حْ حح ْ
﴿ - ٩والركب أسفل منكم ﴾.
ح ْح ح ٌ ح ْ ٌ ْ ْ ح ح ح ح ح ح ْ ْ
الركب :مبتدا مرفوع بالبتداء وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
ح ح ْ ْحْ ح ح ح حح ٌ ح ْ ْ حح ْ ح ْ حح ح ٌْ ح ح حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ
أسفل :ظرف مَك ٍن منصوب وعلمة نصبه الفتحة وهو متعلق بمحذوف خَّب المبتدأ.
ْ حح ح ْ ح ْ ْ ح ٌّ ح ْ
حأسفل). ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان ب حمحذ ْوف صف ٍة ل (منكم :ج
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 113
اب :النو ِ
ح ح ح ْ ْ ح ح ح ْح ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ
قال الم حصنف ( :بحاب ال حع حوامل اَلاخلة لَع المبتدإ واْلَّب :وه ثلثة أشياء َ :كن
ح ح حح ح ح ح ح حح ح ح ح ح ح حْ حح ح
وأخواتها ،وأن وأخواتها ،وظننت وأخواتها.(.
ح ح ْ ح ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح حح ْ حْ حْ ح ْ ْ ح ح ح ْ ْح ح ح ْ ْ
الَّشح :المبتدأ واْلَّب مرفوَعن ،ولكن قد يدخل عليهما َعمل لفظي فيغْي
ح ْحح ح ح ح ْ ْ
حو حينسخ حكمهما السبق ،وتسَّم هذه العوامل بالواسخ.
ح ح ح ح
ح ح ح ح ْ
ان من حها :اِل حزالة ،يقال :ن حسختعه :حَجْع نحاسخ ،حوالن حسخ ِف اللُّ حغة حل حم ح
حوال حواسخ :ح
ٍ ٍ
ْ ْ ْح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ححح
الش ْمس الظل إذا أزِله .وِف اِلصطلح :إزالة حكم المبتدإ واْلَّب.
ح ح ح ْ
ح ح حح ح حْ ح ح حْ
أنواعها :ه ثلثة أنو ٍ
اع :
ْح ح ْ ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح َّ ح ح ْ ح ٌ ح حْ ح ْ ْح حح ححْ
ح
- ١ما يرفع المبتدأ وينصب اْلَّب ،وه َ :كن وأخواتها ،وَكها أفعال ،ويسَّم اِلول
ح ح ٌ ح ْ ح حح ح ْ ح ح ح
َّبها ،مثل َ :كن حزيْد نشيْطا. م ْن حمعموَل (َكن) ا ْسم حها ،حوي حسَّم اثلاِن :خ
ْح ٌْ حح ح ْ ْح حح ححْ ح ْ حْ
- ٢حما ينصب المبتدأ ويرفع اْلَّب ،وه :إن وأخواتها ،وه حروف ،ويسَّم اِلول
ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح
ٌ ْ حْ ح ْ ححح ح َّ ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ْح
من معموَل (إن) اسمها ،ويسَّم اثلاِن :خَّبها ،مثل :إن زيزا نشيط.
ْح ْ ْ ح ح ح ح ْح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ٌ حْ
اِلول منْ - ٣حما ينصب المبتدأ واْلَّب ،وه :ظن وأخواتها ،وه أفعال ويسَّم
ح ح
ح حْ ح حْ ْ ح ح ْ حح ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ح
حمعم ْوَل (ظن) وأخوتها :مفعول أول ،واثلاِن مفعول ثانيا ،مثل :ظننت زيدا
ْ ح
ح
نشيْطا.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 114
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 115
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 116
اب :النو ِ
ح ح ْ ح ح ْ ح ح ُّ ح ْ ح ْ
ْف :
ٍ ن م دق ت طَّش ب ل م ع ي ام : اِناثل و
ْ ْ ْ ح ح حْ ح ح ح ح ح حح ح حح ح ح ْح ح ح حْحح ْح
اظ ( زال ،وبرح ،وفتئ ،وانفك ) وه تفيد الستمرار َنو قول وهو أربعة الف ٍ
ك :حما بحر حح حزيْ ٌد قحارئا ،حوماح ْ ح ) (٢ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ
ال حِب ﷺ « :حما حزال جَّبيْل يوصيِن باْلار » ،وَنو قول
ْ ْح ح ح ح ح
ئ ع ْم ٌرو ذاكرا ،حو حما انفك بحك ٌر م حصليا. فت
ْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ُّ ح ْ ح ْ ح ْ
واثلالث :مايعمل بَّشط تقدم (ما) المصدرية الظرفية :
حٰ ح ٰ ح ْ حح حْ حْ حح ح حح ح ْ ْ ح ح ح ح ح ح
ح ح
وهو (دام) ل غْي ،وه تفيد بيان المدة َ ،نو قول تعاَل ﴿ :وأوصاَّن بالصلوة والزكوة
ح ح ح ًّ ٣ح ْ
حما دمت حيا﴾ ) ( أي :مدة دواِم حيا.
ًّ ح ح ْ
ْ ح ح حح ح ح ح ح ْ حح ح ح ح ْح ح حو حم ْع حًن قح ْول الْم حصنف حر ح
ِحه الل ( :وما تْصف منها) أي :من َكن وأخواتها ،فإنه
ح ح حٌْ ح حْ حْ حْ ح ح ٰ ح ح ح ح ٌ ح ح حي ْع حمل حع حم حل ح
اء َكن م حضارَع أو أمر أو غْي ذلك ،تقول َ :كن زيد قائما ،
ْ الماِض ،سو
ح ٌ ح
حو حيك ْون حزيْد قائما ،حوك ْن قائما.
ح
) - ( ١آل ع ْم حران م حن اآليحة (.)٣٦
حح ح ح ح ح ح ح ٰ حْ ح ح ح
ِض الِل عنه ٍم.) - ( ٢متحف ٌّق حعليْه ع ْن ابْن عمر وَعئشة ر
) - ( ٣حم ْريح حم م حن اآليحة (.)٣١
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 117
اب :النو ِ
ب. ص
حح ح ْ
ن ل م ِف ن أو شبْ حه َجْلحة يحك ْ
و يحك ْون حمنْص ْوبا حوإ حذا حَك حن َجْلحة ْ
ٍ
ك إ حذا قلْتح
ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح حْ ْ ح ح ْ حْ ح ح ْحْ ح ح ح ح ح حح ح
َ -٤كن وأخواتها تسَّم اِلفعال الاقصة ؛ لعدم اكتفائها بمرفوعها عن منصوبها ؛ ِلن
ْح ْ ح ح حْ ْ ح ح ْ حح ح ح ح ح ٌ ح ح ْ ح
َ :كن حزيْد حول ْم تقل :قائما ،حمثل ؛ َكن اللَكم ناقصا ل ْم َتصل به فائ حدة للم ْستحمع .ينظر :
ْ ح
الك حواكب (.)١/١٩٥
ح ْ ح ْ حْ ح ح ح ْ ح ح ح حْ حْ ح ح ح حح ح حح ْ ح ح حح ْ ح ح حح ْ ح ح
َ -٥ي ْوز ِف (َكن ،وأمَس ،وأصبح ،وأضَح ،وظل) أن تستعمل بمعًن صار َ ،نو قول تعاَل :
شححجهه م ْس حو ًّدا﴾ ،ينْ حظر :ح ْ ح ح ْ ْ حح ْ ح ْ ْ ْ ْح ح ح
﴿ حو َكن م حن الَكفريْ حن﴾ ﴿ ،فأصبحتم بنعمته إخوانا﴾ ﴿ ،ظل و
ح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 118
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 119
اب :النو ِ
ْ
اِلع حراب :
ح ح
َ ﴿ - ١كن الاس أمة حواح حدة ﴾.
ْ ْ ح ح ٌ ح ح ٌْ ح
اْل ح حَّب.ح اض ناسخ ،يح ْرفع اِل ْس حم حو حينصب َكن :فعل م ٍ
ْ ٌ ح ح ح
الاس :ا ْسم َكن حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
حة الظاه حرة. أمة :حخ حَّب حَك حن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة. ت حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح حواح حدة :حن حع ٌ
حح حح ح
ون ُمْتحلف ح
ْي ﴾. ﴿ - ٣ول يزال
ْ ح ح ْ ح ْ ح حح ح
ْف ل مل ل م حن اِلع حراب. ل :حرف ن ٍ
اعة :حضم ْْيٌ ْ
اْل ح حم ح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ح
يح حزالون :يح حزال :فعل مضارع مرفوع وعلمة رفعه ثبوت الون ،وواو
ح ح ْ ُّ ْ
ح حح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
السك ْون ِف مل حرف ٍع ا ْسم (ل يح حزال). لَع ُّ متصل مبِن
ْح حح ح ْح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْح ح ح ح
ْي :خ حَّب (ل يح حزال) حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه الاء نيبة عن الفتحة ِلنه َجع مذك ٍر
ْ ُمتلف
حسال ٌم.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 120
اب :النو ِ
ح ح ْ ْ ح ح ح ح ْ حٰ
﴿ - ٤لن نَّبح عليه عكفْي ﴾.
ال. لح ْن :حح ْرف حن ِْف حونح ْصب حوٱ ْست ْقبح
ٍ ٍ ٍ
ل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة حوٱ ْسم حها حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ
َت
حْ ح ح ح ٌ ْ ٌْ
َّب حح :فعل م حضارع حمنص ْو ٌب بــ(لن) وع نْح
حْ ح حْ
يها تقديْره (َنن). ف
حح ح ٌْ حْ ٌ ح ح ْ ح ْ ْ
حعلحيْه :حجار حو حُمْر ْو ٌر ،ح ح
لَع الكْس ِف مل حج ٍّر لَع :حح ْرف حج ٌَّر ،حوال حهاء :ضمْي مبًن
ح ح حح ْ ٌ ح ٌ ح ْ ْ ْ
حواْلحار حوال حمجر ْور متح حعلقان ب(َعكفْي) ِلنه اسم فاعل.
ْ ح حح ح
ِلنحَّه حَجْع مذكر حسالمٌ. حْ ْ ٌ ح ح حح ح ْ َعحكف ح
ْي :حخ حَّب (نح ْ ح
ٍ ة بيا ن ءاال ه بص ن ةملعو ب وص نم ) ح َّب
ْ
﴿ - ٥حمادمت حح ًّيا ﴾.
ْي السكون ،حو ْ ح
اِلاء حضم ٌ لَع ُّح ٌ حْ حح
اض ناسخ مبًنٍ م حماد ْمت :حما :حم ْص حدري ٌة حظ ْرفي ٌة ،حد ح
ام :ف ْع ٌل ح
لَع الضم ِف حمحل حرفْع ْ ٌ حْ حح
اسم حها. ٍ متصل مبًن
ح حح ْحْ ح ْ ح ام حمنْص ٌ حح ًّيا :حخ حَّب حد ح
وب حو حعل حمة نصبه الفتحة الظاهرة لَع آخره.
ح
ْ ح
﴿ - ٦حما حزال ج َّْبيل يوصيِن باْلحار﴾.
ْ ْ ح ٌ ح ْ ح ح ح ح ح حٌ ح ح ٌْ ح
اْل ح ح ح
َّب. اض ناسخ يح ْرفع ال ْس حم حو حينصب ما زال :ما :نافية ،زال :فعل م ٍ
ح ْ ٌ ح ح
ج َّْبيْل :ا ْسم حزال حم ْرفوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
وع حو حع حل حمة حرفْعه الضمة الْم حقد حرة حع حل ْالحاء حمنح حع منْ ح ٌ حْ ٌ ٌْ
يوصيِن :فعل مضارع مرف
ْي متص ٌل حمبْ ٌّ
ِن َت ،حو ْالحاء :حضم ٌ ْي م ْستح ٌ ظهور حها ْاثل حقل ،حو ُّ
ال ْون :للْوقحايحة ،حوالْ حفاعل :حضم ٌ
حح ح ح حح ح ْ ْ ح ْ ْ ْ ٌ حح ح ْ
(زال(. ب حمفعول به ،حواْل ْملة الفعليحة ِف مل نصب خَّب ِف مل ن ٍ
ص
ْ ٌ ح ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ح ح ٍّ ح ْ ْ ح ح ْ ح ْ
باْلار :اْلاء :حرف جر ،واْلار :اسم ُمرور وعلمة جره الكْسة ،واْلار والمجرور
ْ ْ ح
متح حعلقان بالفعل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 121
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 122
اب :النو ِ
) ( ١ح ْ ْ ح
شح الق ْطر ص (.(٢٠٥
ْ ْ
) ( ٢الحج م حن اآليحة ()٦٣
ْ ْ
) ( ٣ال حمائ حدة م حن اآليحة (.(٩٨
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 123
اب :النو ِ
ح ْ ٌ )(٤
ِبيل
ٌ حح ح حْ ح ْ ْ ْ حح حْ حح ٌ ححْ حح ح ح ْح ح حح
)(٥
حو(كأن) :معناها التشبيه مثل :كأن زيدا أسد ،وقول تعـاَل ﴿ :كأنها كوكب﴾
ْ ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
ت) :حمعنحاها اِل حمِن :حوه حو حطلب الم ْستححيْل – َغْلا -أو الممكن الصول
ْ )(٦ ْ (لْ ح و
ت محمدا حح ٌ الص ْول حَنْو :حلْ ح ْ ْ ٌ ،فحالْم ْستححيْل حَنْو :حلْ ح
اض. اب حَعئد ،حوالم ْمكن ت الشبح ح
حح ٰح ح ح ح ْ الَتِّج حواِل حو ُّقع ،فح ح ح ْح ح ح
لِل يح ْرِحنحا ،المحب ْوب َ ،نو :لعل ٱ الَتِّج ِف اها :ح حو(ل حعل) :معن
* كر ْوه :لح حعل الْ حعد حوقحادمٌ.
ح ْ ُّ
حواِل حوقع ِف الم
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 124
اب :النو ِ
ْح ح ْ اطب ْ ح ح حح ٌ ْ ح
ْي ......اه شفاء ال حعليْل ص ( ، )٣٢٨حوينظر الصبحان خ ح ،حوالر حجاء اذلي فيها متعلق بالم
(.)١/٤٠٤
ح ْ ح ُّ ح ح ْ - ٤إ حذا اتح حصلح ْ
(ما) ال ح ْرفية الزائ حدة بـ(إن) حوأخ حوات حها تكف حها حعن ال حع حمل ِف اْل ْملة ال ْسمية الِت ت ح
ْ ْ ْ ح ح حٌ ْ ْح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ح حْح ححْح حْ
ت قبْل دخول الرف الاسخ مثل
ْ ح َّب كما َكن
ٍ خو ٍ أ د ت ب م ن م ةن و ك م ةل م اْل َق ب ت و اهي ل ع ل ح د ت
ْ ْ ح
ْ ْ ح ْ حٌ ح ْ حْح ْ ٰ ح ْ ح ح ح ح ح
ت) فيحج ْوز إه حمال حها حوإع حمال حها. ق ْول ت حعاَل ﴿ :إن حما ٱلمؤمنون إخوة ﴾ وييستثًن من ذلك (ل
ح ْ ْح ْح
شح الق ْطر ص (.)٢٠٧ ينظر :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 125
اب :النو ِ
ْ
اِلع حراب :
يف حخب ٌ ح ح ٌ
ْي﴾. ﴿ - ١إن الِل لط
ْ ح حْ ح
اْل ح حَّب.ح إن :حح ْرف ت ْوكيْ ٍد ،ينصب ال ْس حم حو حي ْرفع
ْ
اْل ح حللحة ،ا ْسم إن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح ح حْ
حة الظاه حرة. الِل :لفظ
ْ ٌ ح ح ح ٌ
لطيف :خ حَّب إن حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ْ ٌ ح ح ٌ ح ح
ْي :خ حَّب ثان حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة. خب
ْ ح ح ح ْح ح
﴿ - ٢اعلموا أن الِل شديد العقاب ﴾.
ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ُّ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ْح
اعلموا : :فعل أم ٍرمبِن لَع حذف الون ،وواو اْلماعة ضمْي متصل مبِن لَع
ح حٌ حح ح ْ ح ٌ ح ْح
السك ْون ِف مل رف ٍع فاعل ،واِللف فارقة. ُّ
ْ ح ححْح ْ
اْل ح حَّب.ح ح ْ حْ ْ حْ ح
أن :حرف توكيد ينصب السم ويرفع
ح ح ْحْ ْح ح ح ْ ٌ ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح حْ
الِل :لفظ اْلللة اسم (أن) منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة.
ح ح ح ٌ ح حح حح ح حْ ٌ ح حح ح حْ ح
شديد :خَّب (أن) مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة لَع آخره وهو مضاف.
ح ح ٌ حْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح
العقاب :مضاف إله ُمرر وعلمة جره الكْسة الظاهرة ِف آخره.
ح ح حح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح حٰ
﴿ - ٣وما كفر سليمان ولكن الشياطْي كفروا ﴾.
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ٌْ ح ح ح ح حح ح ح حٌ
ِن حلَع الفتح. حوما كف حر :ما :نافية ،كف حر :فعل م ٍ
اض مب
ح ٌ حْ ٌ ح حح ح حْ ح ْ ح
سليمان :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 126
اب :النو ِ
ْ ح ححْح ْ
اْل ح حَّب.ح ْ ْ ح حْ ْ ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح حٰ
اك ينصب السم ويرفع
ولكن :الواو :حرف عط ٍف ،لكن :حرف استدر ٍ
ْي :ا ْسم ( لحكن ) حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة. الشيحاط ح
ْح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ٌْ ح ح ح
ِن حلَع الضم ،حو حواو اْلماعة :فاعل ،واْلملة من الفعل وفاعلهاض مبكفروا :فعل م ٍ
ح حح ْ ح
ِف مل حرف ٍع خ حَّب ( لكن ).
ٌ حح ح حْ ح
﴿ - ٤كأنها كوكب ﴾.
ْ ح ْ ح ح ح ْ ح ْح ح ح ح ْ ح ح ْ ٌ ْ ح ٌ ح ْ حْ ْ حْ حح ح حح
ٌّ
كأنها :كأن :حرف تشبيه ينصب السم ويرفع اْلَّب ،والهاء ضمْي منفصل مبِن ِف
حح ح ْ
ب ا ْسم حها. مل ن ٍ
ص
ح حْ ح ٌ حح حح حْ ٌ ح حح ح حْ
كوكب :خَّب (كأن) مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 127
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 128
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 129
اب :النو ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 130
اب :النو ِ
ْ
اِلع حراب :
ح ح
﴿ - ١حون حراه قريْبا ﴾.
ْ ٌ ح ٌ ٌْ ح ح ح ح ْ ْ ح
حون َّراه :ال حواو :تع حرب حلَع حح ْسب حما قبْل حها ،ن حراه :فعل م حضارع حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه
ْ حْ حْ لَع آخره للت حع ُّذر حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ ْ ح ح حح
َت وج ْوبا تقديْره (َنن) حوال حهاء ْي م ْستح ٌ الضمة المقدرة
حْ ٌْ ح ٌ حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح حضم ْ ٌ
ب مفعول به أول. ٍ ص ن ل م ِف م الض لَع ْي متصل مبِن
حة الظاه حرة. قحريْبا :حم ْفع ْو ٌل به ثحان حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ٍ
ًّ ح ح ح ْ ح ح حْ
﴿ - ٢إنا جعلناه قرءانا عربيا ﴾.
اسم حها.ِن ِف حمحل نح ْصب ْ ٌّ ْي حمبْ يها :حضم ْ ٌإنا :إن :حح ْرف تح ْوكيْد حونح ْصب ،حونحا ال ْ حم ْد حغ حمة ف ح
ٍ ٍ ٍ ٍ
ٌ ح ْ ٌّ ح ح السك ْون ،حونحا :حضم ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌْ ح ح حح ح ح ْح
السك ْون لَع ُّ ْي متصل مبِن لَع ُّ اض مبًن جعلناه :جعل :فعل م ٍ
حْ ٌ ح ٌ حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ِف حمحل حرفْع فحاع ٌل حوال ْ حها :حضم ْ ٌ
ب مفعول به أول. ٍ ص ن ل م ِف م الض لَع ًن ب م ل ص تم ْي ٍ
ح ْ ْح ْ ْ ح حح ح ْحْ ٌ ح حح ح ح ْ حْ ٌ ح حْ ْ
ان منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة لَع آخره واْلملة الفعلية قرآنا :مفعول به ث ٍ
حح ْ ح
ِف مل حرف ٍع خ حَّب إن.
ح
حة الظاه حرة حلَع آخره. ت حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح حع حرب ًّيا :حن ْع ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس ِخ َب ُ َّ َ 131
اب :النو ِ
ح حح
﴿ - ٤حواَتذاهلل إبْ حراهيْ حم خليْل﴾.
ح ْ ْحْ ْ ْ حْ ح ْ حْ حح ٌْ ح
اض من أفعال اِلحويل تنصب مفعولْي. اَتذ :فعل م ٍ
ْ ٌ ح ح ٌ ْ ح ْ
الل :ال ْسم الكريْم فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ح ح ْحْ ْح ْح ح ْ ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ
إبراهيم :مفعول به أول منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة.
حخليْل :حم ْفع ْو ٌل به ثحان حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة. ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 132
اِل حوابع
ح ح ٌ ح ح
اك حزيْد آخر ،فْف
ح ح ٌ ح
ام حزيْد ،حوَكن هن
ح
ت -حمثل : -ق ) ( ١ال ْعت يحأِت ل حف حوائد ،منْ حها :اِل ْوضيْح ،فحإ حذا قلْ ح
ححْ حح ْ ح ح ٌ ْ ْ ح ح ح ْ حْ ح
ام حزيْد ال حعاقل ،فلفظهذه الحال َتتحاج إَل حو ْصف حزيْ ٍد بصف ٍة م ْن صفاته اْلحاصة به ،فتقول :ق
حْ ٌ ْح ْ ْ حح ْح حح حْ ْ ح ح ح حْ ح ح ْ حْ ح ْ
(ال حعاقل) وَنوه يسَّم نعتا (أو صفة) ،وَيب فيه الرفع حينئ ٍذ تبعا للفظ (زيد) المرفوع لَع
ح ح ٌ
أنه فاعل .
) ( ٢ا ْبن حعقيْ ٍل ()٣/١٩٠
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 133
ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح
ِلن حمنْع ْوتحه حُمْر ْور ٌ. ح ْ ح
وِف المثال اثلالث :نعت ُمرور ؛
ح ْ حْ حْ حْ ْ ْ ح ْ ح ْ
فالعت يحتبحع حمنع ْوته ِف :إع حرابه حوتنك ْْيه حوتعريْفه حوتذك ْْيه حوتأنيثه حو حع حدده .
اط م ْستحق ٌ اَل ﴿ :ح ٰه حذا ح حْ حح ح ْ ح ْ ْ ْ ح
يم﴾)، (٣ ِص ٌ حوم ْن أمثلة العت ِف الق ْرآن الكريْم ،قول تع
ح ح ح ح ح ححْ حح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ْ ح ححْ حح ح
اط
وقول تعاَل ﴿ :اهدنا الْصاط المستقيم﴾ ،وقول تعاَل ﴿ :هداِن رِب إَل ِص ٍ
م ْستحقيْ ٍم﴾).(٤
ح ح ح ٌ )(٥ ْح ح أمثلحة ال ْعت ِف ُّح ْ ْ
السنة :ق ْول ﷺ« :الَك حمة الطيبحة صدقة» ومن
ح
) ( ٣آل ع ْم حران م حن اآليحة ()٥١
ْحْ
) ( ٤اِلن حعام م حن اآليحة ()٦
حْ ح ) ( ٥ح ح ْ ح
خاري حوم ْسل ٌم م ْن ححديْث أِب ه حريْ حر حة حر ح
ِض الل عنه . رواه اْل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 134
ْ
اِلع حراب :
اط م ْستحقيْ ٌم ﴾. ٰ ﴿ - ١ه حذا ح
ِص ٌ
حح ح ْ ْح ح ٌ ْ ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
السك ْون ِف مل رف ٍع مبتدأ. لَع ُّ ٰهذا :ال حهاء للتنبيه ،وذ ا :اسم إشار ٍة مبِن
ح ْ ٌ ح اط :حخ ح ٌ
َّب حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره. ِص ٌح
ح ْ ٌ ح م ْستحقيْ ٌم :حن ْع ٌ
ت حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
ح ح ْ ْ ح
اط الم ْستحقيْ حم ﴾. ﴿ - ٢اهدنا الْص
ح ْح ح ْ ح ْ ح ح ٌ ح ْ ح ح ْ ٌّ ح ْ ْ ْ ح ْ
ْسة دلْل حعليْ حها ،حوناِن حلَع ححذف حح ْرف العلة (الاء) والك اهدنا :اهد :فعل دَع ٍء مب
ْ ح ٌْ ْ ح ٌ ْ حْ ح ْح حْ ٌْ حح ح ْ ٌّ ْي متص ٌل حمبْ :حضم ْ ٌ
ب مفعول به ،والفاعل :ضمْي مستَت وجوبا تقديره ٍ ص ن ل م ِف ِن
أحنْت.ح
حة الظاه حرة.اط :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ حالْص ح
ح
ْحْ ح ْ ح ْ ْ ح ْح حْ ٌ ْ
ت حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه الفتحة الظاهرة.
ح ح المستقيم :نع
ح ح ح ْ ح
اط م ْستحقيْ ٍم ﴾. ٍ ح
ِص َل ﴿ - ٣هداِن رِب إ
ال ْون للْوقحايحة ،حو ْالحاء حضم ْ ٌ
ْي ِف لَع الْ حفتْح الْم حقد حرة ،حو ُّ
ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ٌْ ح ح ح
هداِن :هدى :فعل م ٍ
ح ح
ْ ٌ حح ح ْ
ب حمفع ْول به. مل ن ٍ
ص
ح ح ْ ح ح حح ح حْح ح ْ ح ح ح ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ
رِب :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة المقدرة لَع ما قبل ياء المتَكم ،ورب :
ٌ ح حح
السك ْون ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. لَع ٌُّ ح ْ ٌّ ح ح
ْي متصل مبِن اف ،حو ْالحاء :حضم ْ ٌح ٌ
مض
ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح اط :إ حَل :حح ْرف حج ٍّر ،ح إ حَل ح
ْسة. اط :اسم ُمرور وعلمة جره ال ِص ٍ ِص ٍ
ْ ح ْ ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح
ْسة. مستقي ٍم :نعت ُمرور وعلمة جره ال
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 135
ْ ح ْح ْ ح حْ ح ح ْ ح ح ْ ْ ْ ْ ح حْ حح ححْ ح ح ْ ح ح ْ
قال الم حصنف (:والمعرفة َخسة أشياء :السم المضمر َنو :أنا وأنت ،والسم
ْح ْ ح ح ح ح حْ ْ ح ْ ْ ح حْ
ال حعلم َنو :حزيْ ٍد حو حمكة ،حوال ْسم المبْ حهم َنو ٰ :هذا حوهذه حوهؤلء ،حوال ْسم اذلي فيه اِللف
ْ ح ْح ح ح ْ ح حْ
حواللم َنو :الرجل حوالغلم ،حو حما أضيْف إَل حواح ٍد من هذه اِلربعة.).
ح ح ْ
ت ِف حت ْعريْفه حو حتنْك ْْيه حولح ْ
ـم حيتح حَكمْ ْ ح حْح ْح ْ ْ ح ح ح ْ ح ح حح ْ
الَّشح :لـما ذكر المصنف أن العت يتبع المنعو
ْح ْ ْ ح ْ ْ ح ْ ْ ْح ح ح ح
اج إَل حبيحان الك حرة حوال حمعرفة حِلتم الفائ حدة. يما حسبح حق حلَع اِلعريف واِلنكْي احت
ف ح
َش ٍء حغ ْْي م ح لَع ح ْ ْ ٌ ح ُّ ح ح فحالك ح
ْي.
ٍ ع ل د ي م س ا : ة ر
ح ح ْ حح ح ح ْ ْ
مثل :حرج ٍل ،وأمرأ ٍة ،ومدين ٍة.
َش ٍء م حلَع ح ْ ْ ٌ ح ُّ ح ح ح ْح ْ ح
ْي.
ٍ ع ل د ي م سا : ة والمعرف
ح ح ح ْ
مثل :حزيْ ٍد ،حو حَعئشة ،حو حمكة.
حْ ْ ْ ح
حوال حمعرفة ستة أقسامٍ :
)(١ ح
ح حْ ح ْ ْ ْ ْ الضم ْْي ،حوالْ حعلحم ،حوٱ ْسم ْاِل حش ح
ارة ،حوال ْسم ال حم ْوص ْول ،حوالم حعرف بأل ،والمضاف إَل
ح
ْ ح
حمعرف ٍة.
ح ْح ح ُّ ح ْ ْ ٌ ح ْ ح
فالضم ْْي :اسم يعْي المسَّم بواسطة اِلَكم أو اْلطاب أو الغيبة.
ح ْ ح ح ح ح
مثْل :أحنحا ،حوأحنْ ح
ت ،حوهو .ح
حْ ح ححح حْ ح ح ْح ْ ْح حْ ح ْ ْ ْ ْح ح ْ
أكتح حِف باِل ْمثيْل ب ْ ح ْ حْ
اسم ) ( ١حوقد حعدها الم حصنف َخسة ،ولعله أدخل الموصول َتت السم المبهم ،و
ْال حش ح
ارة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 136
ب).(١ ٰه حذا :حوي حشار به للْم ْف حرد الْم حذكر ،حَنْو ٰ :ه حذا حطال ٌ
ح ْ ْ ح ح ْ ح ح حْ ح ح ْح ٌ ح
ٰهذه :حويشار بها للمفردة المؤنثة َ ،نو :هذه طاْلة.
ٰه حذان :حوي حشار به للْمثحًن الْم حذكر ،حَنْو ٰ :ه حذان حط ْ ح
اْلان.
هاحتحان :حوي حشار به للْمثحًن الْم حؤنث ،حَنْو :هاحتحان حط ْ ح
اْلتحان.
ٌ حح ح حْ ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح
هؤلء :ويشار به للجمع مذكرا َكن أو مؤنثا َ ،نو :هؤلء طلب وهؤلء
ح ْح ٌ
اْلات. ط
ح ح ْ ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح ُّ ح ح
لَع ح ْ
َش ٍء م ح
ارة إلْه. ْي بواسطة اِلش
ٍ ع فاسم اِلشارة يدل
ٰ ح )(٢ ح ح ح ح
تق ْول مش ْْيا بأ ْصبعك إَل الطالب حمثل ( :هذا)
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 137
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 138
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 139
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 140
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 141
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 142
ح ْ ْح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْح ْ ح ْ ح ْ ح ح -٣ي ْش ح ح
َتط ِف (ل ،حولكن ،حوأم ،وحَّت) أن يكون المعطوف بها اسما مفردا .قال ابن هشامٍ
ح
ْ ْ ْ ح
:حوبحل حلَع الصحيْح .المغِن ص()٢٥٠
ْح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح حح
-٤ل ْم تق ْع ححَّت ال حعاطفة ِف الق ْرآن الكريْم -حلَع الصحيْح -حوكذالك (لك ْن) ال حعاطفة .ينظر
ْ ح ح ٌ
اسات ِل ْسل ْوب الق ْرآن ( )٤٨٧\١حو(.)١١٥\٢ در
ح ْح ْ ْ ح حْ حْ ْ ْ حْ ح ْ ح ْ ح حْ -٥م ْن ش ْوط ال ْ حم ْعط ْوف ب ح
ــ(حَّت) أن يكون بعضا من المعطوف عليه ،أو جزءا منه َ ،نو
ح حٌ ح ح ْ ْ ْ ح ْ حح ْ
ارة إَل أن :أكلت الس حمكة ححَّت حرأ حس حها .حوِف ق ْول الم حصنف :حو ححَّت ِف حبعض ال حم حواضع ،إش
ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح ٍّ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ْ
اس ٍم ُمر ْو ٍر ،أ ْو م حضار ٍع حمنص ْو ٍب العطف ِبَّت قلي ٍل ،فِه تعرب حرف جر إذا دخلت لَع
حْ حْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ْ حح ح ْ ْ ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْح ْ ح ْ
؛ ِلنها تكون جارة للمصدر المؤول من (أن) المضمرة والفعل المضارع َ ،نو قول تعاَل
ْ أشب ْوا ححَّت يحتحبح ح ححْ حح ح
اَل ﴿ :حوَك ْوا حو ْ ح ح ْح ْ ﴿ :حس حل ٌم ح
ْي﴾ .حو تع حرب ه ححَّت حم ْطلع الفجر﴾ ،وقول تع
ْ ح حْ ح ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ْ
ت حلَع الفعل ال حماِض َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :ححَّت ز ْرتم ال حمقاب حر﴾. حرف َغي ٍة وأبتدا ٍء إذا دخل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 143
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 144
ْ
) ( ٣النسآء م حن اِليحة (.)١٣٦
ح ْ حح ْ ح ْ ح ْ ح ٌ
) ( ٤ممد م حن اآليحة ( . )٣٦تتمة اِليحة ﴿ :يؤنك ْم أج ْو حرك ْم حول ي ح ْسئحلك ْم أمرالك ْم ﴾.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 145
ح حْ
اِلعراب :
ح
﴿ - ١حو حص حدق الل حو حرس ْول ﴾.
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ٌْ ح
اض مبِن لَع الفتح. صدق :فعل م ٍ
ْ ٌ ح ْح ح ح ٌ حْ
الل :لفظ اْلحللة فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة.
ْ ح ٌ ْ ٌ ح ح ْ
حو حرسول :ال حواو حح ْرف ع ْط ٍف ،حرس ْول :ا ْس ٌم حمعط ْوف حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة
ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح اف ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ
ح ح ح ح ٌ
ِن حلَع الضم ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. ْي متصل مب الظاهرة وهو مض
ح حح ْ ح
﴿ - ٢حو حم ْن يطع الِل ورسو ل ﴾.
ش ٍط حجازمٍ . حو حم ْن :ال ْ حوو :حح ْسب حما حقبْلح حها ،حم ْن :ا ْسم ح ْ
ْ ح ْ ح ح ْ ُّ ْ ح ح ْ ح حح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ْ
يطع :فعل مضارع ُمزوم ؛ ِلنه فعل الَّشط وعلمة جزمه السكون ،وحرك ب الكْس
حْ
َت حج حوازا تقديْره (ه حو) . ْي م ْستح ٌ خلص م حن اِل حقاء السكنح ْْي ،حوالْ حفاعل :حضم ْ ٌ ْ
للت
ح ْحْ ْ ْ ح حح ح ح ْ ْح ح ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح حْ
الل :لفظ اْلللة منصوب لَع اِلعظيم وعلمة نصبه الفتحة.
حو حرس ْو حل :ال ْ حواو :حح ْرف حع ْطف ،حو حرس ْو حل :حم ْعط ْو ٌف حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة ،حوه حو ٍ
ٌ ح حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ٌ
ِن حلَع الضم ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. م حضاف ،حوال حهاء :ضمْي مب
َّ
﴿ -٣آمنوا بالِل حو حرس ْول ﴾.
حح ح ْ ٌّ ْ ح ٌ ٌ ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ُّ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
آمنوا :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون ،وواو اْلماعة ضمْي متصل مبِن ِف مل رف ٍع
ح ٌ
فاعل.
ح ْح ح ح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ٍّ َّ ح ْ ْ ح ح ْ
بالل :اْلاء :حرف جر ،الِل :لفظ اْلللة اسم ُمرور وعلمة جره الكْسة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 146
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 147
ح
ثاثلا :اِل ْوكيْد :
ح ْ ح ْ ْ ْ ح ح ح ْ
قال الم حصنف ( :بحاب اِل ْوكيْد :اِل ْوكيْد تاب ٌع للم حؤكد ِف حرفعه حونصبه حوخفضه
ح ح ْ ح ْ ح ٌّ ح ح ْ ح ح ح ْ اظ حم ْعل ْو حم ٍة حو ح ْح ح ْ حْ ْ
ه :الفس ،والعْي ،وُك ،وأَجع ،وتوابع ،حوتعريفه ،حويكون بالف ٍ
ْ ح ْ ْح ْ ح حح ح ح حٌْ حْ ْ ح ح ْ ح ْح ححْح حح ح ح ح ْ
أَجع وه :أكتع ،وأبتع ،وأبصع ،تقول :قام زيد نفسه ،ورأيت القوم َكهم ، ح ح
ْح ْ ح ْح ْ
حو حم حر ْرت بالقوم أَجعْي) .
ح
ح ح ْ ْ ح حح ح ْ حْ ح ْ ح ْ ْ ح ح ْح ْ
ح
الَّشح :من اِلسالب الِت تستخدمها العرب ِف لَكمها :اِلوكيد ِلزالة الشك
ح ْ ْ ح ححْ ْ ْ ْ ْ ح ح ح ح ْ ح َّح ْ ح ْ ح ْ ْ ُّ ْ
،حواللبس ،واِلبهام ،وِلقوية المعًن اذلي يريده المتَكم ،وتثبيته ِف ذهن المخاطب.
ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ْ ْح ح
ْي ن ْو حَعن :لفظي ومعنويز .
ٌّ حواِل ْوكيْد ِف ع ْرف الحوي
حْ ح حْ ٌ حْ ٌ ْ ْح ْ ْ ُّ ح ح ْ ح ْ ْ ْ حح
فأما اِلوكيد اللفظي :فيكون بتكرير اللفظ اِلول َ ،نو :قام زيد زيد .
ح ٌ حْ ْ ح ٌ ح ح ٌ
ـ(زيْد) اِل ْوَل فاعل ،حواثلانيحة ت ْوكيْد لفظ ٌّي . ف
ْ حْ حْ ٌْ حح ْح ح حح حح ح
حوق ْول الِب ﷺ « :الصلة الصلة») .(١فـ(الصلة) اِلوَل مفعول به لفع ٍل مذو ٍف ،
ْ
ح ٌ حْ حح ْ حْ
تقدر ْوه :الزم ْوالصلة .حواثلنيحة ت ْوكيْد لفظ ٌّي .
ح حْ ْ ح ح ح ح ْح ْ ْح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ُّ ح حح
اظ ُمصوص ٍة ذكر منها المصنف : وأما اِلوكيد المعنوي :فيكون بالف ٍ
َجع .ح َج حع ،حوتح حواب حع أح ْ ح ْي ،حولِكًّ ،حوأح ْ ح ال ْف حس ،حوالْ حع ْ ح
ْ ٰ ح ح ح ْ حْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ح ْحْح ح ٰ
ْي مطاب ٍق للمؤكد ،ويستثًن من ذلك :وهذه اِللفاظ َيب أن تتصل بضم ٍ
ح ح ححْ ْ ٰ ح ح ح ح ح ْ ح
أَجع وتوابعه ،وتفصيل ذلك كما ي ْ
ِّل : ح
ْ حْ ح حٌْ ح ح ح ٌ حْ حْ ْ ْ ْ
ام حزيْد نفسه) أو(قام زيد عينه) . ( -الفس حوال حعْي) َ :نو ( :ق
حْ
ِض الل عن حها. ) ( ١حر حواه أح ْ ح
ِحد م ْن ححديْث أ ُّم حسلح حم حة حر ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 148
ْ ح ْ ح ُّ ح
حوق ْول ﴿ :إن اِلمر َكه لِل ﴾ .
)(٤
ْ ح ْ ح
حوق ْول ﴿ :حوتؤمن ْون بالكتحاب َكه ﴾ .
)* (٥
ْ
) ( ٢الجر ،اآليحة ()٣٠
ْ ٌ
) ( ٣ه ْود م حن اآليحة (.)١٢٣
ْ ح
) ( ٤آل ع ْم حران م حن اآليحة (.)١٥٤
ْ ح
) ( ٥آل ع ْم حران م حن اآليحة (.)١١٩
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
اِلول ب حعيْنه ،أح ْو بم حرادفه ،حس حو ٌ
اء
ح ح حَّ ْ ْ ح ْ َّح ْ
اِلقويحة .حواِل ْوكيْد اللفظ ُّي يحك ْون بإعدة اللفظ
ح
- ١اِل ْوكيْد لغة :
ٍ
ح ح ح ح ح
اء الْم حعلم الْم حعلم ،حضم ْْيا ،حَنْو :جئْت أنحا ،أ ْم ف ْعل ،حَنْو :حجاءح
ان إ ْسما حظاهرا ،حَنْو :حج ح أك
ح ح ح ح ْ ح
حْ ح ح ْ ح ح ْ ْ ْح حْ ح ح ْ ح ح ح ْ
اء الم حعلم .حومثال إ حَعدة اء الم حعلم جاء الم حعلم ،أ ْم حح ْرفا َ ،نو :نعم نعم ،أم َجلة َ ،نو :ج ج
ح ْ ح ْ ٌ ْح ح ٌ ح ح حْ ح ح ح ٌ ْ
اء لْث أ حسد ،حوق حع حد حجل حس حزيْد ،ينظر ححاشيحة حعش حماو َّي اِلج َّر ْوميحَّة اللفظ بم حرادفه َ ،نو :ج
ص (.)٢٤٠
ح
ح ْ ْ
اءت الهن حدان َكتحاه حما .حول
ح ح ح ح ح ْ
اء الزيْ حدان لَكهما ،وجلَك حوَكْتحا ) يأ َّكد به حما الْمثحًن ،حَنْو :حج حح
( -٢
ح ح ْ
ت ْستحع حمل للت ْوكيْد إل م حضافة للضم ْْيز
ح ح حْ ْ ح ح ْ ح ْ
- ٣ل ْم يحذكر الم حصنف أن اِل ْوكيْد تاب ٌع للم حؤكد ِف حج ْزمه حوتنك ْْيه ؛ ِلن م حراده باِل ْوكيْد اِل ْوكيْ حد
ٌ ح ح ح ُّ ْح ٌ ح ح ْ ح ْ
اء حم حعارف ،قال الكف حراو ُّي :الفاظ اِل ْوكيْد َك حها حم حعارف ،ف حما َكن اظه أح ْس حم ٌ
ح ْح ح ح ْ
المعنحوي ،والف
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 149
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 150
ح ْ ْ
اِلعراب :
ح ُّ ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح
ج حد ال حملئكة َكهم أَجعون﴾. ﴿ -١فس
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح حح ح ح ح حْحح ح ح ح ٌْ ح ح ح ح ْح
اض مبِن لَع الفتح. فسجد :الفاء :لَع حسب ما قبلها ،سجد :فعل م ٍ
ْ ٌ ح ح ح ٌ ْ ح
ال حملئكة :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ٌ ح ح ٌْ حح ْ ْ ٌ ح ح ٌ ْ ُّ
ْي ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه.َكه ْم :ت ْوكيْد حمعنحو ٌّي حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة ،حوال حهاء :ضم
ْ ح ٌ حْ ْ ح ح ح ح ح ح ْ ح حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ح ْح ْ ح
ان مرفوع وعلمة رفعه الواو نيابة عن الضمة ِلنه ملحق ُبمع المذكر أَجعون:الضمة ث ٍ
السالم.
ح ح ْ ْ ح ْ ح ْ ُّ
﴿ -٢و إله يرجع اِلمر َكه﴾.
ْح ح ْ إ حلْه :إ حَل :حح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ
اْلحارَّ حح ْي متص ٌل حمبْ ٌّ
ِن ِف مل حج ٍّر ِبح ْرف اْلر ،و
ْ ْ ح ْح ْ ْ حح ح
والمجرور متعلقان بالفعل.
ْ ٌ ح ح ٌ ح ٌْ
ي ْر حجع :فعل م حضارع مغْي الصيغة حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ح حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ح ْحْ ح
اِلمر :نائب فاع ٍل مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
اف ،حوال ْ حهاء :حضم ْْيٌ ح ح ح ح ٌ ْ ٌ ح ُّ ح ٌ ْ
َكه :ت ْوكيْد حمعنحو ٌّي حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاهرة ،وهو مض
ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح
ِن حلَع الضم ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. متصل مب
ح ْحْ
﴿ -٣إن اِلمر َكه لِل﴾.
ْ ْ ح ححْح ْ حْ ح
اْل ح حَّب.ح إن :حح ْرف ت ْوكيْ ٍد ينصب السم ويرفع
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 151
ْ ح ْ
﴿ -٤حو تؤمن ْون بالكتحاب َكه﴾.
حح ح ْ ح ٌ ح ح ْ ع حو حع حل حمة حرفْعه ثب ْوت ُّ ْ ْ ح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ
ال ْون ،حو حواو اْلماعة ِ ،ف مل رف ٍع فاعل
ح تؤمنون :فعل مضارع مرفو
ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ْح ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ٍّ ْ ْ ح ح ْ ح ْ
بالكتاب :اْلاء :حرف جر ،الكتاب :اسم ُمرور باْلاء وعلمة جره الكْسة.
اف ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌح ح ح ح ٌ ْ ح
ك ْ ح ح حْ ح ٌ ْ
ْي ْسة الظاهرة ،وهو مض َكه :ت ْوكيْد حمعنحو ٌّي ُمر ْو ٌر حو حعل حمة حجره ال
ٌ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ
ِن حلَع الكْس ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه. متصل مب
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 152
ح ْ
حرابعا :اْلدل
ح
ح ْ ْ ح ْ حْ ٌْ ْ ْ ح قح حال ( :بحاب ْ ح
اْل حدل :إ حذا أبْد حل ْ
اس ٌم من اس ٍم ،أوفعل من فع ٍل تبعه ِف َجيع إعربه).
ح
الَّشح ْ :ح
اْل حدل. ْ
ح ْ ْ حْ حْ
)(١
المقص ْود بالكم بل واسط ٍة.
ح ح تعريْفه :ه حو اِلابع
ح ْ ح ح
مثال :حع حدل اْلحليْفة ع حمر.
ح ْ ح ح ٌ ح ٌ ح ْ ح ٌْ ح ح حح ْ
اض ،اْلحليفة :فاعل ،ع ْمر :بح حدل م حن اْلحليفة تاب ٌع ل إع حرابه :عدل :فعل م ٍ
كم حوه حو الْ حع حدل ،حوإن حما ذ ْكرح ْ ْ ح ح ْ حح حْ ْ ححْ ْ ح ح ح ْح ْ ْ
ِف إع حرابه ،وقد أِت تفسْيا وتبيينا ل ،وهو المقصود بال
)(٢ ْ ْ ْح ْ ح ْ ْ ح ْ ح حْ
لفظ اْلليفة (المبدل منه) تمهيدا.
ح ح ْ ح حْ
أنواع اْلدل :
اْل ْعض منح الَشء ،حو حب حدل ْ ح ح ح ح حْحح حْ حح ْ
ْ الَشء منح
ْ قال الم حصنف ( :وهو أربعة أقسامٍ :بدل
ح ح
حْ حْ ح ح ح حْ ٌ ح ْ ح حح ح ْ حح ح ح ح ح ْ ح ح ح ْ
الُك ،وبدل الشتمال ،وبدل الغلط َ ،نو قولك :قام زيد أخوك ،وأكلت
ح ححْ ح ْ ْح ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ْ ح ْح ح ححح ح ْ ٌ ْ ح
ِن حزيْد علمه ،ورأيت زيدا الفرس ،أردت أن تقول :الفرس ،
ح ح الرغيْف ثلثه ،ونفع
ْ ْ ح ح ح ح ْ ح ححْ ح ْ
فغلطت فأبدلت زيدا منه).
ح ح حْحح حْ ح حح حْ ح ْ ح ح ح ْ
شع الم حصنف ِف بيان أقسام اْلدل ،وه أربعة أقسامٍ :
ح ح الَّشح :ثم ْ
ْ ح ح ٍّ ْ ٍّ ح ْ ح ح ح ح ح
أحدها :بدل الَشء من الَشء (بدل ُك من ُك) :
ْ ح
ال حعذاب ﴾.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 153
ْ
) ( ٣الم حزمل (.)٣-٢
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 154
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َّ
الت َو ِاب ُع 155
ح حْ
اِلعراب :
ْ ح ْ ْ ح َّ ح
نصفه ﴾. ﴿ -٢قم الل إل قليل ٢
ح ح ٌْ ْ ح ٌ ْ حْ ْ حْ ح ْح ْ ٌ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح
ق ْم :فعل أم ٍر مبِن لَع السكون ،والفاعل :ضمْي مستَت وجوبا تقديره (أنت).
ْ ُّ
ل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة.
ْحْ ح ْ ٌ ح ح ْ ح ْ ْ ٌ ح ح ح
الليل :ظرف زمان منصوب وع
ْح ح ٌْ ْ ْ ح
اِل :حرف استثناء.
ح
حة الظاه حرة حلَع آخره. قحليْل :م ْستحثْ حِن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
،وه حو
ح حح
لَع آخره ح ل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاهرة
ح ح حْ ْ ٌ ح ح ح
نصفه :بح حدل حبعض م ْن ُك وهو منصوب وع
ٌ ْ ْ ح
ْ ح ٌ ح ح ح ٌّ ْ ح ٌ ْ ح ح حٌ ح ْح
مضاف ،واْلاء :ضمْي متصل مبِن ِف مل جر مضاف إله.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 156
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 157
ْ ْ
الَّشح :ال حمفع ْول به
ْ
ح ْ ْ حح ْ ْ حْ
تعريْفه :ه حو ال ْسم ال حمنص ْوب اذلي يقع حعليْه الفعل.
ْح مثحال :ح ح
ضبْت حزيْدا ،حو حركبْت الف حر حس.
ْ حح ْ ْ ْح ْ ح حْ ٌْ ُّ ح حْ ح ْح ْ
إع حرابه :زيدا والفرس ُ :ك واح ٍد منهما مفعول به ؛ لوقوع فعل الفاعل عليه.
ح ح
ح ٌ ح ْ
ض حمرٌ. ح حْ
أنواعه :ظاهر وم
ح
أول :الظاهر :
حة أح ْو حما نح ح
اب حعنْها.ح ينْ حصب بالْ حفتْ ح
ح ح ح ح حْ ح ح ح ْ ْحْ ح ح ح ح ْ
حة إذا َكن ا ْسما مف حردا َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :حوقتحل داو ْود حجالوت﴾).(١ ين حصب بالفت
ْ حْ ح ح حْح ح ْ ْ حْ ح ح ح
ْي َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :حو حبث منه حما ر حجال﴾).(٢
او َكن َجع تكس ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 158
ْ ْ ح
ثانيا :المض حمر
ْح ٌ ٌ ح
حوه حو ن ْو حَعن :متصل ،حومنفصل.
ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ح ْ
أ-المتصل :ه حو اذلي يتحَّصل بالفعل ،حوه حو ( :يحاء المتحَكم ،حونا المتحَكم ،حوَكف
ح ح ْ ح
خ ح
اطب ،حوهاء الغائب). الم
ح حده ،حَنْو :ح ح
ض حبِنْ. ح ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ح ح
-١ياء المتَكم :وه للمتَكم و
ه للْمتح حَكم حو حم حعه حغ ْْيه أح ْو للْم حعظم حن ْف حسه حَنْو :ح ح
ض حبناح -٢نحا :حو ح
ْ ح
خ ح ح
اطب : َ -٣كف الم
حْ ح حح ح ْ ْح ْ ح ح ح ْ حْ ْ ح حح ْ ح
● تكون مفتوحة مع المخاطب المفرد المذكر َ ،نو :ضبك.
اطبحة الْم ْف حر حدة الْم حؤنثحة ،حَنْو :ح ح
ض حبك. خ ححح ْ ح ْ ْح ح ح ْ ح
● وتكون مكسورة مع الم
ْ ح
) ( ٣اِلغابن م حن اآليحة (.)٣
ْ
) ( ٤الن حساء م حن اآليحة (.)١٤٤
ْ ) ْ ( ٥ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة (.)١٢٨
ْ
) ( ٦ي ْوسف م حن اآليحة (.)٦٩
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 159
ض حب حها.● حوتحك ْون للْ حغائبحة الْم ْف حر حدة الْم حؤ َّحنثحة حَنْو :ح ح
الغائب م ْطلحقا حَنْو :ح ح
ض حبهماح ح ح ح حح ْ ح ح ْ ْ ح ْح ح
● حوتتصل بها الميم واِللف لَّلللة لَع المثًن
ض حبه ْمْي حَنْو :ح حالغائب ْ ح حَّ ح ح ح ح ح ُّ ْ ح
● حوتتصل ب حها الميْم اَلالة لَع َجاعة اذلكور
ْ ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 160
ْ ْح
ب -المنفصل :
اي ،حوأيانحا ،حوأي ح اثنحا حع ح ح ْ ْ ْح ح ح ْ
اك ،حوأياك ، ِه :إي ح َّش ،حو ح قال الم حصنف ( :حوالمنفصل
ح
حوأياك حما ،حوأياك ْم ،حوأياكن ،حوأياه ،حوأياها ،حوأياه حما ،حوأياه ْم ،حوأياهن.).
ح ح ْ ) (١ح ح ْ
أثنحا حع حَّشح ح ْ ْ حححح حْح ح ْ ْح ْ
الَّشح :المنفصل :هو اذلي ينفصل عن الفعل فيتقدم عليه ،وهو
اطب ( :إي ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح حْ
اك ،حوأياك ،حوأياك حما ،حوأيك ْم ، خ ح لفظا :للمتحَكم ( :إياي ،وأيانا) وللم
ح ْح
حوأيكن) حوللغائب ( :إياه ،حوأياها ،حوأياه حما ،حوأياه ْم ،حوأياهن).
ح ْ ح )(٢
ح ح ْ حْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح
اي) للمتحَكم حوح حده ،مذكرا َكن أو مؤنثا َ ،نو :إياي أكرمت.
ح ْ فـ(اي
حو(إيانحا) للْمتح حَكم اذلي حم حعه حغ ْْيه ،أحو الْم حعظم حن ْف حسه ،حَنْو :إيحاَّنحا أح ْك حر ْمت.ح
ح ح ْح ْ حْ ْ ح ح ْ ْح ْ ح
خ ح
اطب المذكر َ ،نو :إياك أكرمت. حو(إياك) للمفرد الم
ح ْح ْ ْ ْ ح ْ ح حْ ْ ح
اطبحة المف حردة الم حؤنثة َ ،نو :إياك أكرمت. خ ح حو(إياك) للم
ح ح ْح ْ حْ ح ْ ح ح ح ح خ حح ْ ح ْ ح
اطب ،مذكرا َكن أو مؤنثا َ،نو ٍ :إياكما أكرمت. حو(إياكما) للمثًن الم
ْ ح ْح ْ ْ ح ح ح ُّ ْ ْ ح ح ْ ح ح ْ
ْي َ ،نو :إياكم أكرمت. حو(إياكم) ْلماعة اذلكور المخاطب
ح ْح ْ حْ ْ ح ح حو(إياكن) ْل ح حم ح
اطبحات َ ،نو :إياكن أكرمت. خ ح اعة اِلناث الم
ح ْح ْ حْ ح ْ ْ ْ ح
)(٣
حو(إياه) للمف حرد المذكر الغائب َ ،نو :إياه أكرمت.
(ضبحه) ض حب .حوِف حَنْو :ح حاك ح ح ك) :إ ي حح حح ح حْ
ض حب .حوِف َنو ( :ضب اي ح ح ِن) :إي ح ) ( ١حفتحق ْول ِف حَنْو :ح ح
(ضبح ْ
ض حب.
إياه ح ح
ح ح ُّ ْ ح ْ ٌ حح ح ْ ْي منْ حفص ٌل حمبْ ٌّ ح ح ُّ ْ ) ( ٢إيا :حضم ْ ٌ
ب حمفع ْول به مقد ٌم ،حوالحاء حح ْرف تكل ٍم ، ِن لَع السكون ِف مل نص ٍ
حح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ٌ ْ ح ح ْ ُّ ح ْ ٌّ ح ح ح حح ْ ح ح ْ ٌ
اض مبِن لَع السكون ،واِلاء :ضمْي متصل مبِن لَع الفتح ِف مل رف ٍع وأكرم :فعل م ٍ
ح ٌ
فاعل.
ح ْ ح ْ ٌ حح ح ْ ْي منْ حفص ٌل حمبْ ٌّ ح ح ُّ ْ
ب حمفع ْول به مقد ٌم ،حوال حهاء حح ْرف غيْبح ٍة. ِن لَع السكون ِف مل نص ٍ
) ( ٣إيا :حضم ْ ٌ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 161
ح ح ْح ْ ح ح ْ ْ حح ْ ح ح ح ح حْ
و(إياها) للمفردة المؤنثة الغائبة َ ،نو :إياها أكرمت.
ح ح ْح ْ حْ ح ح ح ح ح ح ْ ح
حو(إياه حما) للمثًن الغائب ،مذكرا َكن أو مؤنثا َ ،نو :إياهما أكرمت.
ْ
ْ ح ْح ْ ْ ح ح ح ُّ ْ ح ْ ح ح ْ
ْي َ ،نو :إياهم أكرمت. حو(إياهم) ْلماعة اذلكور الغائب
ح ْح ْ حْ ح ح حو(إياهن) ْل ح حم ح
اعة اِلناث الغائبحات َ ،نو :إياهن أكرمت.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 162
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 163
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 164
ح حْ
اِلعراب :
ح ح ح ح
﴿ - ١حوقتحل داوود حجال ْوت ﴾.
ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ححح ٌْ ح
اض مبِن لَع الفتح. قتل :فعل م ٍ
ح ْ ٌ ح ح ٌ ح
داوود :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
حة الظاه حرة. ت :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ح ْ ح
جالو
ْ
﴿ -٢حو حبث منه حما ر حجال ﴾.
َت. لَع الْ حفتْح ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ٌْ ح
بث :فعل م ٍ
ح
ْحْ ح ْح ْ ْ ح ٍّ ح ْ ح ح ْ ٌ ح ح ْ
ْي ِف مل حج ٍّر ،حوالميْم :للع حماد ،واِللف :للتثنية. منه حما :م ْن :حح ْرف جر ،والهاء ضم
ح حح ْحْ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ حْ ٌْ
ر حجال :مفعول به منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة لَع آخره.
ح
حٰ حٰ ح ح
ـوت ﴾. ﴿ -٣خل حق السم
ح ْ ح ٌْ ْ ح ٌ ح ح حْ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ح حح ٌْ
اض ،مبِن لَع الفتح ،والفاعل ضمْي مستَت جوازا تقديره (هو ). خلق :فعل م ٍ
ح ْ ح ح ْسة نيحابحة حعن الْ حفتْ ح
ح ْ ح ْ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ حْ ٌْ حٰ حٰ
ث
ٍ ن ؤ م ع َج ه ن ِل ؛ ة ح ك ال ه بص ن ة ملعو بوص ن م ه ب لو ع ف م : ت ـو السم
حسال ٌم.
ْ ْ ْ حٰ ْ ح ح ح ح
ح ح
﴿ -٤ل تتخذوا الكـفرين أولـآء ﴾.
ح ح ْ ح ْ
ِه حو حج ْزمٍ .
ل :حرف ن ٍ
ح ْ ح ْ ح ح ْ ُّ ْ ح ْ ح ْ ْ ح ح ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح
تتخذوا :فعل مضارع ُمزوم بـ(ل) وعلمة جزمه حذف نون ِلنه اِلفعال اْلمسة
حح ْ ح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ح تعة حضم ْ ٌ ْ
اْل ح حم ح
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل.لَع ُّ ْي متصل مبِن حو حواو
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 165
ح
ِلنه حَجعْ ح ْح ح ح ح ْح ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ ْ حٰ ْ ح ح ْ ْ ٌ
الكـفرين :مفعول به أول منصوب وعلمة نصبه الاء نيابة عن الفتحة ،
ح
مذك ٍر حسال ٌم.
ح ح ْحْ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ حْ ح ح حْ ٌْ ح
ان ،منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة. أولـآء :مفعول به ث ٍ
ْ ح ح ْ ْ
﴿ - ٥حوأج حعلنحا م ْسل حمْي لك ﴾.
ح ٌْ ْ ح ٌ حْ ْ حْ ْح ْ ٌ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ْ ْ ْ
ح
السك ْون ،حوالفاعل ضمْي مستَت تقديره أنت ، لَع ُّ اج حعلنحا :اج حعل :فعل دَعء مبِن
حْ ٌْ ح ٌ حح ح ْ السك ْ
لَع ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح حونحا :حضم ْ ٌ
ب مفعول به أول. ٍ ص ن ل م ِف ن و ِن بم ل ص ت م ْي
ح ح م ْسل حم ْْي :حم ْفع ْو ٌل به ثحان حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه ْالحاء نيحابحة حعن الْ حفتْ ح
حة ِلنه مثًن. ٍ
ح ح ح ٍّ ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ك :اللم :حح ْرف حج ٍّر ،حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ ح ح
اْل ح َّ
ار ِن حلَع الفتح ِف مل جر و ْي متصل مب ل
ح ْ ْ ح حْ ح ح ح ْح حْ ْ ْ ح ْ ْ
حوال حمجر ْور متح حعلقان بم ْسل حمْي حوقيْل بنحعت مذ ْو ٍف ،واِلقدير َكئنْي لك ،واِلول
أح ْر حجح.ح
ح ح ٰ حْ ح ح
﴿ - ٦ءاوى إله أخاه ﴾.
حْ
َت حج حوازا تقديْره لَع الْ حفتْح الْم حقدر ِل حع ُّذر ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ٌْ ح ح
آوى :فعل م ٍ
(ه حو).
ْ ح ح ْ ح َّ ْ ْ حح ٌ إَل :حح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ حهاء حضم ْ ٌ ح ح
ار حوال حمجر ْور ْي متصل ِف مل حج ٍّر ِبح ْرف اْلر ،واْل إلْه :
ْ ْ ح
متح حعلقان بالفعل.
ْ
اْل ح ْم حسة ،حوهوح ح ْ ح ْح ح ح ح ْحْ ح ح حْ ْ ٌ ْح حْ ٌْ ح ح
أخاه :مفعول به منصوب باِللف نيابة عن الفتحة ِلنه من اِلسماء
ْ ح ح ح ٍّ ح ٌ ح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ٌ ح ْ
مضاف ،والهاء ضمْي متصل مبِن لَع الضم ِف مل جر مضاف إله.
ح ح ح ْ ح حْ
اك ن ْستحعْي ﴾.اك نعبـد وأي ﴿ - ٧إي
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 166
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 167
حْ ْ ْ ْ ح ح
ثانيا :المفعول المطلق
ح ح حْ ح ْ ح ْ ح ح ْ
المنص ْوب ،اذلي َيئ ثاثلا المص حدر ه حو :ال ْسم ، المص حدر : قال الم حصنف ( :بحاب
ُضب ح ْ حْ ح ح ح ح ْ ْ ْ ح ْ
ضبا.) . ِف تْصيْف الفعل َ ،نو :ضب ي
ح ْ ح )(١
ْ ح ْ ح ْ ح ْح ح حْ ْ حح ح ْ ح ح ْحْ ْ
الَّشح :من اِلشياء الِت تستخدمها العرب ِلوكيد لَكمها :المصدر.
ْ ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ حْ ْ ْ
ِّجء ثاثلا ِف تْصيْف الفعل. المنص ْوب اذلي ي حوال حمص حدر ه حو :السم
حح ْ ْح حْ ح ح حْ ْ ْ ْ ْ
حوالم حراد بتحْصيْف الفعل َ :تويْله م ْن صيْغ ٍة إَل صيغ ٍة ،تأِت بالماِض -مثل -ثم
ح
ْ ْ ْ
الم حضارع ،ثم ال ْسم اذل ْي ه حو ال حمص حدر .
ح ْ ْ ضبا ،فح ح ْ ح ح ح ح ْ ح
ُضبا :حمص حد ٌر حوي حسَّم حمفع ْول م ْطلقا. ُضب ح ْ فتحق ْول :ضب ي
ْ ح ح ْ ْ
فال حمفع ْول الم ْطلق :
ح حْ حْ ح ْ ْ ح ْح ْ ح حْ حْ
المنص ْوب الم حوافق ل حعامله ِف لفظه أو معناه . تعريْفه :هو المصدر
ٰ ح ْ ح ح
)(٢
مثـال ﴿ :حوَك حم ٱلِل م ْوَس تكليْـما ﴾
ْ ٌ ٰ ح ٌ ٌْ ح ح ْ
اض .حوالل :فاعل .حوم ْوَس :حمفع ْول به إع حرابه َ :ك حم :فعل م ٍ
ْ حْ ح ح ح ح ْ ٌ ح ْ
حوتكليْما :حمفع ْول م ْطل ٌق حواف حق حَعمله (َك حم) ِف لفظه حو حمعنحاه.
ْ ْ ح ْح ْ ح حْ
أقسـام المفعول المطلق :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 168
ْح ْ
) ( ٣اِلخ حزاب م حن اآليحة (.)٥٦
حْ ح
* ف حوا ئد حوتنبيْ حهات :
ح ح ْ ْ ْ حح حْ ْ حح ح ْ ْ ْ ْ
المفع ْولحة الم ْطلقة ،ل م ْطلق ال حمص حدر ؛ - ١م حراد الم حصنف بال حمص حدر هنحا ال ْسم المنصوب لَع
ْح ْح ح ْ حح حْ ح ْ ْ
ِلن ال حمص حد حر يحك ْون حم ْرف ْوَع حوُمر ْورا ،فل يحك ْون حمفع ْول م ْطلقا .ينظر ححاشيحة ابْن الاج
ص (.)١١١
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 169
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 170
ْ
اِلع حراب :
ح ٰ ح ْ ح َّح
وَس تكليما﴾ ﴿ -١حوَك حم الل م
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ٌْ ح ح حْحح ح حح ح ْ ْ ح
ِن حلَع الفتح. اض مب حوَك حم :ال حواو تع حرب لَع ح حسب ما قبلها َ ،ك حم :فعل م ٍ
ح ح ْح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ حْ
الل :لفظ اْلللة ،فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
ح ْحْ ح ْ ح ح ْ ح ْ ْ ٌ م ح ٰ
حة المقد حرة حلَع آخره للت حعذر وَس :حمفع ْول به حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه الفت
حة الظاه حرة.كليْما :حم ْفع ْو ٌل م ْطلح ٌق حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح ح ْ
ت
ح َّ ح ُّ
﴿ -٢حصل ْوا حعليْه حو حسلم ْوا ت ْسليْما﴾
ْ ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ُّ ح ُّ ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
صلوا :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون وواو اْلماعة ضمْي متصل مبِن لَع السكون
حح ْ ح ٌ
ِف مل حرف ٍع فاعل.
ْ حح ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ لَع حح ْرف حج ٍّر حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ ح حْ حح
ِن حلَع الكْس ِف مل حج ٍّر ِبح ْرف اْلحر ْي متصل مب عليه :
ْ ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
واْلار والمجرور متعلقان بالفعل.
ْ
اْل ح حماعةح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ َّ ح ْ َّ
حو حسلم ْوا :ال حواو حح ْرف ع ْط ٍف ،حسلم ْوا :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون وواو
ح ح ْ ُّ
حح ْ ح ٌ ٌ ح ْ ٌّ ح ح حضم ْ ٌ
السك ْون ِف مل حرف ٍع فاعل. لَع َّ ْي متصل مبِن
حة الظاه حرة. ت ح ْسليْما :حم ْفع ْو ٌل به م ْطلح ٌق حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ح
﴿ -٣ق ْمت حوق ْوفا﴾
ٌ اِلاء حضم ٌ
ْي متصل السك ْون لت حصال بتحاء الْ حفاعل ،حو ْ ح لَع ُّح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ح ح ٌْ ح
قمت :قام فعل م ٍ
ْ
حح ْ ح ٌ لَع َّح ح ْ ٌّ ح ح
الضم ِف مل حرف ٍع فاعل. مبِن
ح
حة الظاه حرة حلَع آخره. (م ْعنحو ٌّي) حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حوقح ْوفا :حم ْفع ْو ٌل م ْطلح ٌق ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 171
ح ح ح ح ْ حح ح ح ُّ ْ ح ح ْ ح ْحْح ح ْ ح ( ْح ْحْ ح ح ْحْ
ان
قيل :لألزمنة واِلمكنة ظروفا ؛ ِلن اِلفعال توجد فيها ،فُك فع ٍل ل بد أن يقع ِف زم ٍ
)١
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 172
ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ْح ْ ح حْ ح ح ْ ح ح ْ
ومثل الوم ( :للة ،وغدوة ،وبكرة ،وسحرا ،وغدا ،وعتمة ،وصباحا ،ومساء
ْ ْ ح ْ ح ْ ) (٢ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ) (٣ح ح ح حح ح حح
كرةح ح
،وأبدا ،وأمدا ،وحينا) .ومنه قول تعاَل ﴿سيعلمون غدا﴾ وقول ﴿وسبحوه ب
ح ح ْح ح ح حٌ ح ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ) (٥ح ح ْ ح ح ْ ) (٤ح ح
وأصيل﴾ ،وقول ﴿ولن يتمنوه أبدا﴾ فظرف الزمان عبارة عن اللياِل واِليام ،
ك م ْن أح ْس حماء الز حمان حَنْو :السنح حة ،حوالش ْه حر ،حو ْاَل ْهر.ح حح حْ حح ٰ ح
وما أشبه ذل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 173
ح ح ح
المَكن : ب -ظ ْرف
المنْص ْوب بتح ْقديْر (ِف) حَنْو :أح حمامحالم حَكن ح الم حَكن ه حو :ا ْسم ح (و حظ ْرف ح قح حال الْم حصنف :ح
ْ ح
) ( ١آل ع ْم حران م حن اآليحة (.)١٨٧
ح ح ْ ح ) ْ ( ٢ح ْ
اِلنعام من اآلية (.)١٨
ْ ْحْ
) ( ٣الفتح م حن اآليحة (.)١٨
ْ ) ْ ( ٤ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة (.)١٩٨
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 174
ح ْح ح ح حْ حْ ح
ح ح
الم ْسجد ،و(تلقاء) أي :مقابل ،
ْ ك :حجلح ْست ح حذ ح
اء ح ْ ح
اء) ب حمع حًن قريْبا َ ،نو بول حو(ح حذ ح
حح حح ح ْح ح ْ حْ ح ح ح
آء حمديحن﴾).(٦ َنو ق ْول ت حعاَل ﴿ :ولما توجه تلق
اسم إ حشارةح (ثم) ْ ح ح ح ْ حْ حْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْح ح ْح
ٍ و(هنا) اسم إشار ٍة للمَكن القريب َ ،نو قولك :جلست هنا .و
ْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح حح ح ح
حْ
اْلعيْد ،تق ْول :جلست ثم .أي :هناك .وكذا يقال ِف بقية أسماء اْلهات َ ،نو
ح ح ْ ح للْ حم حَكن ْ ح
ح :يحم ْ ح
*
ْي حوش حمال.
ْ
) ( ٥ي ْوسف م حن اآليحة (.)١٢
ْ ْح
) ( ٦الق حصص م حن اآليحة (.)٢٢
حْ ح
* ف حوا ئد حوتنبيْ حهات :
حْ ْ ح حْح ح ُّ ح ح ْ ٌ ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ
-١ق ْول الم حصنف ( :بتحقديْ ٌر ِف ) أي تقدير معناها للفظها ِ ،لنه قد ليصح تقديرها قبل الظرف
ْ ح
ْ ح ح حْ ت حقبْلحه حو حصلحيْ ححٰ ح حْ ح ح ْ
ت حم حعه حوَنو ه حما .اه .الكواكب (.)٢/٣٢٥ وذلك َنو ْ :س
ٌ ح ٌ ح حح ح حْ ح
( -٢ثم ) بفت ٍح اثلحاء ا ْس ٌم حمَكن ِبل ٍف ( ثم ) ب حض ٍّم اثلاء فان حها حح ْرف ع ْطف.
ْح حح ْح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح
-٣إذا ل ْم يتح حض حم ْن ا ْس حم الز حمان حمع حًن (ِف) ل يحك ْون ظ ْرفا بحل يحك ْون ك حسائر اِلسماء يعرب لَع
ح ْ
ْ ح حح ْ ْح حٌ حْ حْ ح ح ْ ٌ ح ح ح حْ ٰ ح حْ ح ْ ح ح
حح ْسب حم حوقعه ِف اْلملة فيكون مبتدأ َنو :يو منا سعيد ،وخَّبا َنو :هذا يوم العيد ،وفاعل
ح ٰ ح ح ْ ح حْ حْ ح ح ح ح ْ ح ح ْ حْ
َنو :حجاع شهر الص ْوم ،حو حمفع ْول به َ ،نو ق ْول ت حعال ﴿ :حوأنذ ْره ْم يح ْو حم اآلزفة﴾ ،حوكذلك إذا
حْ ح ح حْ ح ح ح حْ ح ح ح ح حح
المَكن ؛ فإنه يم ْون ا ْسما ُمر ْورا حول يحك ْون ظ ْرفا َ ،نو دخل حح ْرف حج ٍّر حلَع ا ْسم الزمان أو
ْح ح حح ح ح ح ح ح ْح ح ح ْ ح ح ح
ق ْول ت حعال ِ﴿ :ف يح ْومٍ َكن مق حداره الف حسنح ٍة﴾ حوق ْول ت حعال َ﴿ :يافون حربه ْم م ْن ف ْوقه ْم﴾ .ينظر :
اَلر ْوس (.)٤٤/٣ حجامع ُّ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 175
ْ
اِلع حراب :
ْح ح ح
﴿ -١حسيحعلم ْون غدا ﴾.
ْ ٌ ح ٌ حْح ح ٌْ حسيح ْعلحم ْو حن :الس ْْي :حح ْرف ا ْست ْقبح
ال ،يعلم ْون :فعل م حضارع حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه ثب ْوت ٍ
حح ْ ْ ح ْ ْ ْ ح
ح ْ ْ ح
ال ْون نيحابحة حعن الضمة ِلنه من اِلفعال اْلمسة ،وواو اْلماعة ضمْي مبِن ِف مل
ٌّ ح ٌ ح ح ح ح ح ح ح ح ُّ
ْ ح ٌ
حرف ٍع فاعل .
ْح ح ْ ْ ح ْ ح ْ حغدا :حظ ْرف حز ح
ان حمنص ْو ٌب حو حعل حمة نصبه الظاه حرة ،متح حعل ٌق بالفعل حسيحعلم ْون. ٍ م
ْ ْ ح حح
﴿ -٢حو حسبح ْوه بكرة وأصيل ﴾.
ٌ ْ ح ح ْح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
حسبح ْوه :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون ،وواو اْلماعة فاعل والهاء :ضمْي متصل
ٌ ح ح ْ ُّ
ْ ٌ حح ح ْ ح ْ ٌّ ح ح
ب حمفع ْول به. ٍ ص ن ل م ِف م الض لَع مبِن
ح ح حح ٌ ْ ْ ح حح ْح ح ْ حح حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ
ان منصوب وعلمة نصبه الظاهرة لَع آخره وهو متعلق بالفعل. بكرة :ظرف زم ٍ
ح ْحْ ْ ح حح ح ح ْ ْ ح ْ ٌْ حح ْ ح حٌ ح ح ْ ْ حح
ح
وأصيل :الواو َ :عطفة ،أصيل :معطوف لَع (بكرة) مثله وعلمة نصبه الفتحة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 176
ح ح ْح
﴿ - ٥حوه حو القاهر ف ْوق عبحاده ﴾
حح ح ْ ْح ح ٌ ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح حح ح ح ح حْح ح ح ح ْ
وهو:الواو :لَع حسب ما قبلها ،هو :ضمْي مبِن لَع الفتح ِف مل رف ٍع مبتدأ.
ح ْ ٌ ح ح ْ ْح
القاهر :خ حَّب المبْتح حدأ حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
ٌ ْح فح ْو حق :حظ ْرف حم حَكن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة متح حعل ٌق بـ(القاهر) حوه حو م حضاف. ٍ
ٌ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ْ ح ْ ح ح ح ح ٌ ح ْ
عبحاده :عبحاد :مضاف إله ُمرور بالكْسة وهو مضاف والهاء :ضمْي متصل مبِن لَع
ٌ
ٌ ح حح ْ ح ْ
الكْس ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 177
ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ْح ْ ح ْ
﴿ - ٧فاذكروا الل عند المشعر الرام ﴾ .
ْ ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ْ ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ْح ح ْ
فاذكر ْوا :الفاء :لَع حسب ما قبلها ،اذكروا :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون ،وواو
ح ح ُّ
ْح ح ح ح ٌ
اْلماعة فاعل.
ْ ْ ْح ح ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح حْ
الل :لفظ اْلللة منصوب لَع اِلعظيم.
حة. عنْ حد :حظ ْرف حم حَكن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ٍ
ك ْ ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ح ْ
ْسة. المش حعر :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ح ح ْ ٌ ح ٌ ح حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ
الرام :نعت تابع لما قبله ُمرور وعلمة جره الكْسة.
ٌّ ْ ح ٌ ٌ ْ ح حح ح ْحْ ححح ح ح ح ْ ح ح حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ
معنا :مع :ظرف مَك ٍن منصوب وعلمة نصبه الفتحة ،ونا :ضمْي متصل مبِن ِف
ٌ ح حح
مل حج ٍّر م حضاف إلْه.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 178
ح ح ْ ْ ٌ ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ْح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْح
حمدي حن :مضاف إله ُمرور بالفتحة نيابة عن الكْسة ؛ ِلنه ممنوع من الْصف
ْ ح ح
ْ ْ
للعلمية حواِلانيْث.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 179
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 180
ح ْ ح ححْ ْ ح حْح ح ح حٌْ حح حْح ح ح ْ ح حح
علمته :صحة وقوعه ِف جواب كيف ،فلو سئلت :كيف جاء زيد ؟ ِلجبت :
حراكبا.
ح ح ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ ح
حومثال م حن الق ْرآن الكريْم ق ْول ت حعاَل ﴿ :حوخل حق اِلن حسان حضعيْفا﴾) ، (٥حوق ْول ت حعاَل :
اَل ﴿ :إ حلْه حم ْرجعكمْ ) (٦ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح حْح ح ح
﴿ حوه حو اذلي أنزل إلكم الكتاب مفصل﴾ ،وقول تع ْ
ح
َجيْعا﴾).(٧
ح
امة حفاة ع حراة غ ْرل» ). (٨ السنة قح ْول الِب ﷺ َ « :يْ حَّش الاس يح ْو حم الْقيح ح حومثحال م حن ُّ
ٌ ْ ْ ُّ ح
(حفاة ،ع حراة ،غ ْزل) ُ :ك حواح ٍد من حها ححال حمنص ْو ٌب .
ح ح ْ
ش ْوط الال وشوط صاحبها :
ْ ح ح
ْ حح ح ح ح ح ح ْ َّ ح ح ح ْ حح ح ح ْ
عد ت حمام اللَكم ، (ول يحك ْون الحال إل نكرة ،ول يكون إل ب قال الم حصنف :
ْ ح ح
حول يحك ْون حصاحب حها إل حمعريْفة).
حح حح ح ح حح ْ ْ ْ ْ ح ح ح ْ
شع الم حصنف ِف ذكر حبعض ش ْوط الال ،فذكر ل شطْي :
ح ْ
الَّشح :ثم
ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ٌ ح ْ ْ ح ح ُّ ح ْ ح ْ ح
أحدهما :أن يكون نكرة :فإذا قلت :جاء زيد المْسور ؛ ل يصح أن يكون
ح ح ْ ْ ح ٌ ح ح ح ُّ ح ْ ح ح ح ح ْ ٌ ح ْ ح ْ
(المْس ْور) ححال ؛ ِلنه معروفة ،وأنما يصح إذا قلت :جاء زيد مْسورا.
ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 181
ح ْ ح ْ ح ح
المع حًن. ) ( ٩ه حو حما َكنت الحال حو ْصفا ل ِف
شح م ْسل ٍم (.)١٣/١٤٢ لْن الْ حع حوام حو حَتْريْفه ْم .أه ح ْ ح ْ ٌ
حمعد ْود ِف
ع ،حوفحاعله حضم ْْيٌ ٌْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ح ْ ح ْ ح حْ ححْ ح ْ ح ْ ْ حْ
قد يحك ْون الحال َجلة َنو رأيت زيدا يضحك ،فيضحك فعل مضارع مرفو
ح ححح ح ْ ح ح ح حٌْ ٌ حح ح ْ ح ح ْ ْح َت ،حت ْقديْ
ب ححال م ْن حزيْ ٍد ،وكأنك قلت :جاء زيد ضاحَك ، ٍ ص ن ل م ِف ة ل م اْل و ، و ه ه ر م ْستح ٌ
ات ،حَنْو :حج ح
اء حرج ٌل يح ْض ح ح ٌ ْ ح ْ ْ فحاْل حمل حب ْع حد ح
حك الم حعارف أح حوال ،حوبحع حد الك حرات صف
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 182
ْ
اِلع حراب :
ْ ْٰ
﴿ - ١حوخل حق اِلن حسن حضعيْفا ﴾.
ْح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ٌْ ح ح حْحح ح ْ حح ح
اض مبِن لَع الفتح مغْي الصيغة. حوخلق :ال حواو لَع ح حسب ما قبلها ،خلق :فعل م ٍ
ْ ح ح ٌ ح ْ
اِلن حسان :نائب فاعل حم ْرف ْوع ،حو حعل حمة حرفعه الضمة.
ال حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة.
ح ٌ
حضعيْفا :ح
ْ حٰ ح ح ْ حْح ح ح
﴿ - ٢أنزل إلكم الكتب مفصل ﴾.
ح ْ ح ٌْ ْ ح ٌ ح ح حْ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح حْح ح ْ ٌ
اض مبِن لَع الفتح ،والفاعل ضمْي مستَت جوازا تقديره (هو). أنزل :فعل م ٍ
ح ْح ْ ْ حح إ حلْك ْم :إ حَل :حح ْرف حج ٍّر ،حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ
ْي ِف مل حج ٍّر ،حواْلا َّر حوال حمجر ْور متح حعلقان
ْ ْ
بالفعل.
ح ح ْحْ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ ْ ح ح حْ ٌْ
الكتاب :مفعول به منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة.
م حفصل :حح ٌال حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 183
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 184
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 185
)(٢ ح ح ح ْح ح ح ْ ح ْ ح ح ح حْ ْ ْ ْ
-١تميِّي المفرد :وهو اذلي يزيل اِلبهام عن َكم ٍة واحد ٍة .
ح ححْ ح ْ ْ ْ ْ ح ح ْ
ويأِت تميِّي المفرد بعد :
ْي حن ْع ح
كت ت ْسع ْ ح ْح ح حْ حْ ح ح ح ْ
جة. ● العدد َ ،نو قولك :مل
ح ح ْ ح ْ ح حْ حْ ح ْ ح ْ ح ْ
● الوزن َ ،نو قولك :اشَتيت رطل عسل.
ح ْ ح ح ح ْ ح
اع ت ْمرا.● الكيْل َ ،نْو ق ْولك :تح حصدقت ب حص ٍ
ح ْ ح ْ ح ح حْ ح ح
احة َ ،نو ق ْولك :حز حرعت فدانا ق ْمحا. ● المس
ح ْح ح ح ح ح
ام ع ْن َجْل ٍة : - ٢ت ْمي ِّْي اْل ْملة :حوه حو اذلي يزيْل اِلبه
ححٌْ ح ْح ْ ح ح ححح ح ح ٌْ ح ْ ح ح حْ حْ ح ح ح ح حْ ٌ
َنو قولك :تصبب زيد عرقا ،وتفقأ بكر شحما ،وزيد اكرم منك أبا.
حما ،حوأحبا) حت ْمي ِّْي َجْلحة حمنْص ْو ٌب ،حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْحةح حح ْ
ش و ، اق ح
ر ُك م ْن :ح
(ع
ح ٌّ
ف
ٍ
الظاه حرة.
ْ ْ ح ْ ْ ْح ْ ْ ح ْ حْ ح ح
ومن أمثلة تميِّي اْلملة ِف القرآن الكريم :
ْ ) (٤ح ح حح ْح ْحْ ح ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ) (٣ح ح ح ح ح
ق ْول ت حعاَل ﴿ :واشتعل الرأس شيبا﴾ ،وقول ﴿ :وفجرنا اِلرض عيونا﴾ ،وقول:
ْ ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 186
ْ ْ ح ح ح ح ُّ ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح َّ ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ ْ ْ
استق حراء الحويْي وتتبعهم للغة العرب وجدوا أن اِلميِّي ل يكون َغْلا الَّشح :ب
ح ْ ح ْ ح ح حْ ح ح ْ ْ ح ح ححْ ح ح ْ حح ْ ح ح ح
إل نك حرة ،حول يحك ْون إل حبع حد ت حمام اللَكم ،أي بعد أن يأخذ الفعل فاعله ويأخذ
ح ح ح *
ْ
المبْتح حدأ خَّبه.
حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ْ ح ح ح
ح ْ ْ ِّي م حف ٌ
ْس ل حما انبح حه حم م حن اذل حوات ،حول ْم يحذك ْر (أ ْو الن ْسب) ؛ اكتفاء - ١حذ حك حر الْم حصنف أن َّح
اِل ْمي ْ ح
ح حْ ح الحامد ْي .حو حم ْع حًن قح ْول الْم حصنف ( :م ح ح ح ْ ْحْحح
ْ
الَش ٍء ات ،حوذات
ٍ ذ ع َج ) ات و ح اذل ن الق ، ة باِلمثل
ح
ححقيْقته.
ْ حح ح ح ح ح ح ح ْح ح حح ح ح ح ح ْ حْ ح ح ْ ح ُّ ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ
- ٢ليس ُك عد ٍد يكون تميِّيه منصوبا فاِلعداد من ثلث ٍة إَل عَّشةٍ والمائة وأخواتها واِللف
حح حح ح ٌ ح حْ ح ح ح ح ح ْ ح حْ
....يحك ْون اِل ْسم حبع حدها ُمر ْورا حلَع أنه م حضاف إلْه َنو ق ْول ت حعَّل ﴿ :فأ حماته الل مائة حَعمٍ ﴾.
ح ْ ح ح ح ح ْ ْح ح ح ٰ ح حح
لَع حم ْذ حهب ْ ح
اْل حْصي ْْي ،حوأما َي ِّْي ْو حن أ ْن يحأِتْ ْ
- ٣ق ْول الم حصنف ( :ول يكون اِل نكرة) هذا
ح
ح ح ْ ح ْ ح حح ْح ح ْ ح ح حْ ْ ح ح ح ْ ح
اِل ْمي ِّْي حمعرفة ،حو حج حعل ْوا منه ق ْول ت حعاَل ﴿ :اِل من سفه نفسه﴾ ،وقول ﴿ :بطرت معيشتها﴾.
ح ح ْ ح ح
ح ح ابن حتيْمية حر ح
ِحه الل :حو ٰهذا اذل ْي قال لَكم الْ حع حرب .قح حال ْ ح ْ ْ ٰ ح ح ح ح ح ح ْح ْ حح
وذكروا ذللك شواهد كثْية من
ح
اوى (.)١٤/٤٤٢ الك ْوفيُّ ْو حن أ ْصح ِف اللَّ حغة حوال ْ حم ْع حًن .ا ـهينْ حظر :حُمْم ْوع الْ حفتح ح
ح ح
الك ْوفيُّ ْون فه ْم
ح ْ ح ح ْ ح ح ُّ حْ ح ح ح ح ْ ْ ْ ْ حْ
المنص ْوب حبعد إ ْسم اِلفضيْل يع حرب ت ْمي ِّْيا َنو ق ْول ت حعَّل ﴿ :واذلين آمنوا أشد حبا لل﴾. -٤اِلسم
ْ ح ْ ْ ْ حْ ح ْ ْ ْ ْ ْ حْ
المنص ْوب حبع حد نع حم حوبئ حس يع حرب ت ْمي ِّْيا َنو :نع حم خلقا الصدق ،حوبئ حس خلقا الكذب. - ٥اِلسم
ْ حْ ْ ُّ ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ح
ْي الحال حواِل ْمي ِّْي نذكر منها : - ٦ذك حر الحويون فروقا ب
ح ح ْ ْ حْ ح ح ْ ح ح ْ ح حْ
ح ح ْ ح ح
•أن الحال يأِت مبينا للهيئات ،واِلميِّي يأِت مبينا لَّلوات أو النسب. ْ
ح ْ ح ْ ْ حْ ْ ح ح ْ ْ ح ْح ح ْ ْ ح
•الال يأِت َ -غْلا -وصفا مشتقا ،واِلميِّي يأِت َ -غْلا -اسما جامدا.
ح ْح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ْ ح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ْ
•الال يكون مفردا أو َجلة أو شبه َجل ٍة ،واِلميِّي ل يكون اِل مفردا.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 187
ْ
اِلع حراب :
ححْ ح ح ح ح ح ح ح ْ ح
﴿ - ١إَّن رأيت أحد عَّش كوكبا ﴾.
حح ح ْ ْ ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ْ ح ْ حْ ْ حح ْ
ب
ٍ ص ن ل م ِف ن و كالس لَع ِن ب م ل ص تم ْي م ض : اء الو ، بإَّن :إن :حرف توكي ٍد ون ٍ
ص
ا ْسم إن.
ح ْح ح ْح ح ْ ُّ ح ْ ٌّ ح ح ح ٌْ حح ْ حح
ح
اض مبِن لَع السكون ؛ لتصال بتاء الفاعل واِلاء :تاء الفاعل رأيت :رأى :فعل م ٍ
حح ح ْ ح حح ح ْ ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ْح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح
ِن حلَع الضم ِف مل رف ٍع ،واْلملة من الفعل والفاعل ِف مل رف ٍع خَّب (إن).
ح ضمْي مب
حح ح ْ ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ح حْ ٌْ
ب.
أحد عَّش :مفعول به مبِن لَع فتح اْلزءين ِف مل نص ٍ
ح ِّي حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة حلَع آخره. حك ْو حكبا :حت ْمي ْ ٌ
ح ْ ححح ْ ح ْ
﴿ - ٢وأشتعل الرأس شيبا ﴾.
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ْ ححح ٌْ ح
ِن حلَع الفتح. اض مب اشتعل :فعل م ٍ
َّح ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ْ
ح
الرأس :فاعل مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة.
ِّي حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة الظاه حرة. حشيْبا :حت ْمي ْ ٌ
ح حح ح ْ ح ْ ح
﴿ - ٤أنا أكَث منك مال ﴾.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 188
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 189
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 190
ح ْ ْح ح ْ ْ
إع حراب السم الواقع بعد (إل) :
حْ ح ح ْح لَكم تح َّ ح ح ح ْ حح ْ ح ْ حْ ح ح ْ
ام الق ْوم اما م ْو حجبا َ ،نو :ق قال الم حصنف :فالم ْستث حًن بإل ين حصب إذا َكن ال
ْ
اْل حدل حوالصب از فيه ْ ح اما حج ح ح ْ ح ْ ح ح ْ حح
لَكم حمنْف ًّيا تح ًّ ح
إل حزيْدا ،حوخ حر حج الاس إل عمرا .وإن َكن ال
ح ح حح حْ ٌ ح حْ ح ْ ح ح ْ حح ح حْ ح ح ح ْح ْ ْ ح
الستثنحاء َ ،نو :ما قام القوم إل زيد ،وإل زيدا .وإن َكن اللَكم ناقصا َكن لَع ْ حلَع
ضبْت إل حزيْدا ،حو حما حم حر ْرت إلب حزيْ ٍد.). ام إل حزيْ ٌد ،حو حما ح ححح حسب الْ حع حوامل ،حَنْو :حما قح ح
حح ح ح ْ ح ْ ْ حْ
الَّشح :للم ْستث حًن حبع حد (إل) ثلثة أحَكمٍ : ْ
ح ح ًّ ْ ْ ح ح ْ حح حْح ْ ْ ح ح ح
أحدها :وجوب الصب :إن َكن اللَكم قبل (إل) تاما مثبتا.
ْ ْ حْح ْ ح
ام :ه حو حما دك حر فيه المستثًن منه. حواِل ُّ
ْ
ْف.حوالمثْبحت :ه حو اذلي ل ح ْم حيتح حقد ْم حعلحيْه حن ْ ٌ
ح ح ْح ح
ام الق ْوم إل حزيْدا. مثال :ق
ْ حْ ْ
إع حرابه :حزيْدا :م ْستث حًن حواجب الحصب.
لَكم حقبْ حل (إل) تح ًّ
اما حمنْفياًّ. ْ ح ح ْ حح ح ْ ح ْ
اثلاِن :حج حواز الصب أو اْلدل :إن َكن ال
ح
حٌْ ح ح ح ح ْ ح َّ ح ح
ام الق ْوم حإل حزيْدا ،أو (إل زيد).
ْ مثال :ما ق
َّ ْ ح ْ ح ح ْ ح ْ ْ
إع حرابه :حزيْدا :إل الديث وعلم الفقه باَلين.
ْ
حْ ح ح ح ْ ح حْ ٌ ح ح ٌ ح ٌ ْ ْ حْح ْ
وزيد :بدل تابع للمستثًن منه ِف إعرابه ،تبعه ِف رفعه.
ْ ْ ح ح ْح ح ح ْ ح ْ
اثلالث :اِلع حراب حلَع حح حسب ال حع حوامل :إن َكن اللَكم ناقصا حمنف ًّيا.
ْ ْ حْ ح ْ ح
حوالاقص :ه حو اذلي ل ْم يذك ْر فيه الم ْستث حًن منه.
ح ح ح حْ ح ْ ْ حٌ ح ْ ح ح ح ْ ح ْ ُّ ح ٰ ح ح ْ
ت َك حها كذلك قد يحك ْون فيه إشُك حلَع المبْتحدئ ،حوأجيْب بأن الم حصنف قال تغليْبا وه ليس
ح ْ ْ حْ ٌ ْح ح
شح الكف حروي ص (.)١٣٢ ه حر ْوف .ينظر : اء حَغْلا حي حقع ب حها حو ح
لـ(إل) ؛ ِلن اِل ْستثْنح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 191
ْ
ْف :ه حو اذلي حت حقد حمه حن ْْفٌ. حوال حمنْ ُّ
ٌ
ام إل حزيْد. مثحال :حما قح ح
ْ ح ٌ ٌ ح ٌ ْ
إع حرابه :حزيْد :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة.
ْ ْ ح ْ ح ح ْ حْ ح ْ ْ حْ
ومن أمثلة المستثًن بإل ِف القرآن الكريم :
ح ْ ح ح ح ح ح
ق ْول الل ت حعاَل ﴿ :فَّشبوا منه إل قليل﴾). (١
ح ٌ )(٢ ح ح ح ح
حوق ْول ت حعاَل ﴿ :حما ف حعلوه إل قليل﴾
ح ٌ )* (٣ حوقح ْول حت حع حَّل ﴿ :حو حما ح
آم حن حم حعه إل قليل﴾ .
) ْ ( ١ح ح
اْلق حرة م حن اآليحة (.)٢٤٩
) ( ٢الن حساء م حن اآليحة (.)٦٦
) ( ٣ه ْودم حن اآليحة (.)٤٠
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ح
لَع ْ ح
اْل حدلة ه حو الراجح ،
ْ حح ٌ حْ ح ح ح ح ْح
ام الق ْوم إل حزيْدا أ ْو حزيْد ؛ بالرفع
ْ ْ
– ١إع حراب حما حبع حد إل ِف قولك :ما ق
ح ْ ح ٍّ ْ ح ْ
شح ق ْطر ال حدى ص (.)٣٤٣-٣٤١ حوه حو بح حدل حبع ٍض م ْن ُك .ينظر :
ْ ْ حح ٌ ك إ ْع حراب ْال ْسم ال ْ حواقع حب ْع حد إل ِف حَنْو :حما قح ح
حْ حْ حح ح حْ ح
ام إل حزيْد ؛ حجرد اْل ْملة م حن الْف – ٢لك يسهل علي
ح ح حْ ْ ح حح ْ ْ حح ح ح ح ٌ حح ْ حْ
ام حزيْد) .حوي حسَّم ٰهذا ال ْوع م حن اِل ْستثنحاء :مفرَغ ؛ ِلن حوأداة اِل ْستثنحاء ،فيصْي اللَكم (ق
ْ ح ح ْ ح ْح ح ْ ح حْ حح ح ْ ح ح
شح ق ْطر ال حدى ص( )٣٤٦حوالك حواكب يما حبع حدها .ينظر : حما قبْل إل قد تفرغ لل حع حمل ف
(. )٣٩٧/٢
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 192
ْ ْح
اِلستثناء
حْ
الم ْستث حًن ْ حْح ْ
إل المستثًن من َ
ه
ْ ْ حْ ْ ح ح
حكم الم ْستث حًن ن ْوع ال ْستثنحاء اْل ْملة
ْ ام مثْبح ٌتح ٌّ ح ح ْح
وج ْوب الصب ت إل حزيْدا ام الق ْوم إل حزيْدا ق
ْ ح ْ حْ ح حْ ح ح ح ح ْح
ح
حج حواز الصب أو اْلدل
ح ام حمنْ ٌّ
ْف تح ٌّ حٌْ حٌْ
ام الق ْوم إل زيدا أو إل زيد إلزيداأو إل زيد
ْ ْ ما ق
ح ْ نحاق ٌص حمنْ ٌّ ٌ ٌ حما قح ح
يع حرب حلَع حح ْسب حم ْوقعه ْف إل حزيْد ام إل حزيْد
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 193
ْ
اِلع حراب :
ح ْ ح ح
﴿ - ١فَّشبوا منه إل قليل ﴾
ْ
اْل ح حماعةح ح ْ ٌّ ح ٌْ ح ح ح ح ح حْحح ْح ح ح
ِن حلَع الضم ،حو حواو اض مبفَّشبوا :الفاء :ح حسب ما قبلها ،حوشبوا :فعل م ٍ
حح ْ ح ٌ لَع ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح حضم ْ ٌ
السكون ِف مل حرف ٍع فاعل. ْي متصل مبِن
ْ ْ َّح ح ح ح ح ٍّ ح ْ ح َّ ْ ْ ٌ منْه :م ْن :حح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ حهاء :حضم ٌ
ار حوال حمجرور متح حعلقان بالفعل. ْي متصل ِف مل جر ،واْل
ْ ْ
استثنحاءٍ. إل :حح ْرف
وب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة. قحليل :م ْستحثْ حًن بــ (إل) حمنْص ٌ
ح ح
﴿ - ٢ما ف حعلوه إل قليل ﴾
ْ ْ ح ح ْ ح ْ ح حح ح
ِف ،ل مل ل م حن اِلع حراب. ما :حرف ن ٍ
اعة حضم ْ ٌ ْ
اْل ح حم ح ْ
اْل ح حم ح ح ْ ٌّ ح ٌْ ح حح حح
ْي اعة ،حو حواو ِن حلَع الضم؛ لت حصال ب حواو اض مب فعلوه :فعل :فعل م ٍ
ب ص
حح ح ْ
ن ل م ِف م الض
ٌ ح ْ ٌّ ح ح
لَع ِن ب م ل ص تم ِن ِف حمحل حرفْع فحاع ٌل ،حوال ْ حهاء حضم ْ ٌ
ْي ٌّ متص ٌل حمبْ
ٍ ٍ
ْ ٌ
حمفع ْول به.
ْ ْ
إل :حح ْرف اثتثنحاء.
ْ ح ٌ ْ ْ ح ٌ ح ٌ ح ٌ
قليْل :بح حدل م ْن فاعل ( ف حعلوه) بح حدل حبعض م ْن ُك حم ْرف ْوع مثله حو حعل حمت حرفعه الضمة.
ح ٌ
﴿ - ٣حو حمآ حءا حم حن حم حعه إل قليْل ﴾.
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ آم حن :ال ْ حواو :حح حس ح
ب حما حقبْلح حها ،حما :نحفيح ٌة ،ح
آم حن :ف ْع ٌل ح حو حما ح
ِن حلَع الفتح. اض مب ٍ م
حح حة ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ
ْي حمبْ ٌّ
ِن ِف مل حم حعه :حم حع :حظ ْرف حم حَكن حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمت نح ْصبه الْ حفتْ ح
ٌ ح
حج ٍّر م حضاف إلْه.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 194
ْ
إل :حح ْرف ا ْستثنحاء.
ح ْ ٌ ح ح ٌ ح ٌ
قليْل :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة حلَع آخره.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 195
ٌ ح حْ ْ ح ْ ام الْ حق ْوم :ف ْع ٌل حوفحاع ٌل ،حو حغ ْ ح
ْي :ا ْس ٌم حمنص ْو ٌب حلَع ال ْستثنحاء ،حو حزيْ ٍد م حضاف إلْه ُمر ْو ٌر. ) ( ١قح ح
ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ٌ ح ) ( ٢ح ح ح ْ ح
ام الق ْوم غ ْْي حزيْ ٍد :حما :نافيحة ،حوغ ْْي َ :ي ْوز ِف إع حراب حها حوج حهان :أن تك ْون حمنص ْوبحة حلَع ما ق
ْح ْح ح ح ح ْ
ال ْستثنحاء ،أ ْو تك ْون بح حدل م حن الق ْوم حم ْرفوَع مثله.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 196
ْ
)(٥ح ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ) (٣ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ) (٤ح ح ح ح ْ ح
َنو :ما قام غْي زي ٍد ،وما رأيت غْي زي ٍد ،وما مررت بغْي زي ٍد .
ْ ْ ح ْ ح ح ح ْ ح ح ُّ
*
المع حًن حواِلع حراب. حوُك حما قيْل ِف (غ ْْي) يقل مثله ِف (س حوى) فه حما متح حماثلن ِف
ٌ ح ح ٌ ح ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ح ح ح حْ حْ ح ح حٌ ح ح ٌْ ح
ِن حلَع الفتح ،غ ْْي :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة اض مب ) ( ٣ما قام غْي زي ٍد :ما :نافية ،قام :فعل م ٍ
ك ْ حح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ٌ ْ
ْسة. حرفعه الضمة حوه حو م حضاف حو حزيْ ٍد :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ٌ ْ ٌْ ح ح ٌ حْح ْ ٌ ح ح ) ( ٤حما حرأحيْت حغ ْ ح
ْي :حمفع ْول به حمنص ْو ٌب ،حو حزيْ ٍد :م حضاف ْي حزيْ ٍد :حما نافيحة ،حرأيْت :فعل وفاعل ،غ
ح حْ
إلْه ُمر ْو ٌر.
حْ ح
اْلاء حح ْرف حج ٍّر حوغ ْْي ا ْس ٌم ُمر ْو ٌر ) ( ٥حما حم حر ْرت ب حغ ْْي حزيْ ٍد :حما نحافيحة ،حم حر ْرت :ف ْع ٌل حوفحاع ٌل ،ب حغ ْْي ْ :ح
ب ْح
اْلاء.
ح ٌ ح ْ ح ْ ح ح حْ ح حْ ْ ْ ح ْح ح ح حْ ٌ
ْي) م حن اِل لفاظ الملز حمة لْل حضافة لفظا أ ْو تقديْرا فإدخال (ٱل) حعليْ حها خ حطأ. (غ ْ ح * تنبيْه :
ح حْ حْ ْ ح ح ح ْ ح ْح ْ ْ
لمغض ْوب حعليْه ْم ﴾. اْلحر المحيْط عن حد ق ْول ت حعاَل ﴿ :غْي ٱ ينظر
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ َبا ُب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ 197
ح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ْ حْ
المستثًن بــ(عدا) و(خل) و(حاشا) :
اشا ،حَي ْوز نح ْصبه حو حج ُّره ،حَنْو :قح ح
ام
ح ْ ْ حْح حح ح ح ح ح ح ح
قال الم حصنف ( :والمستثًن ِبل ،وعدا ،وح
ح ح ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 198
السابق.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 199
ح ْ ْ ْ ح ح
ثامنا :اسم (ل) الافية للجنس
ح ح ح ْ حْ حْ ْحْ ح ح حْ ح ح ح ْ
قال الم حصنف ( بحاب ل :اعلم أن (ل) تنصب الكرات بغْي تنوي ٍن ،إذا باشت
ح ح
ْ
ب الرفع (ل) حَنْو :حل حرج حل ِف اَلار ،فحإ ْن ل ح ْم تبح ْ
اش حها حو حج ح حح ححْ حْ ح ْ ح
الكرة ولم تتكرر
ح ٌ حح ْ ححٌ حْ ح حح ح ح ح ْح ح
ووجب تكرار (ل) َ ،نو :ل ِف اَلار رجل ول امرأة.).
ْ ْ ح
الَّشح :ل الافيحة للجنس : ْ
ْح ح ح ح ْ ح ح ح ح ْ ْح ح ح ْ ح ْ ح ْ حت ْعريْف حها :ح
ه الِت يراد بها نْف اْلَّب عن َجيع أفراد اْلنس الواقع بعد ها.
ح ح ح ح ٌ ح ح ح ْ حْ ح ح ح فحإ حذا قلْ ح
المع حًن لي حس فيها أحد من الرجال.
ح ت -حمثل : -ل حرجل ٍِف اَلار َ ،كن
ْ ح ححْح ْ
اْل ح حَّب.ح ح ححْ ح حح ح ْ ْ ح ح ح حْح ح
عملها :تعمل (ل) الافية للجنس عمل (إن) فتنصب السم وترفع
ح ٰ ح ح ح ح ح ْ ح ح
مثـال حها :ق ْول ﷺ « :ل أحد أغْي من ٱلِل » .
)(١ ح
ح ْح حح ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح ْ ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ح ح ٌ ْ ْ ْ
إع حراب حها :ل :نافيحة للجنس ،أحد :اسمها مبِن لَع الفتح ،أغْي :خَّبها مرفوع
ْ ح
حو حعل حمة حرفعه الضمة.
ح
ش ْوط ع حمل حها :
ح ح ْ )(٢ ح ْ ح ْ ح ْ ح ح حح ح ح
- ١أن يكون اسمها وخَّبها نكرتْي .
ح )(٣ ح ْ ح ْ ح ْ ح
- ٢أن يكون اسمها متصل بها .
ْ ْ ح ْ ح ْ ْ ح ْ حْ ح ح
ومن أمثلة (ل) الفية للجنس ِف القرآن الكريم :
) ( ١ح ٌ ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ح ح ٰ ح ْ
ِض ٱلِل عنه.متفق عليه عن ابن مسعود ر
) َّ ( ٢ح
الصافات ( .) ٣٥
ْح
اِل ْن حع ْ
ام ( .) ١٦٣ )( ٣
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 200
ح ح ْ ح ح
)(٥ ْ ٰ ) (٤ح ح ح ح ٰ حْ حح ح
قول تعاَل ﴿ :آل إل إل ٱلِل﴾ ،وقول ﴿ :ل شيك ل ﴾ .
ح ُّ ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ح ح ح ح ح ْحْ ح ح ح ح حح ح ْ ح ح
واعلم أن (ل) مَّت توفرت فيها هذه الَّشوط ولم تتكرر وجب إعمالها عمل (إن) أما
ُّ ْ ح ح ْ ٌ ح حح ح ح ح ح ْ حح ح حح ح ْ ح ح
يها هذه الَّش ْوط حوتكر حرت فل حها حكم آخر ،أشار إله ابن آجروم بقول :
ْ ْ ْ إذا توفرت ف
حح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ح ْح ح ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ح
(فإن تكررت (ل) جاز إعمالها وإلغاؤها ،فإن شئت قلت :ل رجل ِف اَلار ول
حح ْ ححٌ ْ ححح ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ٌ
امرأة ،وأن شئت قلت :ل رجل ِف اَلار ول امرأة.).
ْ ح ح ح ح ح ْ ح ح ح حح ْ ْ ح ح ح ح ْ َّ ْ
الَّشح :ذك حر الم حصنف أن (ل) الافية للجنس إذا تكررت َكن لها حكمان :
ح
ْ حح ْ ح ح ح ح حْ ححْح ح حح ح ْ ح ح ح
أحدهما :اِلعمال ،فتعمل عمل (إن) ويكون ما بعد ها مفتوحا.
حح ْ ححح ح ح ح ح
مثال :ل رجل ِف اَلار ول امرأة.
حح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح حٌ ْ ْ
ب. ٍ ص ن ل م ِف ح تف ال لَع ِنبم اه م سا : ل جر ، س إ حع حرابه :ل رجل :ل :نافية للجن
ح ح ْ ح ح ٌّ ح ْ
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان ب حمحد ْو ٍف خ حَّبها. ِف اَلار :ج
ح ْ ح حح ح حٌ ْ ْ حح ْ ححح ْ
أم حرأ حة :ا ْسم حها حمبِْنٌّ ْ ح
ول امرأة :الواو :حرف عط ٍف ،ول :نافية للجنس ،وْ ح
ٍ
َّ حح ْح ْ ح ح ح ح حْ ْ ٌ ح ْ حح ْ ححح
لَع الفتح ،وخَّبها مذوف أي :ول امرأة ِف اَلار.
ح ْ ح ح ح
اثلاِن :اِللغاء :فتحك ْون مه حملة ،حو حيك ْون حما حبع حد ها حم ْرفوَع.
حح ْ ححٌ ٌ ح ح
مثال :ل حرجل ِف اَلار ول امرأة.
ْح حٌ ح ْ ٌ ح ٌ حح ٌ ْ ح ح ٌ ح ح حٌ ْ
إع حرابه :ل رجل :ل نافية للجنس ملغاة ،ورجل :مبتدأ مرفوع.
ح ْ ح ح ٌّ ح ْ
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان ب حمحد ْو ٍف خ حَّب مبْتح حدإ.ِف اَلار :ج
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 201
) ْ ( ٦ح ح
اْلق حره م حن اآليحة (.)١٩٧
) ْ ( ٧ح ح
اْلق حره م حن اآليحة (.)٢٥٤
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ْ ٰ
ل إل ٱلِل ﴾ حواِلقديْر : ك حواكب :حوأح ْك حَث حما َيْ حذف حخ حَّب حل حم حع إل ،حَنْو ﴿ :حل إ ٰ ح ْ ح
- ١قال حصاحب ال
ح ح
ح ح ح ح ْ ْ ح ح ح ٰ حْ ْ ْ ح ح ٰ ْ حْ حْ ٌْ حل إ ح ح
از رِحه الِل :تقدير اْلَّب بك ٍلمة ( ِف ٍ ب ن اب ح ي الش ال ق اه . الِل ل إ دو ج و م وأ دو جالو ِف ل
ح ح ح ْ ْ
اْل ح حَّب ب حغ ْْي حما حذك حره ال ح حْ
ه(ح ٌّق) ؛ ِلن حها ح حاة حوه حو َك حمة ح الوج ْود ) لي حس ب حصحيْ ٍح ...إل بتقدير
ْ
حاويحة ( )١/٧٤بتححقيْق ش حعيْب. شح الْ حط ح لَع ح ْح ْ ٌْ حح ح ح
الِت ت حوض حح ب ْطلن َجيْع اآلل حهة .اه تعليق
ح حدة الوج ْود .اه ح ْ ْ ح ْح ح ح ٰ ح حوقح حال ْ
اآلجر ْومية ص ُّ شح ِحه الِل :ر َّبح حما ي حوهم ٰهذا الق ْول بو ابن عثيْمن ر
(.)٣٦٧
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 202
ْ
اِلع حراب :
ٰ
ل إل الِل ﴾ ﴿ - ١حآل إ ٰ ح
ْ ح ححْح ْ
اْل ح حَّب.ح ح حْ ح ح حٌ ْ ْ حْح ح حح
ل :نافية للجنس تعمل عمل إن تنصب السم وترفع
حح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ٰح ْ ح
ب. ٍ ص ن ل م ِف ح تف ال لَع ِن بم س ن ج ل ل ة يافال ل إل :اسم
حو حخ حَّب حها حمْذ ْو ٌف حت ْقديْره ح
(ح ٌّق).
ح ْح ح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ حح ح ْ حْ ٰ
ْص ،لفظ اْلللة :بدل مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة. ٍ ح اة دأ : ل إ : الِل إل
ح ح ح ح
﴿ - ٢ل شيْك ل ﴾
حح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ح حٌ ْ ْ
ب.
ٍ ص ن ل م ِف ح تف ال لَع ِن
ٍ بم اه م سا : ك يش ، س ل شيك :ل :نافية للجن
ْ ْ ح ح ْ ح ح ح ٌّ ح ْ
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان ب حمحد ْوف خ حَّب ل الافيحة للجنس.ل:ج
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 203
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 204
الضم م ْن حغ ْْي حتنْويْن ،حَنْو :يحا حزيْد ،حو حيا حرجل ،حو ْاثلحَّ حلثحة ْ ح
اْلاقيةح لَع حح ْ ْح ح ْحح حح
المقصودة فيبنيان
ٍ
ٌ ح ح ْ
حمنص ْو حبة ل غ ْْي.).
ح
ِل َّحننحا حكث ْْيا ماح ح ح ح ْ ح ْحح ْ ْ ْ ح ْ
الَّشح :أ ْسل ْوب ال حداء من اِلسالب المستخدمة ِف لَكمنا الوِم ،
ْ ح ح ح ْ
اسمه حفنحق ْول حمثحل :يحا حزيْد ،أح ْو ننحاديهْ ِل ْمر م حن اِلم ْور ،حفننحاديْه ب ْح
ص
ْ ْ ْ ح ح ح ْ
خ نريد استدَعء ش
ٍ ٍ
ح ح ح
بصف ٍة م ْن صفاته فنحق ْول :يحا حرجل.
ح ْ ْ ح
حو حيتحكون أ ْسل ْوب ال حداء م ْن شيئحْي :
ح ْ ح حح ْ حح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح
ح ح )(١ ْ
أحدهما :حرف الداء :ومن أحرف الداء :الهمزة ،وأي ،ويا ،وأيا.
ح ح ْ ْ ح ْ ْ ْح ح ح ح ْ ْ ْ ح
اِن :المنحادى :وهو السم المطلوب إقبال بأحد أحرف الداء.
ح اثل
ح ْ ٌّ ْ ح ْ ْ ح
ِن حومع حر ٌب.حوالمنحادى -م ْن ححيْث إع حرابه حوبنحاؤه -ن ْو حَعن :مب
ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ح
أول :المبِن :وهو نوَعن :
ْ ْ ْ ح
أ -المف حرد ال حعلم :
ْ حح ح حْ حْ
تعريْفه :هو ححما لي حس م حضافا ول شبيها بالمضاف.
ح ْ
ح ٰ ح ح ح ح ح
مثال :ق ْول ت حعاَل ﴿ :يحئحادم﴾ ،حوق ْول ﴿ :يٰح حم ْر حيم﴾.
ح
ِلنه م ْف حر ٌد حعلحمٌ. ح ح ح ْ ٌّ ح ح ح ْ
ِن حلَع الضمإع حرابه :يحاآدم :يحا :حح ْرف ن حدا ٍء ،حوأدم :منادى مب
ح حْ ح ْ ح
المقص ْودة : ب -المنحادى الكرة
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 205
ح ح حح ح حْ ْ ح ح ْ ح
ادى الم ْع حرب :وهو ثلثة أنو ٍ
اع : ح ثانيا :المن
ح حْ حْ ح
المقص ْودة أ -الكرة غْي
ْ ح ْ ح ُّ ح ح ح ح ح ٌ حْ حْ ح ْ ح ْ حْ
تعريْف حها :ه الِت ل يقصد بندائها معْي ،بل تشمل ُك فر ٍد تدل عليه.
ح ح
حح ْ ح ْ ح ح
مثال حها :ق ْول ال حواعظ :يحا َغفل تنبه.
حْ ْ ٌ ح ح حٌ حْ حْ ْح ح ح ْ
إع حراب حها :يحا َغفل :حح ْرف ن حدا ٍء َ ،غفل :منحادى منصوب ِ ،لنه نكرة غْي مقصود ٍة.
ْ ح ْ
ب -المنحادى الم حضاف :
ح حْ ْ ْ ح ح ح حْ
اس حمْي ثانيْه حما ُمر ْو ٌر دائما. تعريْفه :ه حو اذلي يتحكون من
ح ح ْ ح ح )(٤ ) (٣ح ح ح ح حْح ْ ح ح ح ح
مثال :ق ْول ت حعاَل ﴿ :يا أهل الكتاب﴾ ،وقول ﴿ :يا قومنآ﴾ .
ْ
ح ٌ ْ ح ٌ ح ح ح حْ حْح ْ
إع حرابه :يحا :حح ْرف ن حدا ٍء ،أهل :منادى منصوب ِ ،لنه مضاف ،الكتاب :مضاف
ح ٌ ْ
ْ ح
إله.
ْ ْ ح ْ ح
ج -المنحادى المشبه بالم حضاف :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 206
ح ْ ٌ ْ حح ح ْ ح ح حْ
تعريفه :ه حو حما ات حصل به َشء من تمام معناه .
)(٥
ْ ح ح
مثال :يحا حطالعا اْلحبحل.
ح ح ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌْ ْ ْ
إع حرابه :يحا :حح ْرف ن حدا ٍء ،حطالعا :منحادى منصوب ِلنه شبيه بالمضاف ،وهو وصف
ح
) ْ ( ٥ح ح ْ ح
شح ق ْطر الحَّ حدى ص (.)٢٨٢ ينظر
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ح ْ ح ْحح ح ح حح
-١ل ْم يقع ال حداء ِف الق ْرآن بغ ْْي (يحا) من اِلدوات .مغِن اللبيب ص (.)١٨١
ْ ح
ح ْ ْ ح ْ حٰ ح ٰ ح ح ح حح ح ْ ٌ -٢حح ْذف حح ْرف ال حداء حكث ْ ٌ
ْي حو حسائغ ِف لغة ال حع حرب حوم ْن ذلك ق ْول تعاَل ﴿ي ْوسف أعرض عن هذا﴾
ْح ْ ح ٌ ح ْ ح ح ْ ح حح ح
حوق ْول تعاَل ﴿ حرب اغف ْرَل﴾ أ ْي :يحا ي ْوسف ،يحا حرِب فه حو المنح حدى م حضاف إَل يحاء المتحَكم .ينظر :
اَلر ْوس (.)٣/٥١٤ حجامع ُّ
حٰ ح ْ ح ح ٌ حْ ح ح ح ح - ٣الْمنح حدى حل يحك ْون إل ا ْسما ،فحإ حذ حو ح
ت ق ْوَم َل حح ْرف ال حداء حح ْرف َنو ق ْول ت حعاَل ﴿ :يلي
يها للتنْبيْه حل للن حداء ،حوه حو حم ْذ حهب اْل ْمهورْ حي ْعلحم ْو حن﴾ أح ْو ف ْع ٌل حَنْو قح ْولك ح :يحا حر حَع حك الل ،فحـ(يحا) ف ح
ح ْ ح حْ ٌ ح
أبن حمالك ،حوقيْل :إن المنحادى مذ ْوف يقدر ِف ُك حمقامٍ حما ينحاسبه ،
ح ْ حه أحب ْو ححيان ،حو ْ ،حو حرج ح
ْ ْ ْ ح ح حح ح ْ ح ْ ح ْح ْح
والِل أعلم .ينظر شذور اذلهب ( ، )١٨ودراسات ِلسلوب القرآن (.)٥٦٩/٣
ح ْ حح ْ ح ح ْحح ح ْ ح ْ ْ ح ح ْ ْ ْ ح ح ح ح ْح حْ
ح
- ٤أكَث أنواع منادى وجودا ِف القرآن الكريم المنادى المضاف ثم المنادى العلم ،وقد أِت
ح ح حْ حح ح ح حْ ح ْ ح
اس حمآء﴾ ،حو﴿يحاأ ْرض﴾ ،حو﴿يحاجبحال﴾ ،حو﴿يحانار﴾ اَل ؛ ﴿ حويح ح المقص ْودة ِف قول تع المنحادى الكرة
َّشى﴾. ،حو﴿يحا ب ْ ح
كريمْ ْ ح ح ح ح ح ح ح ُّ حْ ْ ح ح ح
ْ ح
ْي من اآليات َ ،نو ﴿ :يا أيهاالاس﴾ وهو أول الداء ِف القرآن ال ح ح ُّ
اء بنداء (أي) ِف كث حو حج ح
ٍ
حْ ٌ حْ ححٌ ح ْ ْ ح ح ح ُّ ح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ح ٌ ح ْ
،فأي :منادى نكرة مقصودة ،والهاء :للتنبيه ،والاس :نعت أو بدل.
ْ ح ْ ْح ْ ح ْ ح حح ح ْ ْ ح ْ حح ح ح ْ حح
حوأ َّما المنادى الك حرة غ ْْي ال حمقص ْودة حوالمنادى الشبيْه بالمضاف فل ْم يحردا ِف الق ْرآن الكريم اِل
حْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ح حْ ح ح ح ح ح حح ْ ح
ْسة حلَع العباد﴾ و حقد قيْل إن ه ق ْول تعاَل ﴿ :ياح اح حدةٍ متح حمل ٍة لهما ولغْي هما ،و ِف آيحة حو ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 207
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 208
ْ
اِلع حراب :
ح
﴿ - ١يحاداود ﴾.
ح
ِلنه م ْف حر ٌد حعلحمٌ. حح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ح يحا حداود :يحا :حح ْرف ن ح
ب
ٍ ص ن ل م ِف م الض لَع ِن بم ى ادنم : داو د ، ء
ٍ ا د
ح
﴿ - ٤يحاق ْو حمنحا ﴾.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 209
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 210
حْ ْ ح ْ
حَعشا :المفعول ِلجله
ح ح ْ ح ْ حْ حْ ْ ح ْ ح ح
قال ( :بحاب المفعول ِلجله :وهو :السم المنصوب ،اذلي يذكر بيانا لسبب وقوع
ْ ح ح ْ ح ح
ح حح ح ْ ح ْ ح ح ْ حْ حْ ح ح ح ٌ ْ ح ْ ْ
اء حمعر ْوفك.).ام حزيْد إجلل ل حع ْم ٍرو ،وقصدتك ابتغ الفعل َ ،نو قولك :ق
)(١ حْ ْ ح ْ ْ
الَّشح :المفعول ِلجله :
ْ ْ ْ ح ح ْ ْ حْ حْ
المنص ْوب اذلى يذكر حبيحانا ل حسبحب حوق ْوع الفعل. تعريْفه :هو السم
ح ٰ ) (٢ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ٌ ْح ح
اء حمعر ْوفك ). (٣ ام حزيْد إجلل لِل ،وقصد تك ابتغ مثال :ق
ح ْ ْ ْ ح ح ْ ح ح ح ح ٌ ْ حْ ٌْ ح ْ حْ ْح ْ
إع حرابه :إجلل :مفعول ٍِلجله منصوب ،ذكر بيانا لسبب وقوع الفعل وهو القيام
ح
حْح ْ ْ ْ ح ح ح ح ح ٌ ْ ْ ح ح حْ ٌْ ح ْ حْ
ابتغاء :مفعول ِلجله منصوب ،ذكر بيانا لسبب وقوع الفعل اذلي قبله
ْح ْ
حوه حو القصد.
ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ْ ح حح ح حْ
المفعول ِلجله :أن يصح وقوعه جوابا لقولا :لم ؟ وعلمة
ح
ِلنه يحصحُّ حْ ٌْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ْ حْ حْ ح
َنو قولك ( :جئت رغبة ِف العلم) فـ(رغبة) :مفعول ِلجله ؛
ت؟ حوق ْوعه حج حوابا ل حق ْولحا ل حم جئْ ح
ابنحه ،فحإن السامعح ض حب ال ْ حو ْاَل ْك الْف ْعل ،فحإ حذا قلْنحا :ح ح ح ْ ح ح ح ٰ ح ) ( ١حل بد لُك ف ْعل م ْن حسبح
ب ِلجله حصل ذل ٍ ٍ
ححْ ْ ْ ْ ح ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ح حل حي ْعلحم حسبح ح
ب ،نق ْول :تأديبا .أ ْي ِ :لجل اِلأديْب ،فتأديبا الُضب ،فإذا أ حردنا تعريْفه السبح ح ْ ب
ح ْ ْ
ي حسَّم حمفع ْول ِلجله
ح ح ْ ح ح ٌ ح حْ ْ ٌ حح ح ح ٰ حْ ٌْ ح ْ ْ ح ) ( ٢ح ٌ ْ ٌ ح ٌ
حام حزيْد :فعل حوفاعل ،حوأجلل :مفعول ِلجله ،ولِل :جار وُمرور متعلقان بإجلل .قال ُ
ْح
اِل ْز حهريْ.
ْ ٌ ٌ ْ ح ْ ح ح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ْ ح ٌْ ح ٌ
اء :حمفع ْول ِلجله حمنص ْو ٌب ،حوه حو م حضاف ،حو حمعروف ) ( ٣ق حصدتك :فعل حوفاعل حو حمفع ْول به ،وأبتغ
ٌ ح
ِن ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه.
حح ْي متص ٌل حمبْ ٌّ اف ،حوالْ حَكف :حضم ْ ٌ ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ٌ
:مضاف إله ُمرور ،وهو مض
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 211
) ْ ( ٤ح ح
اْلق حرة اآليحة ( .) ٢٣١
) ْ ( ٥ح ح
اْلق حرة اآليحة ( .) ٢٦٥
ٌ حْ ح
* ف حوائد حوتنبيْ حهات :
ح ْ ح ْ ح حْ ْ ح ْ ح ح ح ْ ح ح ٰ ْ ح ْ ح ُّ ح ْ ح حْ ْ ح ْ ح
- ١المفعول ِلجله ل يأِت إل مصدرا ولكن ليس ُك مصد ٍر مناسبا أن يكون مفعول ِلجله
ح ْح ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ْ ح ْ ح ح ح ح ْ َّ ح حوال ْ حم ْشه ْور م حن ح
الم حصادر المناسبة ِلن تكون مفعول ِلجله ما َكن قلبيا أي صادرا من القلب
ح ْ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 212
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 213
حح ح ح ْ ٌْ ح ح ْ
- ٢حما َي ْوز نصبه لَع أنه مفعول معه :
ح ح
ْ ٌ ْ ْ حْ ح ح ْ حْ
حوه حو اذلي يحص ُّح تَّشيْكه ل حما قبْل ال حواو ِف الكم َ ،نو :حسه حر حزيْد حو حعل ًّيا ،حواِلقديْر
:حسه حر حزيْ ٌد حم حع ح ٍّ
لَع.
ح ح ْ ح ْ حح ح ح ْ ٌْ حح
لَع حما حقبْلحه حفتحق ْول :حسه حر حزيْ ٌد حو ح ٌّ
لَع ،حواِل ْقديْر :حسهرح وَيوز رفعه لَع أنه معطوف
ح ح ْ ح ْح ْ ٰ ْح ح ح ح ح ح ح ْ ٌ ح ح ح ح ٌّ ح ح ْ ْ
زيد وسهر لَع ،وتكون الواو حينئ ٍذ َعطفة ،وِف هذه الال العطف هو الراجع ؛ ِلنه
ْ ح ح ْح ح ْ ٰ ح حَّ ْ ح ْ ْ ْح
ْ ح ح ْ ح )( ٥ ح ْ
اِلصل ،ومن هذا الوع قول المصنف :جاء اِلمْي واْليش
ح ح ْح
اِلمْيْ ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ح ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ح ُّ ْ ح
فإذ ٱُحردت اِلخبار بأن المِّجء وقع من الثنْي ،فيصح الرفع فتقول :جاء
ٌ ح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْح ْ ح ح ح ح ححْ ح ْ ْ ح ْح ْ
واْليش ،وإذا أردت اِلخبار بٱُحن المِّجء وقع من اِلمْي واْليش مصاحب ل ،
ح ح ْ ح ْ ح ْح ْ ح ْ ح ح ح
ب ،فتحق ْول :جاء اِلمْي واْليش.فيحص ُّح الص
ْ ٌ ح
الماء :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة الظاه حرة.
ح ٌ لَع الْ حفتْح الْم حقدر .ح ح ْ ٌّ ح ح ٌْ ح ْح
اض مبًن ) ( ٣است حوى :فعل م ٍ
ْ
اْل ح حشبح حة :حم ْفع ْو ٌل حم حعه حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح ْ ْ ح ح ْ
حة الظاه حرة. حواْلحشبحة :ال حواو لل حمعية ،
حْ ح ح ْح ح ح ْ ح ٌ ْ ح ح ْ ح ح ) ْ ْ ( ٤ح ح ح ح ْ
اس حمعل ْو ٌم يعرف به الماء الم حصاحب للخشبحة ححَّت حو حصل إَل آخرها .واْلشبة مقي ُحي :ارتفع
ْ
ت زيحادته ِف اليْل .ححاشيحة ابْن الحاج ص (.)١٢٩
ح الماء حوقْ ح ارت حفاع ح أح ْهل م ْ ح
ْص قح ْد حر ْ
ع حو حع حل حمة حرفْعه الضمة الظاهرةح ْح ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ ) ( ٥حج ح ْ ٌ ح
ِن حلَع الفتح الظاهر .اِلمْي :فاعل مرفو اض مب اء :فعل م ٍ
ح ْ
اْلحيْ حش :حم ْفع ْو ٌل حم حعه حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح اْلحيْ حش :ال ْ حواو :حواو ح ح ْ ح
حة المعية ،و حلَع آخره .و
ح ح ح ح ْ ح ْ حح حْ ْ ٌ ح ْ ٌْ حح ح حْح حح
حح
اوالسابقة حح ْرف لَع ا ْعتبحار أ ْن ال ْ حو ح الظاهرة وَيوز رفعه لَع أنه :اسم معطوف لَع ما قبله
ح
ع ْط ٍف.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ اب اْلَ ْن ُ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
ص ْو َب ِ َب ُ 214
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 215
ح ح حْ ح ْ ح
بحاب المخفوضات من اِلسماء
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 216
ْ ْ
) ( ٣الحل م حن اآليحة ()١٠
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 217
ْ
اْلرح حم حعاِن حر ْوف
ْ
م ْن :حوم ْن حم حعانيْ حها اِلبْت حداء
ح ح حن اذل ْيۤ ا ح ْ ٰ ح حْح ح حْ حح ح ْ ْ ح
ْسى ب حعبْده لْل اَل ﴿ :سبْ ٰ حوإَل :حوم ْن حم حعانيْ حها اِلنت حهاء ،وَيمعهما قول تع
ْساء محم ٍد ﷺ منح اِلقْ حصا ﴾) (١أح ْي :ا ْبتح حدأح إ ْ ح
ْح ْ ح ْح ح ح ْ
من المسجد الـرام اَل المسجد ْ ح ح ْ
ْحْ ح ْ ْ ْح ح ح ْ
أنتح حَه إ ْ ح ْ
ْساءه عن حد ال حم ْسجد اِلقَص. ال حم ْسجد الـرام و
يم ﴾) (٢أحيْاَل ﴿ :حو حم ْن ي ْر حغب حع ْن ملة إبْ حراه ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْح ْ ح ح حْ حْ حح ح
وعن :ومن معانيها المجوزة َ ،نو قول تع
:يح ْ ح
َتك حها.
٣ح ح ْٰ حح ْ حْ حْ حح ح ْ ْح ح
حو حلَع :حوم ْن حم حعانيْ حها الستعلء َ ،نو قول تعاَل ﴿ :الرِحن لَع العرش استوى﴾ أي :
ْ ) ( ٰ ح ْ ْ ح
ح ح ْ
حعل حلَع ال حع ْرش).(٤
ٌ ٥ح ح ٌ حٌْ حْ ح ح ح ح
حوِف :حوم ْن حم حعانيْ حها الظ ْرفية َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :فيه حما فاك حهة وُنل ورمان﴾) ( أي :
ْ
ح ح ْح ح ْ ح ح ٌ ح ح ْ ٌ ح ٌ
داخل اْلنتْي فاكهة وَنل ورمان.
حورب :حوم ْن حم حعانيْ حها اِل ْقليْل ،مثْل قح ْوله ْم ( :رب حر ْميحة م ْن حغ ْْي حرامٍ ) ،أح ْي قح ْد ي ْو حجد حمنْ
ٍ
ح ح ٌ ح ْ ْ ح
يصيْب ال حهدف حوه حو غ ْْي حرامٍ حو ٰهذا قليْل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 218
)(٦ ْح ح ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح ْ حْ حْ حح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح ح ْ
واْلاء :ومن معانيها السببية َ ،نو قول تعاَل ﴿ :ادخلوا اْلـنة بما كنتم تعملون﴾
أح ْي ب حسبحب حع حملكمْ.
ح ح ْحْ ٰ حْ ح ح ح ْ ْح
حوالَكف :حوم ْن حم حعانيْ حها التشبيْه َ ،نو ق ْول ت حعاَل ﴿ :اولۤئك َكِلنعام ﴾ .
)(٧ ح
ْ ح ْح ٰ ح ٰ ْ ححْ حح ح ح ْ ح ح ْح ْ ْ
حواللم :ومن معانيها الملك ،كقول تعاَل ﴿ :ولِل ملك السموت واِلرض ﴾ .
)(٨ ٰ
ح ح ْ ح ْ ح ْح ح ح ح ح ح حٌ ْح ح ْ ْح ح ْ ح ْ
حوم ْن حر ْوف اْلر أيضا أحرف القسم وه ثلثة :الواو ،واْلاء ،واِلاء ،وسميت أحرف
ح ح
حح حْ حْ ح حح ْ ْ ح ح حْ ْح
الق حسم ؛ ِلنها تدخل لَع المقسم به َ ،نو قولك ( :والل ،وبالِل ،وتالل )
ح ح ح
حْ ح
حو حواو رب َ :نو ق ْول الشاعر ): (٩
ْح ح حْ ح ح ْ ْح ْ ح ْ ح
ول ٍل كموج اْلحر أرخ سدول ... ... ...
ٰ ح ح ح ح ْح ح ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح حْ ْ حْ ح ح ْ ح
أي :رب ل ٍل ،فحذفت (رب) ونابت الواو منابها ،فخفضت كما َتفض (رب) هذا
ْ ْ ح ح ْْ ح لَع قح ْول الْم حصنف حتبحعا للْك ْوفي ْ ح
حح
ْي ،حوالصحيْح أن اْلحفض برب ال حمحذ ْوفة ل
ْ
بال حواو. )(١٠
ْ
) ( ٦الحل ()٣٢
ْحْ
) ( ٧اِلع حراف ()١٧٩
ح
) ( ٨آل ع ْم حران ()١٨٩
(و حلْل) ححيْث حجاءح
ِّل .حوالشاهد فيه :ح ح لَع بأحن ْ حواع ال ْ حهم ْوم لحبْتح
حح
: ه ام م ) ْ ( ٩ح
اْليْت ل ْمرى الْ حقيْس ،حو حت ح
ٍ
ْ ح ح حْ
ال ْسم ُمف ْوضا ب حواو رب حلَع ق ْول الم حصنف.
ح ْ ح ْ
) ( ١٠فال حواو حح ْرف ع ْط ٍف .ينظر مغِن اللبيْب ص( ﴿ .)٤٧٣ا ْستحوى حلَع ال حع ْرش ﴾
ْ ْح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 219
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 220
ْ
اِلع حراب :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 221
ح ح ح ٌ ح حٌْ ح ٌ
﴿ -٤فيهما فاكهة وُنل ورمان﴾.
ْ ْ حح ح ٍّ ح ْ ح ح ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ
ِن حلَع الكْس ِف مل حج ٍّر ،حوالميْم للع حماد ، فيه حما ِ :ف حح ْرف جر ،والهاء ضمْي مب
َّب م حقدمٌ.
حذ ْو ٍف حخ ح ٌ ح ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ح ْ حْ ح ْح
واِللف :حرف تثنية ،واْلار والمجرور متعلقان بم
ْ ٌ ح فحاك حه ٌة :مبْتح حد ٌ
اء حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة.
حْ ح ْ ٌْ حح ح حْ ح ْ ْ ٌ ْ ْ ح حْ ٌ ْح ح ْ ح
وُنل :الواو حرف عط ٍف ُ ،نل :معطوف لَع ما قبله مرفوع مثله.
ْ ح ٌ ْ ٌ ح ح ٌ ْ
حورمان :ال حواو حح ْرف ع ْط ٍف ،رمان :حمعط ْوف حلَع حما قبْله مثله.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 222
ح حٰ ح ح ْ ح ْ
﴿ -٦أوَلك َكِلنعام ﴾.
ح ح ْ ح حح ح ْ ْح ح ٌ ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ْ حٰ ح
اب.
أوَلك :أوآلء :اسم إشارة مبِن لَع الكْس ِف مل رف ٍع مبتدأ ،والَكف :حرف خط ٍ
حذ ْو ٍف حخ حَّبٌ. ح ْ ح ٌ ح حْ ْ ٌ حح ح ح ح ْحْ
َكِلنعام :جار وُمرور متعلقان بم
ْ حٰ حٰ ح ْ ح ٰ ْ
﴿ -٧حولِل ملك السموت واِلرض ﴾.
ح ح ْ ح ٰ ح ٌ حْ
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان ب حمحذ ْو ٍف خ حَّب مقدمٍ . لِل :ج
ٌ ْ ٌ ح ْ
ملك :مبْتح حدأ م حؤخ ٍر حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة ،حوه حو م حضاف.
ك ْ حح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح الس حم ح
ْسة. اوات :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ح ْ ٌْ حح
لَع حما حقبْله حُمْر ْورٌ. ْ ْح ْ ح ْ ح ح ْ ْ ح ْح
واِلرض :الواو :حرف عط ٍف ،اِلرض :معطوف
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 223
ْ ٌ ح ْ ٌْ حح ح حْ حْ ْ ٌ ْ ح ْ
حوالزيْتون :الواو :حرف عط ٍف ،الزيتون :اسم معطوف لَع ما قبله ُمرور مثله
ْ ْ ْ ح ح
ح حح ح ح ْ ح
ك ْ ح
ْسة. وعلمة جره ال
ح ْ
﴿ -٩رب حرميحة م ْن غ ْْي حرامٍ ﴾.
ح حح ح ح ْ ح
ك ْ ح حْ ْ ْ
ْسة. رب حرميحة :رب :حح ْرف حج ٍّر ،حرميحة :ا ْس ٌم ُمر ْو ٌر برب وعلمة جره ال
ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح َّ ْ ْ ح ح
ار حوال حمجر ْور م ْن غ ْْي :م ْن :حح ْرف حج ٍّر ،غْي ،اسم ُمرور وعلمة جره الكْسة ،واْل
ٌ ح ح ْ ْ حْ ٌ ْ ح
ت ل حرميح ٍة ،حوغ ْْي :م حضاف. متح حعلقان بمحذو ٍف نع
ح ْ ْح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح حح ْ
حرامٍ :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الكْسة المقدرة لَع الاء المحذوفة.
ح
ْح ح حْ ح ح ْ ْح ْ ح ْ ح
﴿ -١٠ول ٍل كموج اْلحر أرخ سدول ﴾.
ك ْ حح ْ ْح ح حح ح ح ْ ح حْ ح ْ ح
ْسة. حولْ ٍل :ال حواو :حواو رب ،لْ ٍل :ا ْس ٌم ُمر ْو ٌر برب المحذوفة وعلمة جره ال
ح ح حح ح ح ْ ح ْ ْ ٌ حْ ْ ٌ ْ ح ْ ح ح ٍّ ح ْ ح ْح ْ ح ح
كموج :الَكف :حرف جر ،وموج :اسم ُمرور بالَكف وعلمة جره الكْسة ،
ٌ ح حذ ْوف حن ْع ٌ ح ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
ت لـ(لْ ٍل) ،حو حم ْوج :م حضاف. ٍ م ب ان ق واْلار والمجرور متعل
ح ك ْ ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْح ْ
ْسة الظاه حرة حلَع آخره. اْلحر :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
َت حج حوازا حت ْقديْره هوح لَع الْ حفتْح الْم حقدر ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ح ٌْ حْ ح
اض مبِنأ ر خ :ف عل م ٍ
ٌ حح ٌ اف ،حوال ْ حهاء حضم ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ٌ ْ ٌ ح
ْي متصل ِف مل حج ٍّر م حضاف سد ْول :حمفع ْول به منصوب ،وهو مض
ح
إلْه
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 224
ح ح ْ ْ ْ ح
ثانيا :المجرور بالمضاف
ح حْ ح ح حح ْ حْ ْ ح ح حح ْ حْ ح حح ح ْح حح ْ
قال الم حصنف ( :وأما ما َيفض باِلضافة فنحو قولك :غلم زي ٍد ،وهو لَع قسمْي
ح حْ ح ْ ْ ح حْ ح ح ح ح
:حما يقدر باللم ،حو حما يقدر بم ْن ،فاذل ْي يقدر باللم َنو :غلم زي ٍد ،واذلي يقدر
ْ ح ح ح ح ح ح ح ٍّ ْ حْ حْ ح
اج ،وخاتم حدي ٍد). بمن َ ،نو :ثوب خز ،وباب س ٍ
ح ح ح ْْ ح ْ ح ح ح ْ
شع ِف حبيحان المخف ْوض ِبح ْرف اْلحفض ، الَّشح :لما ف حرغ الم حصنف م ْن حبيحان ْ
ح ح )(١ ح ْ
المخف ْوض باِلضافة.
ح ْ ح ح
واِلضافة :
ح ْ ح ْ حٌ حْح ْ ْ ح حْ حْ
اس حمْي حلَع تقديْر حح ْرف اْلر ،توجب جر اثلاِن أبدا
ْ ح )(٢ ح ْ ح تعريْف حها :ه نسبة بْي
)(٣
يمان》 مثحال حها :قح ْول الِب ﷺ ُّ 《 :
الطه ْور حش ْطر اِل ح
اف إ حلْه حُمْر ْورٌ. ح ٌ ح حح ح ح ح ٌ ح ْ ْ ْح حٌ ح إ ْع حراب حها ُّ :
الطه ْور :مبتدأ ،شطر :خَّبه وهو مضاف ،واِليمان :مض
ح ح ْ ح ح ح ح ح ح ْ حح ح ْ ح ح (ش ْطر اِل حح ح حح ح
يمان) اسمان أولهما َكمة (شطر) نسبت إَل َكمة (اِليمان). فَكمتا
ْ ح ح ح ح ح ْ ح ُّ ح ْ ْ ح ح ْ ْ ح ح ح ح ح ْح ْح
ويعطى اِلول -مضاف -ما يستحقه من اِلعراب أي :يعرب لَع حسب موقعه
حْ ح ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ْ ح
،أما اثلاِن :وهو المضاف إله فمجرور دائما.
ح ْ ح ح حْ حح حْ ح ْ
واِلضافة تأِت لَع نوعْي :
ح ح ح ح
ِلنه حل ،حوإ حذا قلْ ح ح ْ ح ْ ح ١إ حذا قلْ ح
ت ٰ :هذا خاتم ححديْ ٍد ، ت ٰ :هذا كتحاب حزيْ ٍد ،فالكتحاب حمنس ْو ٌب إَل حزيْ ٍد ؛ ) (
ْ ح ح ح ح ح ح ْ ْ ٌ ْ ح ُّ ْ ح ْ ح ْ ح ْ ح ْ
فاْلحاتم حمنس ْو ٌب إَل الحديْد ؛ ِلنه مصنوع منه ،فُك اسمْي نسب أولهما إَل اثلاَّن ،يعرف ف
ح
ح ْ
اسم اِل حضافة . حو ب ْ ال
اَلر ْوس (. )٣/٥٤٩ ٢حجامع ُّ ) (
ح ْ
حْ
ِض الل عنه . الحارث ْاِل ْش حعري حر ح ٣حر حواه م ْسل ٌم حعن) (
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 225
ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ٰ ح ح ح ْ ) (٤ح ْ ح ح ح حْ
- ١إ حضافة حلَع تقديْر اللم وهو اِلكَث َ ،نو :هذا غلم زي ٍد :أي غلم لزي ٍد.
ْ ح ٌ
ْ ح ْ حٌ ح حْ
يها الم حضاف ج ْزءا م حن الم حضاف - ٢إ حضافة حلَع تقديْر (م ْن) ،حوه حو الِت يحك ْون ف
اتم ححديْد ،أح ْي :ثح ْو ٌب م ْن حخ ٍّز ،حو حب ٌ
اب منْ ح ) (٦ح ح ح ح حْ حْ ح ح
ٍ اج ،وخ إلْه )َ ، (٥نو :ثوب خ ٍّز ،حوباب س ٍ
ح حٌ ْ ح ح
يد.اج ،حوخاتم من حد ٍ س ٍ
ْ ْ ح ْ ح ح ح ْ حْ ح
ومن أمثلة اِلضافة ِف القرآن الكريم :
ْحْ ح ح ح ح ْ ح ح ح
آء نْص الل حوالفتح﴾ . ق ْول ت حعاَل ﴿ :إذا ج
ح ح ْ حح ح ح حوقح ْ
ب﴾ . ٍ ه ل ِب أ آد ي ت بت ﴿ : ل و
ْٰ ْح ح ْح ح ُّ ٰ ح ح ح
*
صحف إبرهيم وموَس ﴾ . حوق ْول ﴿ :إن هذا لِف الصحف اِلوَل ١٨
السك ْون ِف حمحل حرفْع مبْتح حدأٌ .غ حلم :حخ حَّب الْمبْتحدإح لَع ُّ ْ ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح
الهاء للتنبيه ،وذا :اسم إشارةٍ مبِن )ٰ ( ٤ه حذا :ح
ٍ
ك ْ ح ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ٌ ْ ٌ ح
ْسة حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة ،حوه حو م حضاف ،حو حزيْ ٍد مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ح
ااظاه حرة حلَع آخره.
ٌ ْ ح ح حْ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْح
يد ،تقول فيه :اْلحاتم ححديد. ) ( ٥حويصح اِلخبار بالمضلف إله عن المضاف َ ،نو :خاتم حد ٍ
ح ُّ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 226
ت يحدآح - ٤إ حذا حَك حن الْم حضاف مثحًن أح ْو حَجْ حع م حذكر حسالما َتْ حذف ن ْونه ل ْْل حضافحة حَنْو قح ْول حت حع حال ﴿ :حتب ْ
ٍ
ح ح ح ح
ب﴾ ،حوق ْول ت حعال ﴿ :إنا م ْرسل ْوا الاقة﴾. أحِب ل ح ح
ه
ٍ
ح ح ْ ْ ْ ح ْ ح
ِت الم حضاف إلْه حب ْع حد ف ْعل ،حول حب ْعدح - ٥ا ْعلح ْم أن اِل حضافح حة م ْن حخ حصائص اِل ْس حماء الم ْع حربحة ،فحل يحأ ْ
ح
ح ٍ ْح
ْ حْ ْح ْ ح ْحْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح
ِن َكلض حمائر ،واِلسماء اِلشارة ،واِلسماء الموصولة ،وأسماء الَّشط
ْ ح ح ح ح ح حح ْر ٍف ،ول بعد اس ٍم مب
ح حوالْها.ح حْ ح ْ ح ْ ْح ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ْ ْ ح ْ ح
،حوأسماء اِلستفهام ،سوى (كم) اْلَّبية و(أي) الموصولة ِف بعض أ
ْ ح ح ح حْ ح ْ
ْ ٌ
ْي ،حوسوى ،حومثل ،حولِك ،حوَكتحا ،حوبحعض
ٌْ اء يحأِت حب ْع حد حها الْم حضاف إ حلْه حدائما ،منْ حها :حغ ْ ٌ .٦هناك أسم ٌ
ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ٌّ ح ْ ح ح
ان ،حوذ ْو ب حم ْع حِن ح
ب ،حوبحع حد ظ ْرف ال حمَكن -أسماء اْلهات الست َ -غْلا.
ٍّ َّ ح ح ْ
ٍ اح ص ،وُك ،وسبح
ْ ح ْح
ينظر :الك حواكب ()٤٥٦-٢/٤٥٥
ْح ْح
حوالق حواعد اِل حساسيحة ص (.)٢٧٥
حْ ٌ ح ح حح ح ْ ْح
الض حمائر حبع حد اِل ْس حماء تك ْون ِف مل حج ٍّر م حضاف إلْه دائما َ ،نو :كتحاِب ،كتحابه ،كتحابنحا ، .٧ح
ح
كتحابك .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 227
ْ
اِلع حراب :
ْحْ ح ح ح ح ْ
ـآء نْص الل حوالفتح ﴾. ﴿ - ١إذ ا ج
ْ ح ح ٌ ح
إذا :ظ ْرف لما ي ح ْستحقبل م حن الز حمان.
ح ْ ٌّ ح ْ ح ْ حج ح ْ ٌ ح
ِن حلَع الفتح. اض مبـآء :فعل م ٍ
ٌ ْ ٌ ح ح ْ ح ٌ
نْص :فاعل حم ْرف ْوع حو حعل حمة حرفعه الضمة ،حوه حو م حضاف.
ح ْح ح ح ح ٌ ح ْ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ حْ
الل :لفظ اْلللة مضاف إله ُمرور وعلمة جره الكْسة.
ْحْ ح ْ ٌْ حح ح ْ ح ْ ْ ٌ ْ ْ ح ْ ح ح ْ ح ْحْ
والفتح :الواو :حرف عط ٍف ،الفتح :معطوف لَع (نْص) مرفوع مثله.
ح ح ْ حح ح ح
ب ﴾. ﴿ - ٢تبت يدآ أِب له ٍ
ْ ْ ح ْ ٌّ ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ٌْ ح
اِلاء :تاء اِلأنيث. اض مبِن لَع الفتح ،و تبت :فعل م ٍ
ح ح ح ح حح ْ ْ ح ح ح حح ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ ْح
يدا :فاعل مرفوع وعلمة رفعه اِللف ِلنه مثًن ،وحذفت الون لْلضافة.
ْح ْ ح ح ح ح ٌ ح ْ ح ْح ح ح ٌ حْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ح
أِب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الاء ِلنه من اِلسماء اْلمسة ،وهو مضاف.
ك ْ ح ح ٌ حْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح لح ح
ْسة. ب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال ٍ ه
ْ حٰ ْ ح ح ْ حٰ ْ ْ حٰ ﴿ - ٣إن ح ٰه حذا لحِف ُّ
صحف إبرهيم وموَس﴾. الصحف اِلوَل ١٨
ح ْ حْ ْ حح ْ
ب.إن :حرف توكي ٍد ون ٍ
ص
ب ا ْسم إن. ص
حح ح ْ
ن ل م ِف ن لَع السك ْ
و
ْ ْ ح ح ْ ح ح ح ْ ٌّ ح ح
ِن بم ة ارش إ م س :ا ا ذو ، ه ي بنلت ل : اء ح ٰه حذا :ح
اله
ٍ ٍ
ح اللم :م ُّز ححلْ حقة ،حوِف :حح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ ُّصحف :ا ْس ٌم حُمْر ٌ
ور بْف حو حعل حمة
ح
الصحف : لحِف ُّ
ٍ
ح ح ْ ْ ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
جره الكْسة ،واْلار والمجرور متعلقان بمحذو ٍف خَّب إن.
ح ُّ ْ ْ حٰ ح ْ ٌ ح ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ح
اِلوَل :نعت ُمرور وعلمة جره الكْسة المقدرة لَع آخره للتعذر.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َ َب ُ َ ْ ُ َ
ات ِم َن األ ْس َم ِاء
اب املخفوض ِ 228
حح ٌ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح حح
صحف :بدل ُمرور وعلمة جره الكْسة لَع آخره.
ح ٌ حْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ْ ٌ ٰ
ع منح إبْ حرهيْ حم :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الفتحة نيابة عن الكْسة ِلنه ممنو
ح ْ
الْصف.
ح ْ ٌْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْحْ ح ْ ح ح ْ حٰ ْ ح ْ ح ْ حٰ
حوم ْوَس :الواو :حرف عط ٍف ،وموَس :معطوف ُمرور وعلمة جره الفتحة المقدرة.
ح ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 229
ِ
ْ
ْ
الْصف : حوال حم ْمن ْوع م حن
ْ ح ْ ح ْ ح حح ح حْ ح ْ ْ ْ ْ حْ
تعريْفه :هو السم المعرب اذلي ل يلحق آخره الكْسة ول اِلنوين
ْ ح ح
كمه :ي ْر حفع بالضمة حوينْ حصب حوَيح ُّر بالْ حفتْ ح
حة).(٢
ْ
ح
ح ح ْ ْ
الْصف حلَع ن ْو حعْي :ْ حوال حم ْمن ْوع م حن
ح ٌ
الْصف ب حسبحب عل ٍة حواح حد ٍة
ْ • ن ْوع ي ْمنحع م حن
ْ ح ٌ
الْصف ب حسبحب علتحْي
ْ • حون ْوع ي ْمنحع م حن
ح ْ ح ح ح ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح ح
أول :ما يمنع من الْصف بسبب عل ٍة واحد ٍة ،وهو نوَعن :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 230
ِ
ْ َّ
الْصف ب حسبحب علتحْي :
ْ ثانيا :حما ي ْمنحع م حن
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 231
ِ
ح ْ َّح ح ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح
الْصف ب حسبحب علتْي إما أن يكون علما ،أو صفة : ْ اذل ْي ي ْمنحع م حن
ح ْ ح
الْصف ِف ستة حم حواض حع : ْ فال حعلم :ي ْمنحع م حن
ح ح حْ ح ح ح ح ح
)(٦
– ١إذا َكن م حؤنثا َ ،نو (ِحْ حزة ،حو حم ْر حي حم ،حو حَعئشة)...
حح ْح ح ْ ح ح حْ حح حح ح ح ْ ح ًّ ح ح ح ح ح ْ
– ٢إذا َكن أعجميا زائدا لَع ثلثة أحر ٍف َ ،نو ( :إبراهيم ،وإسحاق ،
وب.(٧))....حو حي ْعق ح
حح ح حْ ْ ح ْ
اع : ) ( ٦ال حعلم الم حؤنث ثلثة أنو ٍ
ح
حْ ح ْ ْ ْ ْ
( -١الم حؤنث ِف اللفظ حوال حمع حًن) َنو :فاط حمة ،حو حمكة
حْ ح ْ حح ح ْ ح ح ْ حْ حْحح حح ْ ح ح ح ْ
حة ،فه حما م حؤنثان باللفظ فق ْط ؛ ِلنه حما ُمت ْو حمان ( -٢الم حؤنث ِف اللفظ فقط) َنو ِ :حزة ،وطل
ْ ب حع حل حم ٍة م ْن حع حل حمات اِلأنيْث حو ح
ه :اِلاء ال حم ْرب ْو حطة
ح ح
ب ؛ ْلل ْوه حما م ْن حعل حمة اِلأنيْث اثللث :اِلاء ( -٣الْم حؤنث ِف ال ْ حم ْع حًن حف حق ْط) حَنْو :حم ْريح حم ،حو حزيْنح ح
ْ ْح ْ ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ْ
الْصف إل حماْ ْصة .فال حعلم الم حؤنث ي ْمنحع م حن ،حوالف اِلأنيْث ال حم ْمد ْودة ،حوالف اِلأنيث المق
ٌْ حح ْ ححح ح ح حح حْ ْ حح ح ح ْ
ِصفه. َكن منه حع حربيًّا ثلثيًّا حساك حن ال حو ْسط َ ،نو ( :هند) فيجوز منعه و
ح ْ ح ْح ح ْح حْح ْح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ْ
) ( ٧حوتع حرف حعج حمة ال ْسم بأم ْو ٍر ،من حها :خر ْوجه عن أبنية العرب ،كإسماعيل ،ومنها نقل اِلئمة
ح ح ْ
ْ ْ ح ْح ح ح ْ ح ح ح ْ حح ْح ح ح ْ ح ح ْح ح ْ حْح ح ح ح ح حْ
،ومنها أن َيتمع فيها ما ل َيتمع ِف لَكم العرب َكْليم والصاد كصوْلان ،أو اْليم والقاف
ح ح ح ْحْ اْليْم حوالْ حَكف حكسكر حجة ،حو حَجيْع ْ ْ حك حمنْ ح
أس حماء اِلنبيحاء حعليْهم الصلة حوالسلم جنيْ حق ،أو
الْصف ن ْو ٌح حول ْو ٌط ْلفاته حماْ ْ
أربح حعة :ممدا ،حو حصالا ،حوش حعيْبا ،حوهودا ،حوال حق ب حها ِف
ْ ح ح
جمية إل أح ْع ح
ح ح ح ح ْ
،حوَي حمع حها ق ْولك ( :ص ْن ش ْمله).
ْ ح ْ ح ُّ ح ْ ح ْح
ِه حلَع الق ْطر ( ، )٢/٢٦٧حوالك حواكب ()١/٩٨ ينظر :الفاك
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 232
ِ
ح ْ ح ح ْ ح ح
ُض حم ْوت ) ، (١١حو حمعديْكر حب))...(١٢ وح
ْح ح ح ْ ح حْ حْ ح ح ح حْ
-٤إذا َكن ُمت ْوما بأل ٍف حو ن ْو ٍن حزائ حدتْي )َ ، (١٣نو ( :عث حمان ،حو حم ْر حوان ،حو حعدنان)...
)(١٤ ح ْحح حح ْح ححْ حْ ح ح ح حح ح ْ ْ ْ
-٥إذا َكن لَع وزن الفعل َ ،نو ( :أِحد ،ويزيد ،وتغلب)...
ح ح حْ ح ح ح ْ
)(١٥
-٦إذا َكن حمعد ْول َ ،نو ( :ع حم حر ،حوز ححل ،حوهبحل)...
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 233
ِ
ح حح ْ ح
الْصف ِف ثلثة حم حواض حع : ْ حوالصفة :ت ْمنحع م حن
ح ْ ح ح حح ْ ح ح حح ْ حْ ْ ْ ح ح ح ْ ح
ت حلَع حو ْزن الفعل )َ ، (١٨نو ( :أخُض ،وأكرم ،وأحسن .)... ،
ح ح - ١إذا َكن
ح ْ ح ح ح ح ْح ح ح ح ْ ح ح ح ْ ح ح حْ حْ ح ح ح ْ حْ ْ ح ح
- ٢إذا َكنت ُمتومة بأل ٍف و نو ٍن زائدتْي َ ،نو ( :عطشان ،وجوَعن ،وغضبان )… ،
ح ح ح حْ حْ ح ح ح ْ ْ ح
(مث حًن ،حوثلث ،حور حباع .)… ، ت حمعد ْولة )َ ، (١٩نو : - ٣إذا َكن
ْ ح )(٢٠ ح ح ُّ ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح
الْصف ،ق ْول ت حعاَل ﴿ :فحيوا بأحسن منهآ﴾ .
ح ح ْ حوم ْن ش حواهد الصفة ال حم ْمن ْو حعة م حن
ص(.)٤٥٣
لَع حو ْزن (أح ْف حعل) حك حما ِف أح ْس حماء ْالل ْ حوان حَنْو :أح ْبيح حض ،حوأح ْ ح
ِحرح حح ح ح ح ْ
قلت :ي حراد به حما َكن م حن الصفات
ح ح ْ ْ حْ ح ْ ح ح حح ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ح ح
ح ح ح ْ ْ حح ْ ح ح ح ح ْ ح
،وأسود ،وغْيها ،من اللوان ،وكما ندها أيضا ِف أسماء اِلفضيل َنو :أكرم ،وأحسن ،
ح ح ح حح ْ ح ح حح ْ ح ح
شف ،حوغ ْْيها م حن الصفات. وأعظم ،وأ
ْ ح ح ح ح ح ح ح ْ حٌ ح ْح ْ حْ ْ ) ( ١٩ح ح ح ح
ه حمعد ْولة ع ْن الفاظ ال حع حدد اِلص ْول ه تقع ِف ال حع حدد َنو :حمث حِن ،ثلث ،ورباع ،و و
ْ
كر حرة ؛ حف حمثْ حًن حم ْعد ْو ٌل حع ْن :إثْنحْي إثْنح ْْي ،حوث حلث حم ْعد ٌل حع ْن ثح حلثح ٍة ثح حلثح ٍة ،حو حك حذا ح
اْلا ُّ ح
ِق. م
ْح
) ( ٢٠الن حساء م حن اِليحة (.)٨٦
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 234
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 235
ِ
ْ
الْصف الم ْمن ْوع م حن
ح
ْ
ل حسبحبحْي ل حسبحب حواح ٍد
ْ ْ ْ ح ْح ْ ح ح ْ ْ ح
ال حوصفية حم حع : ال حعلميحة حم حع صيغة منتحَه المختوم بألف
ح ْ ْ ْ ْ ح
ح ح ح ْ ْ ْ ْ ْ ْ
* وزن الفعل :أبيض. * اِلأنيث :فاطمة. اْلموع اِلأنيث
ْ ْ ْ ْ ْ حْ ح حْ
* ال حعدل :حمث حِن. * العج حمة :إب ْ حراهيم. َنو :حم حساجد ، َنو :حج ْرَح ،
ح ْ ح ح ْح ح ْ ُّ ْ ح ْ ْ ح ْ ْ
ح
ِّج :حبعلبحك * .زيادة اِللف والون :شبعان.
ْ ُّ ح الَتكيب المز * حمفاتيح حصح حراء
ْ ْ
* حو ْزن الفعل :يحزيْد.
ح ح ح
ْح ادة ْاِللف حو ُّ
ال ْون :حعدنان * زي
ْ ْ
* ال حعدل :ع حمر.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 236
ِ
ْ
اِلع حراب :
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 237
ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 238
ِ
ح ٰ
﴿ - ٧حولسليْ حم حن الريْ حح ﴾.
ح ْ ح ٍّ ح ْ ح ح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ٍّ ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح ح ٰ
ْسة لسليْ حم حن :اللم حرف جر ،سليمان :اسم ُمرور وعلمة جره الفتحة نيابة عن ال
ْ ح ح ح ْ ْ ٌ
ِلنه ممنوع من الْصف.
ْ حْ ْ حْ ْ ح ْح ح ْ ح ْ ح ْ ٌ
الريْ حح :حمفع ْول به لفعل مذو ٍف تقديره سخرنا والِل أعلم.
ح ح ح ُّ ح ْ ح ح ْ
﴿ -٨فحيوا بأحسن منهآ ﴾.
ْ ح ْ ح ْ ٌّ ح ح ح ْ ح ح حح ح فح ح
ب حما قبْل حها ،حح ُّي ْوا :فعل أم ٍر مبِن لَع حذف الون ،وواو
ح ح ْ َّ
ٍ س لَع حح ْ : اء لف : وايح ُّ
ح حٌ حح ح ْ ح ٌ ح ْح ْ ُّ ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ْ
اْلماعة :ضمْي متصل مبِن لَع السكون ِف مل رف ٍع فاعل ،واِللف فارقة. ح
ح ح ح ح ح ٍّ ح ْ ح ح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ْ ح ح ح ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ح ح ْ ح ح ْ
بأحسن :اْلاء :حرف جر ،أحسن :اسم ُمرور باْلاء وعلمة جره الفتحة نيابة عن
ْ ُّ ح ْ ْ حح ح ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح ح ح ْ ْ ٌ
الكْسة ِلنه ممنوع من الْصف ،واْلار والمجرور :متعلقان بالفعل (حيوا).
ْ حح ٌ ح ْ ٌّ ح ح منْ حهآ :م ْن :حح ْرف حج ٍّر ،حوال ْ حهاء :حضم ْ ٌ
اْلرح السك ْون ِف مل حج ٍر ِبح ْرف لَع ُّ ْي متصل مبِن
ح ْ ٍّ ح ح ْ ح َّ ْ ْ
ار حوال حمجر ْور متح حعلقان بـ(أحسن).
ح ح واْل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْاْلَ ْم ُن ْو ُع م َن َّ
الص ْر ِف 239
ِ
حسال ٌم.
ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح ْ ٰ ْ
ْسة الظاه حرة ، ِف ال حم حساجد ِ :ف :حح ْرف حج ٍّر ،حوال حم حسجد :اسم ُمرور وعلمة جره ال
ح ْ ح ح ْ ح حح ح ْ ح ْ ح ُّ ح ْ ح ْ
واْلر والمجرور :متعلقان بـ(َعكفون) ِلنه اسم فاع ٍل.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ابتات ْال َو َد ُة في َه َذا ْالك َ
الت ْعرْي َف ُ
َّ 240
ِ ِ ِار ِ ِ
ح ح ْ ْح ح ْ ح
اِلعريْفات الواردة ِف هذا الكتاب
ح
ح ْح ْ ُّ ْحْ ح ْححْ ح ح ح ح ح ح ح ح حح ح ْح كس ْ ْ - ١١حَجْ
ْي ِف صيغة مفرده. ٍ غ ت عم ْي تن اث و أ ْي ن اث ن م َث ك أ لَع ل د ا م وه : ْي اِل ع
حح ح ْح حْ حح ْ ح ح ح ح ح حْ ْ
ح
َ - ١٢جع المؤنث السلم :هو ما َجع بأ ل ٍف وتا ٍء مز يدتْي لَع مفرده.
ح ح ْ حْ ح ح ْ حح ْ ح ح ح ح ح ح ح حح ْحْ ح ْح ْ ح
- ١٣المثًن :هو ما دل لَع اثنْي أو اثنتْي بزيادة أل ٍف و نو ٍن أو يا ٍء ونو ٍن لَع مفرده.
ْ ح ْ ح ح ح ح ْ ح ْحْ ح ح ح ح حح ح ْح حْ ْ ح
ح
او ونو ٍن أو يا ٍء ونو ٍن و ة اديز ب ْي ن اث ن م َث ك أ لَع ل د ام و ه : الم الس ر ك ذ َ - ١٤جع الم
ٍ
ح ْ
حلَع مف حرده.
ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح حح ْ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْح
ال.
- ١٥اِلسماء اْلمسة :ه أبوك ،وأخوك ،وِحوك ،وفوك ،وذ و م ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ابتات ْال َو َد ُة في َه َذا ْالك َ
الت ْعرْي َف ُ
َّ 241
ِ ِ ِار ِ ِ
ح ح ْ ْ ْحْ ح ح ح ح ح ُّ ْ ح ْ ح ْ ح ْحْ
ح ح ٍ
- ١٦اِلفعال اْلمسة :ه ُك فع ٍل مضارع اتصل به ألف الثنْي ،أو واو اْلماعة ،
ح ح حْ ح ْ ح
أو ياء المخاطبة.
ح ح ْ ح ْ
المذكور قبْله فعله. - ١٧الْ حفاعل :ه حو ْال ْسم ح
الم ْرفوع
ْ حْ ْ حْ ح ح ح ْ ْ ح ح ْ ْ ْ ْح ح
- ١٨نائب الفاعل :هو السم المرفوع اذلي لم يذكر معه فاعله.
ْ ْ ْ ْ ْ ْ
- ١٩المبْتح حدأ :ه حو ال ْسم ال حم ْرف ْوع ال حعاري حعن ال حع حوامل اللفظية .
ح ْ ْ ْ ْ ْ
- ٢٠اْل ح حَّب :ه حو ال ْسم ال حم ْرف ْوع الم ْسنحد إَل المبْتحدإ.
ح ح ْ ْ ح ْ
- ٢١العت :ه حو اِلابع المكمل حمتب ْو حعه حبيحان صف ٍة م ْن صفاته.
ْ ح ْ ْ ح ْ حْح ححْ ح ح ْ ح ح ْ ح ْ ح ْ
- ٢٢العطف :هو اِلابع المتوسط بينه وبْي متبوعه أحد حروف العطف .
ْ ْ ح ْ ْ ْ - ٢٣ح
اْل حدل :ه حو اِلابع ال حمقص ْود بالكم بل حواس حط ٍة.
ح ْ ْ حح ْ ْ ْ ْ ْ
- ٢٤ال حمفع ْول به :ه حو ال ْسم ال حمنص ْوب اذل ْي يقع حعليْه الفعل.
حْ حْ ح ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ ح ْ ْ
- ٢٥ال حمفع ْول الم ْطلق :ه حو ال حمص حدر ال حمنص ْوب الم حوافق ل حعامله ِف لفظه أو معناه.
ح
ْ ْ ْ ح
- ٢٦ظ ْرف الز حمان :ه حو ا ْسم الز حمان ال حمنص ْوب بتحقديْر (ِف) .
ْ ْ ْ ْ ح ْ ح ح
- ٢٧ظ ْرف ال حمَكن :ه حو ا ْسم ال حمَكن ال حمنص ْوب بتحقديْر (ِف).
ح ْ ح ح ْ حْح ح ح ْ ْ ح ْ ْحْ ْ ح ْ ح ْ
- ٢٨الال :هو السم ،المنصوب ،المفْس لما استبهم من الهيئات .
ح ْ حْح ح ح ح ح ْ ح ْحْ ح ْ
- ٢٩اِل ْمي ِّْي :هو السم ،المنصوب ،المفْس لما استبهم من اذلوات أو النسب .
ح ْ ْ
ح ح ح ح ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ حْ
أو إح حدى أخ حوات حها ُمالفا ل حما قبْل حها ِف - ٣٠الم ْستث حًن :ه حو ال ْسم ال حمذك ْور حبع حد إل
ْ ْ
الكم
ْ ْْ ح ْ ح ح ح ْ ْح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ ْ ح
( – ٣١ل) الافيحة للجنس :ه الِت يراد بها نْف اْلَّب عن َجيع أفراد اْلنس الواقع
ح ح
ْ ح ح
حبعدها .
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ابتات ْال َو َد ُة في َه َذا ْالك َ
الت ْعرْي َف ُ
َّ 242
ِ ِ ِار ِ ِ
ح ح ْ ْ ْح ْ ْ ْح ح ح ح ْ ْ ح ح
- ٣٢المنادى :هو السم المطلوب إقبال بأحد أحرف الداء.
ْ ْ ْ ح ح ح ح ْ ْ ح ْ ح ْ ْ ْحْ ْح ْ ْ ح ْ
- ٣٣المفعول ِلجله :هو السم المنصوب اذلي يذكر بيانا لسبب وقوع الفعل.
ْ ْ ح ْ ح ْ ْ ْ ْ ْ
- ٣٤ال حمفع ْول حم حعه :ه حو ال ْسم ،ال حمنص ْوب ،اذل ْي يذكر ؛ حْليحان حم ْن فعل حم حعه الفعل .
ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ حٌ حْح ْ حْ حح حْ ْ ح ح
- ٣٥اِلضافة :ه نسبة بْي اسمْي لَع تقدير حرف اْلر ،توجب جر اثلاِن أبدا.
ح ْ ح ْ ح ح
ْسة حول الْصف :ه حو ْال ْسم الْم ْع حرب اذل ْي حل يحلْ ح
حق آخره الك ْ ْ
- ٣٦ال حم ْمن ْوع م حن
ْ
اِلنويْن.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ابتات ْال َو َد ُة في َه َذا ْالك َ
الت ْعرْي َف ُ
َّ 243
ِ ِ ِار ِ ِ
ح ْ ْ ح ح ْحْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ ٌ
حجد حول يبحْي ال حم ْرف ْو حَعت حوال حمنص ْو حبات حوال حمجر ْو حرات من اِلسماء واِلفعال
ح
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ابتات ْال َو َد ُة في َه َذا ْالك َ
الت ْعرْي َف ُ
َّ 244
ِ ِ ِار ِ ِ
ح ح ْح ْ ْ ْح ح ٌ
إرشادات ِف طريقة اِلعراب
ح ْح ْ ح ْ ح ْ حح حْح ْ ْ
أول :افهم معًن اللَكم قبل اِلعراب.
ح ح ح ح ٌ أو ف ْع ٌل؟ ْ أه ا ْس ٌم؟ ْ ْ ْ ْ ح ح ْح ح
أو حح ْرف ؟ فإذا َكنت إع حر حاب حها ،ح ثانيا :ححدد ن ْوع الَك حمة الِت تريد
ح ْح حٌ ْ ح ٌ ْ ح ْ ٌْ ْ حْ ح ْ ح ْ ْ ح ح ْ
اسما حمثل ،اِبحث ع ْن حم ْوقع حها ،أه مبتدأ ؟ أو فاعل ؟ أو مفعول ؟ أو غْي ذالك.
ح ح ح ح ح ح ْح ْ ح ْ ح ح ح ح ح ح ح ْ حْ إذا حَكنحت الْ حَك حمة حَتْتح ح ح
ت َتتحاج إَل فاع ٍل ، َّب فاِبث عن خَّبها ،وإذا َكن ٍ خ إَل اج :ا اثل ث
ح ْ ح ح ْح ْ ح ْح ح ْ ح
أو نائب فاع ٍل فاِبث عن الفاعل ،أو نائب فاع ٍل
ح ْ ح ح ح ْ ح َّ ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ح ْ ح ح ح ْ
حرابعا :ل تعرب الَكمة المتأخرة حَّت تعرف إعراب الَكمة المتقدمة .
ح ْح ْ ْ ح ْ ْ ْ ْ ح ْح ح
ُضها عن حد اِلع حراب . خامسا :احفظ اِلعريْفات ،وٱستح
اب . الَّش ْو حط حواِل حقاسيْ حم ال ْ حم ْذك ْو حر حة عنْ حد ُك حم ْسألحة حو ح
ب
ُّ
ر ك
حح
ذ حسادسا :ت
ٍ ٍ
ْ ح ح ح ْ حح ْ
حسابعا :اضبط اللَك حم ِبح حسب اِلذ ُّوق حو حما ت حراه منحاسبا لل حمقام .
ْ ْ ح ح ح ْ ح ح ْح ْ ح
ثامنا :احفظ م ْن ُك د ْر ٍس مثال حم حع إع حرابه ،ثم ق ْس حعليْه حما يحأتيْك م حن اِلمثلة
ح ْ ح
المشاب حهة ل.
ْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ح ْح ْ حح ْح ْ ح ُّ ح ح ح ْ ْ ْح
حوأخ ْْيا :اعل ْم أن اِلمرن لَع اِلعراب الكثْي والقراءة الكثْية لللَكم المشكول
ْ ح
لَع ْاِل ْع حراب الصحيْح حو ُّ
ال ْطق الصحيْح .
ح حح
ي حساعدك
حح ح ٌ
ب حزيْد اَل ْر حس كت
ْ ح ْ ح ْح
ال حعل حمة حكم حها حم ْوقع حها ن ْوع حها الَك حمة
ٌ ح ٌ ٌ
الضمة حم ْرف ْوع فاعل ا ْس ٌم حزيْد
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ
اب ُس ْو َر ِة ال َفا ِت َح ِة
إ ْع َر ُ
ِ 245
اْلَ ام ُد ُ :ماب تَ َداٌ َم ارفُ اوعٌ يِب ا ِْٕلباتي َد ياء َو َع ََل َمةُ َرفاعي يه الض َّ
َّمةُ. ا
اْلََيَب. ان يِبَح ُذو ي ي ي يي
ف ا ٰٰلِل َ :ج ٌار َوَاَم ُراوٌر ُمتَ َعلٰ َق ا ا
ر يب :نَعت يٰلِلي َاَمرور وع ََلمةُ ج يرهي الا َكسرةُ الظَّ ي
اهَرةُ. اَ َ ٰ ا ٌ ٰ ُا ٌ َ َ َ َ ٰ
اف ِٕالَاي يه َاَم ُراوٌر ؛ َو َع ََل َمةُ َجٰيرهي الايَاءُ نييَابَةً َع ين الا َك اسَرةي ؛ يْلَنَّهُ ُم ال َح ٌق يِبَ ام يع الا ُم َذ َّك ير َّ
السايال. ض ٌ ْي ُ :م َ ي
الا ٰعلَم ا َ
اهرةُ علَى ي
آخ يرهي. ي ي ْح ين :نَع ٌ ٍ
ت ََثن َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ ا الر ا ٰ
َّ
اهرةُ علَى ي
آخ يرهي. ي ي ت ََثلي ٌ َّ ي
ث َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ الرحاي يم :نَ اع ٌ
اهرةُ علَى ي ي ي ٰملي ي
آخ يريه. ت َرابي ٌع َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ ك :نَ اع ٌ
اهرةُ علَى ي
آخ يرهي. ي ي ض ٌ ي ي
اف ِٕالَايه َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ يَ اوم ُ :م َ
اهرةُ علَى ي
آخ يرهي. ي ي ض ٌ ي ي
اف ِٕالَايه َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ ال ٰديا ين ُ :م َ
ْي َ :سبَ َق ا إِعَر ُاُبَا يِف َد ار يس الا َم افعُ اويل بييه. ي
ا ََِّّٕي َك نَ اعبُ ُد َوأ ََِّّٕي َك نَ استَع ا ُ
يصرا َط الَّ يذين اَناعمت علَي يهم :سبق ا إِعر ُاُبا يِف ِب يب النَّع ي
ت َوالابَ َد يل. ي ي ي
ا ا َ َ ا َ َ ا ا ََ َ َ َ َ الصَرا َط الا ُم استَقاي َم َ ٦ ااهد ََن ٰ
ي ي
اف.
ض ٌ ت َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّاهَرةُ َ ،وُه َو ُم َ َغ ايْي :نَ اع ٌ
اهرةُ علَى ي ي ي ض ٌ ي
آخ يرهي. اف ِٕالَايه َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ َجٰيره الا َك اسَرةُ الظَّ َ َ ض او يب ُ :م َ الا َم اغ ُ
اْلَٰير َ ،والا يماي ُم ف ا َّصل مب يِن علَى الا َكس ير يِف ََم يل ج ٍريِبر ي ي ف ج ٍر ،وا اْلاء َ ي ي
َ ٰ َ ٰ َا ا ضم اْيٌ ُمت ٌ َ ا ٌّ َ َعلَايه ام َ :علَى َح ار ُ َ ٰ َ َ ُ
ليال َج ام يع.
ض او يب َاَم ُراوٌر َو َع ََل َمةُ ي يٍ ف َعطا ٍ ي
ف َعلَى الا َم اغ ُ ْي َ :م اعطُاو ٌف َ ،و َ(ْل) ََنفيَة َ ،والضَّآلٰ ا َ ْي :الا َو ُاو َح ار ُ َوَْل الضَّآلٰ ا َ
َجٰيرهي الايَاءُ ،نييَابَةً َع ين الا َك اسَرةي ،يْلَنَّهُ ََجا ُع ُم َذ َّك ٍر َس يالٌ.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب ُس ْو َرة َّ
الن ْ
ص ِر إ ْعر ُ 246
ِ ِ
ْ ْ
إعراب س ْو حرة الْص
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب ُس ْو َرة َّ
الن ْ
ص ِر إ ْعر ُ 247
ِ ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ َ إ ْع َر ُ
اب ُس ْو َرة اْل َس ِد ِ 248
إ ْع حراب س ْو حرة ح
الم حسد
حة الظاه حرة. نحارا :حم ْفع ْو ٌل به حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
ح ح ح ح ٌ ح ْحْ ح ح حْ ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح ح ْ
ذات :نعت منصوب وعلمة نصبه الفتحة الظاهرة وهو مضاف.
ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح لح ح
ْسة الظاه حرة. ب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال ٍ ه
ح ح ْ ح ح ْ ْ ْ ح ْ ٌْ حح ْ حح ْ ح ْ ح ح ْ ح ْ حح
وٱمرأته :الواو حرف عط ٍف ،امرأته :معطوف لَع الضمْي المستَت ِف (سيص ٰ
َّل) .
ح ح ح ح ْٰ ح ْ ح حْ ْ حْ ْ ٌ ح حح
ِحالة :حمفع ْول به لفع ٍل مذ ْو ٍف تقدره أذم ،والِل أعلم .
ح ح ح ٌ حْ حْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ح ْ
الطب :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الكْسة الظاهرة .
ْي متص ٌل حمبْ ٌّ
ِن اف ،وال ْ حهاء حضم ْ ٌ
ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ح ٌ ح
ِف جيْدها ِ :ف :حح ْرف حج ٍّر ،حوجيْد :اسم ُمرور وهو مض
حد ْوف حخَّبحح ْ ح ح ح ٍّ ح ٌ ح ْ ح ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح حح
السك ْون ِف مل جر مضاف إله واْلار والمجرور متعلقان بم لَع ُّ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُ َ إ ْع َر ُ
اب ُس ْو َرة اْل َس ِد ِ 249
ْح حٌ ح ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ٌ
ححبْل :مبتدأ مؤخر مرفوع وعلمة رفعه الضمة الظاهرة .
ح
ح ٌ ح ْ ْ حْ ْ ح َّ ح ْ ح ْ ْ ح ح ح
(حبْل) . ت لــ
ٍ ع ن فو ذح م ب انق م ْن م حس ٍد :اْلار والمجرور متعل
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ ُ ُ َْ ْ َْ
ص
اإلخ ِ
َل ِإعراب سور ِة ِ 250
ْح ْ ْ ح ْ
إع حراب سورة اِلخلص
ح ْ ْ ح ٍّ ح حح ٌ ح ْ ٌّ ح ح ٌ ْ ح ح ح ٍّ ح ْ ْ ح ح
ل :اللم :حرف جر ،والهاء :ضمْي متصل مبِن لَع الضم ِف مل جر ِبرف اْلر ،
ح ح ْ ح َّ ْ ْ
ار حوال حمجرور متح حعلقان بــ(كفوا). واْل
كفوا :حخ حَّب م حقد ٌم لــ(يحك ْن) حمنْص ْو ٌب حو حع حل حمة نح ْصبه الْ حفتْ ح
حة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
َْ ُ ُ َْ ْ َْ
ص
اإلخ ِ
َل ِإعراب سور ِة ِ 251
ح ح ٌ ْ ح ْ ح ٌ حْ ْ ٌ ح حح ح حْ
أحد :اسم يكن مؤخر ،مرفوع وعلمة رفعه الضمة.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ ُ ُ َُْ ََ
الفل ِق ِإعراب سورة 252
ْح ح ح ْ
إعراب سورة الفلق
ْي م ْستحت ْْيٌوع ،حو حع حل حمة حرفْعه الضمة ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ ح ٌ حْ ٌ ٌْ ْ ح
أعوذ :فعل مضارع مرف
حح حْ
وج ْوبا تقديره (أنا).
ْ ح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ٌ ح ح ْ ْ ٌ ح ح َّ ح ح ٍّ ح ْ ح ْ
اْلاء حرف جر ،ورب :اسم ُمرور وجار وُمرور متعلقان بــ(أعوذ ) ح ح ب ح
ــرب :
ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح
ك ْ ح ْح ح
ْسة. الفلق :مضاف إله ُمرور وعلمة جره ال
ح ح ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌ حْ ح ح
ار حوُمر ْو ٌر متح حعلقان بــ(أعوذ )
ْ م ْن ش :م ْن حح ْرف حج ٍّر ،حوش :اسم ُمرور وج
ٌ ح حح ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ْ ٌّ ح ح
السك ْون ِ ،ف مل حج ٍّر م حضاف إلْه لَع ُّ حما :اسم موصول مبِن
ْ ح حْ لَع الْ حفتْح ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ح ْ ٌّ ح ح حخلح حق :ف ْع ٌل ح
َت حج حوازا تقديْره ه حو ،حواْل ْملة
ْي م ْستح ٌ اض مبِن ٍ م
ْ ْ ح ح َّ ح صلحة ح
الم ْوص ْول ل مل ل حها م حن اِلع حراب.
ْ ٌ حْ ْ ٌ ح ح ٌ حْ ح ح ْ ح ح
ار حوُمر ْو ٌر حوم ْن ش َغس ٍق :ال حواو :حح ْرف ع ْط ٍف ،م ْن حح ْرف حج ٍّر ،حوش :اسم ُمرور وج
ح ٌ حْ حْ ْ ٌ ح ح ح ح ح ْ ح ْ ح ْ ح ح ح
متح حعلقان بــ(أعوذ ) .وَغس ٍق :مضاف إله ُمرور وعلمة جره الكْسة.
ح
ْ ح ح
إذا :ظ ْرف ل حما ي ح ْستحقبل م ْن الز حمان.
حْ
َت حج حوازا تقديْره ه حو . لَع الْ حفتْح ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ٌْ ح
حوقب :فعل م ٍ
ح ح
ح ح حوم ْن حش الفاثحات :مثْل إ ْع حراب ح
(وم ْن ش َغس ٍق).
ْ ٌ ح ْ ْ ٌ ح ح ٌ ح ح ْ ْ ٌ ح ح َّ ح ْ ح ٍّ ح ْ ح ْ ْ ح
ِف العقد ِ :ف :من حرف جر ،العقد :اسم ُمرور وجار وُمرور متعلقان
ح
بــ(الفاثات).
ح ح حوم ْن حش ححاس ٍد :مثْل إ ْع حراب ح
(وم ْن ش َغس ٍق).
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ْ ُ ُ َُْ ََ
الفل ِق ِإعراب سورة 253
ْ ح ح
إذا :ظ ْرف ل حما ي ح ْستحقبل م ْن الز حمان.
حْ
َت حج حوازا تقديْره ه حو . لَع الْ حفتْح ،حوالْ حفاعل حضم ْ ٌ
ْي م ْستح ٌ ح ْ ٌّ ح ح
اض مبِن ٌْ ح ح ح
ح حسد :فعل م ٍ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس إ ْع َرا ُب ُس ْو َرة ّ
الن 254
ِ ِ ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اس إ ْع َرا ُب ُس ْو َرة ّ
الن 255
ِ ِ ِ
ْ ح ح ٌ ح حْ ْ ٌ حح ح ح ْ
من اْلنة :جار وُمرور متعلقان بــ(يوسوس).
ح ْ ٌْ حح ْ حْ ْ ٌ ح ح حح ح ْ ح
ك ْ ح ح ْ
ْسة حوالاس :ال حواو حح ْرف ع ْط ٍف ،الاس ؛ معطوف لَع اْلنة ُمرور وعلمة جره ال
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب م ْن َم َراجع ْالك َ
ت 256
ِِ ِ ِ ِ
ْ
م ْن حم حراجع الكتاب
ح
ْ ح
الق ْرآن الكريْم.
ْ ح ح ْ ْ ْ ْ ْح ْح ح
(إرشاد ذوي الف حطن) :للشيْخ مقبل ال حوادِع ،ط :أ ْوَل ،ال حمكتحبحة اِلثرية ١٤٠٩ ،ه.
ح ْ ْ (إع حراب الْق ْرآن) ِ :لِب حج ْع حفر الحاس ،حَتْقيْق ز حه ْ
ْ
ْي ،حَعلم الكتب ،ط :ثانيحة ٍ
١٤٠٥ه.
ْي ١٩٨٨ ،م. اَل ْرويْش ،حدار ابْن حكث ْحمد مِْي اَليْن َّ ( إ ْع حراب الْق ْرآن حو حبيحانه) :لم ح
ٍ
ْ ْ ح ح ْ ْ ْ ْ ح ح ح ْ ح ْ
( أضواء اْليان) :للشنقيطي َ ،علم الكتب – بْيوت.
ح ح ْ ْ ْ ْ (إم حلء حما حمن به الر ْ ح
ْ
ِحن) :لل حعك حَّبي ،دار الفكر ،بح ْْي ْوت ،ط ،أ ْوَل ١٩٨٦ ،م.
ْح ْ ح ٌ حْ ْ ْ ح حح ْ ْ
حاة) :للقفطي َ ،تقيْ ٌق ،ممد أبو الفضل إبْ حراهيْم ،م حؤس حسة ال حأنبحاه ُّ ( إنبحاه الرواه لَع
ْح ح ْ
أوَل ١٩٨٦ ،م. الكتب اثلقافية -بح ْْي ْوت ،ط ،
ْح ح ْ ْ ْح ْ ( بح حدائع الْ حف حوائد) :لبْن الْ حقيم ،ب ْ ح
أوَل إشاف بحك ٍر أبو حزيْ ٍد ،دار ال حعالم الف حوائد ،ط ،
١٤٢٥ ،ه.
ح ْح ْ ح ٌ حْ ( بحغية الْو حَعة) :ل ُّ
لسيوِط َ ،تقيْ ٌق ،ممد أبو الفضل إبْ حراهيْم ،ط ،أ ْوَل ،حم ْطبح حعة
ْ ح
الحلِب.
ْ ح ْ ( تحاج الْعروس) :ل ُّ
لز حبيْدي ،حمكتحبحة دار الياة – بْيوت.
ْ ْ ح ح ح
ْح ْحح ْح ْ ْ ْ ْ ح ح ْ ح ح ْ (جامع ُّ ح
اَلر ْوس العربية) :للمصطِف الغلييِن ،المكتبة العْصية ١٤٢٣ -ه. ح
ْح ح ْ إع حراب الْق ْرآن حو ح ْ ْ ْ ْ
أوَل ، ِصفه) :ل حمحم ْو ٍد حصاِف ،دار الرشيْد -ط ، ( اْلحد حول ِف
١٩٨٦م.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب م ْن َم َراجع ْالك َ
ت 257
ِِ ِ ِ ِ
ح ح ْ ْح ْ ح ح ح ح ح ْ شح شذ ْور اذل حهب) :لم ح (حاشيحة ح ْ ح
حم ٍد عبادة العدوي ،دار إحياء الكتب العربية
ْ ح
،الحلِب.
ح ٌ ح ْ ح ح ْح ح ْ ح حح ح ْ ح ْح
اْلاِب الحلِب ،ط :ثانيحة. شح ق ْطر ال حدى) :مطبعة (حاشيحة الفاكِه لَع ح
ْ ح ْح ح حْ ْ ْ ح ْ ح ح ٌ
ْ ح ح
حم ٍد عبد اْلالق عضيمة ،دار الديث ، كريْم) :لم ح اسات ِل ْسل ْوب الق ْرآن ال ( در
ح ْح
القاهرة.
ح ْ ح ْ ح
(اَلر ْوس الحوية) لفِن ناص ٍف حوأخريْ حن ،دار ال حعقيْ حدة. ُّ
ح ْ ح ْ ح
(اَلر ْوس الحوية) :لفِن ناص ٍف حوأخريْ حن ،دار ال حعقيْ حدة. ُّ
ح ْح ح ح ْ ْ حْ ْح ح ُّ ْ
(اَل ُّر ال حمص ْون) :للسمْي اللِب َ ،تقيق :اْلراط ،دار القلم.
ٌ
ح ْ
الحنْبحِّل ،حدار ال ْ حميْ ح ح ْ
ْسة -بح ْْي ْوت ،ط ؟ ثانيحة. ( شذرات اذلهب) :لبْن الع حماد
ح ْ ْحْ ْ ْ حات الْ حق ُّي ْومية» :لم ح (شح ْاآلج ُّر ْومية «الْفت ح ح ْ
حم ٍد أمْي اِلثيوِب الهرري.
ْح ح ْح حْ ْ ْح ْحح ْ ْ ح ْ ْ َّ ح ْ ْ
ْي ،المكتبة اِلسلمية بالقاهرة ،ط :أوَل ١٤٢٢ :ه. ( شح اآلجرومية) :لبن عثيم ٍ
ْح ْح ْحح ْ ْح ْ ْ ُّ ْ ح ْ َّ ح ْ ْ
( شح اآلجرومية) :اِلحفة السنية ،مِي اَلين ،المكتبة اِلرشاد -ط :أوَل.
ح ح ْ ح ح ْح ح ح ح ح ح ْحْح ح ْ ْ
(شح اآلج َّر ْومية) :لألزهري ،ومعه حاشية أِب الجا ،مطبعة اللِب ١٣٤٣ ،ه.ح
ْ ْ ح ْ ْ ٌ حْ ْح ح ْ ْ
(شح اآل َّج ْومية) :للفاكِه َ ،تقيْ ٌق :ع حوض ،ال حمكتحبحة ابْن عباس ال حمنص ْو حرة.
ْ ْ ح ح ْ ْ ح ححح ح ح ْ ح ْ ح ْ ْ َّ ح ْ ْ
( شح اآلجرومية) :للكفراوي ،ومعه (حاشية الامدي) :دار الفكر ،بْيوت.
ْح ح ْح ْ ح ح ْحح ح ْ ْ ْ ح ْ ْ َّ ح ْ ْ
( شح اآلجرومية) :للمكودي ،مكتبة عبد المصوري ،القاهرة ،ط :أوَل ١٤٢٥ ،ه.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب م ْن َم َراجع ْالك َ
ت 258
ِِ ِ ِ ِ
ْح ْ ْ ح ْ ح ْ ح ح ْ ْ َّ ح ْ ْ
(شح اآلجرومية) :للمل عصامٍ ،دار ابن حزمٍ -بْيوت ،ط :أوَل.
ح ح ْح ح حح ح ح ح ْ ْحْح ح ْ ْحْح
(شح اِلزهرية) :لألزهري ،ومعه حاشية العطار ،اللِب ،ط :ثانية ١٣٧٤ ،ه.
ْ ْ ح ْح ح ْ
كتحبحة حدار ُّ ح ح ْ
الَتاث -القاه حرة ،ط :العَّش ْون. (شح ابْن حعقيْ ٍل) :م
ْ ْ ح ْ حْ ْ ح ْحْح ح ْ ح ْ
(شح اِلْصيْح حلَع اِل ْوضيْح) :لألزهري َتقيق مم ٍد باس ٍل دار الكتب العلمية.
ح
ْ ْ حْ ْح ْ ْ ح ْ
(شح الد ْود الحوية) :للفاكِه َ ،تقيْق حصالح ال حعائد حمنش ْو حرات حجام حعة
ح
مم ٍد ابْن سع ْو ٍد.
ْ حْ ْ ح ٌ ْ حْ ح ح ح ْ
(شح شذ ْور اذلهب) :لبْن هشامٍ َ ،تقيْ ٌق :ممد مِي اَلين عبد الميد.
ْ ح
ْح ح ح ح ْ ْ حْ ْ ح ْ
حاوية) :لبْن أِب العز َ ،تقيق :شعيب ،مؤسسة الرسالة ،ط :أوَل.
ح ٌ ح ٌ (شح الط ح
ْ ْ (شح حق ْطر ال حدى حو حبل الص حدى) :لبْن ه حشامٍ ،حو حم حعه كتحاب ح ح ْ
(سبيْل اله حدى بتححقيْق
ح ْ ْ ْ ح ْ شح .حق ْطر ال حدى) :لم ح ح ْ
حم ٍد مِي اَليْن عبْد الحميْد ،دار الفكر – بح ْْي ْوت.
ح ْ ْ ح ْ ْ ْ ح ْ
(شح م ْسل ٍم) :للن حووي ،الم حسَّم ال حمن حهاج ،دار ال حمعرفة ْ ،لْنحان.
ْ ْ ْ ح ْ ْ ح
(شح المفصل) :لبْن ي حعي ٍش ،حَعلم الكتب – بح ْْي ْوت.
ْ ْ ْ ْ ح حْ
لحريري َ ،تقيْ ٌق :هب ْود ،ال حمكتحبحة ال حعْصية ْ ،لْنحان ، حة ْاِل ْع حراب) :ل ح (شح ملْ ح ح ْ
٢٠٠٠م.
ح ْ ْح ْحح ْح ْ ْ حْ ٌْ ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ
(شح ملحة اِلعراب) :للحريري َ ،تقيق :هبود ،المكتبة العْصية ْ ،لنان ،
٢٠٠٠م.
ح ْ ح ح ْحح ْ ح حْ ْح
) الض ْوء اللمع ِلهل القرن اِلاسع) :للسخاوي ،مكتبة الياة -بْيوت ْ -لنان.
ْ ْ ح ح ْ
حمد حعبْد الْ حعزيْز ال ح
جار ،ط :ثحانيح ٌة ،م ْْصٌ إَل أح ْو حضح ال ْ حم حسالْك) :لم ح
ْ ح
) ضيحاء السالك
ٍ
١٩٨١ ،م.
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب م ْن َم َراجع ْالك َ
ت 259
ِِ ِ ِ ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
اب م ْن َم َراجع ْالك َ
ت 260
ِِ ِ ِ ِ
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُْ
امل َ
حت ِويات 261
ح ْ
المحتويات
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُْ
امل َ
حت ِويات 262
ح حْ
بحاب اِلفعال ٥٨ ........................................................................
ح
ن حواصب الم حضارع ٧٢ ...................................................................
ح
بحاب :الفاعل ٩٠ .............................................................................
ْح ح
نائب الفاعل ١٠٠ ............................................................................
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ُْ
امل َ
حت ِويات 263
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
ا ْ ُمل َ
حت ِويات 264
ل
ا مم تع في شرح اآلجرومية
Daftar Isi i
Daftar Isi
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Daftar Isi ii
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
iii
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Pengertian Kalām 1
Pengertian Kalām
(1)
Dapat dilihat lebih lanjut di kitab Hasyiah Ash-Shabbaani (jilid 1/hl 30) dan Al-
Kafrawiy (hl 11).
(2) Kalimat عٌ ( الْعلْم نحافilmu itu bermanfaat) adalah kalām menurut para ulāma Nahwu,
karena:
Berupa lafaẓ : mencakup beberapa huruf hijaiyah, yaitu alif, lām, ‘ain, dst.
ْ ْ
Dan murakkab : karena tersusun dari dua kata, yang pertama ( العلمilmu) dan yang
ح
kedua ( ناف ٌعbermanfaat).
Dan berfaedah: sebab ia menginformasikan sebuah kabar mengenai manfaat ilmu.
Dan dalam bahasa Arab : sebab berasal dari kalām/kalimat berbahasa Arab.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Pengertian Kalām 2
ْ حٰ ح ( ح ح ح3)
Contoh kalām Allah تعاَل: ﴾﴿وَك حم الل م ْوَس تكليْما (dan Allah telah benar-
benar mengajak bicara Musa),
ْ ح
dan contoh kalām Nabi ﷺ: »«إن حما اِلع حمال باليات (4) (segala amal itu
bergantung niat).
Jadi seluruh kalimat diatas merupakan kalām -menurut ilmu
nahwu- karena telah memenuhi persyaratan. Persyaratan yang dimaksud
adalah terlafaẓkan, tersusun, berfaedah, dan menggunakan bahasa Arab.*
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Nahwu adalah kaidah-kaidah untuk mengetahui keadaan akhir kata secara i'rab
dan binā’/mabni.
2. Orang yang ahli dalam bidang ilmu nahwu disebut 'nahwi', dengan menyukunkan
Ha’nya. Membaca Ha dengan harakat fatḥah termasuk kesalahan pada orang awam.
3. Bahasa isyarat, tulisan, dan yang sejenis keduanya; adalah keluar dari penjelasan
Pengarang mengenai lafaẓ- maka tidak dinamai sebagai kalimat. Begitu juga tidak
ٌ
disebut sebagai murakkab jika kata itu tunggal seperti ; حزيْدdan juga tidak disebut
ح
sebagai mufid jika kata tersusun namun tidak memiliki faedah seperti ( عبْد اللhamba
ٌ ْ ح ح
Allah) dan ام حزيْد ( إن قjika Zaid telah berdiri). Dan tidak termasuk bil waḍ’i jika
kalimat dalam bahasa selain Arab seperti 'ajam dan sebagainya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bagian-bagian Kalām 3
Bagian-bagian Kalām
ISIM
Definisi : Isim merupakan kata yang memiliki makna pada dirinya
dan tidak berkaitan dengan waktu.
ٌ ح ْ ٌ ْ
Contoh : ( حزيْدZaid), ( ف حر ٌسkuda), ( عصف ْو ٌرburung kutilang), ( حزه حرةbunga), ت
ٌ ْحبي
ح ح
(rumah), ( ذَك ٌءkecerdasan).
Jadi masing-masing dari lafaẓ tersebut menunjukkan sebuah makna
yang dipahami langsung dari kata itu sendiri, terkadang maknanya
menunjukan sesuatu yang dapat ditangkap oleh panca indera, contoh:
ٌ ح
manusia, misalkan: ( حزيْدZaid); hewan, seperti: ( ف حر ٌسkuda); tanaman,
ٌ ْ ٌ ْ( حبيrumah); atau
seperti: ( حزه حرةbunga); atau benda mati, seperti: ت
merupakan sesuatu yang bersifat maknawi - bukan yang dapat ditangkap
ح ح
oleh panca indera – yang dapat dipahami oleh akal, seperti: اذلَكء
( ح حkemuliaan), dan ( العلْمilmu). Maka setiap kata yang
(kecerdasan), الَّشف
menunjukkan sebuah makna dan tidak berkaitan dengan waktu adalah
isim.
FI'IL
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bagian-bagian Kalām 4
Definisi : Fi'il adalah kata yang memiliki makna yang terdapat pada
kata tersebut dan berkaitan dengan waktu.
قح ح, حيق ْوم, ق ْم
Contoh : ام
Setiap kata di bagian ini menunjukkan makna yang terdapat pada kata
tersebut dan sesuatu berupa kejadian dan berkaitan dengan waktu. Kata
قامmenunjukkan atas peristiwa ‘berdiri’ yang telah terjadi pada masa
ح
lampau(1). Kata يق ْومmenunjukkan peristiwa ‘berdiri’ yang dilakukan pada
saat ini(2), atau masa yang akan datang(3). Kata ( ق ْمberdirilah)
menunjukkan permintaan ‘berdiri’ pada masa yang akan datang. Maka
setiap kata yang menunjukkan kejadian pada suatu masa, maka ia adalah
fi’il.
(bepergianlah!), ( حصلṣalātlah!).
HURUF
(1)
waktu lampau: merujuk waktu sebelum berbicara
(2)
saat ini : merujuk waktu pada saat berbicara
(3) masa depan : merujuk waktu setelah berbicara.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bagian-bagian Kalām 5
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting:
1. Pengarang menjadikan bahwa isim, fi'il dan huruf adalah sebagai bagian-bagian
kalimat, sementara ulama nahwu yang lain menjadikan ketiganya sebagai bagian-
bagian kata – dan bukan bagian kalimat. Dan dikatakan bahwa kedua pembagian
tersebut adalah benar.
Maka bagi yang menggunakan pembagian ini, hendaklah menjadikannya sebagai
bagian dari kalimat, karena ia tetap tersusun dari kata-kata tersebut.
Dan bagi yang menginginkan pembagian yang bervariasi, hendaklah
menjadikannya sebagai bagian-bagian kata, dan kata tersebut adalah suatu jenis
yang meliputi isim, fi'il dan huruf. Dapat dilihat pada Mujib an-Nada (hal 31), dan
Hasyiyah Abi an-Najaa pada Syarah al-Azhari lil-Ajurrumiyyah (hal 25), dan kitab
Majmu' al-Fatawa (jilid 12 / hal 108).
2. Pengarang mengecualikan dengan pernyataan: (huruf adalah yang datang dengan
makna) dari huruf-huruf hijaiyah. Maka tidak seluruh huruf dari huruf-huruf
hijaiyah adalah sebuah kata; karena tidak menunjukkan suatu makna.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Isim 6
Tanda-tanda Isim
(1)
QS Al-Ghasyiyah ayat (2-5)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Isim 7
(banyak muka pada hari itu tunduk terhina – bekerja keras lagi
kepayahan – memasuki api yang sangat panas diberi minum dari sumber
yang yang amat panas)
Maka setiap kata berikut :
ْح ح ح ح حٌ ح حٌ ح حٌ ح ٌ حْح
حَعنيح ٍة, ْي
ٍ ع, حامية, نارا, ناصبة, َعملة, خاشعة, يومئ ٍذ, وجه
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Isim 8
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting:
1. Khafadh adalah istilah (yang digunakan ahli nahwu dari) Kuffah, sementara jar
adalah istilah yang digunakan oleh para ulāma Basrah. Hasyah Abu Najaa hal 15.
2. Alif lām disebut sebagai tanda isim jika bukan asli dari kata itu sendiri, contoh الرجل
ح
dan الغلم. Jika merupakan asli dari bagian katanya, maka bukanlah sebagai tanda
ح ْح
isim, contoh dalam firman Allah تعاَل: ﴾َس ٰ ( ﴿ حوال حdan Allah tancapkan
َق ِف اِل ْرض حر ٰو ح
ح ْح
gunung-gunung di bumi); contoh lain pada firman Allah تعاَل: ﴾﴿أل ٰهكم اِلَكث ْر
(bermegah-megahan telah melalaikan kamu), keduanya asli jadi bukan merupakan
tanda isim.
3. Tidak berarti semua empat tanda ini berada pada sebuah isim, akan tetapi cukup
sebagian saja.
4. Huruf qasam merupakan bagian dari huruf jar, namun Pengarang kitab
Ājurrūmiyyah memisahkannya karena huruf qasam memberikan faedah sumpah.
Perlu diketahui: bersumpah dengan makhluk tidak diperbolehkan, kecuali demi
Allah atau demi nama-namaNya dan demi sifat-sifatNya; maka tidak
diperbolehkan mengatakan: “demi nabi, demi ka’bah, demi hidupmu”, dan hal
yang serupa dengan itu.
5. Di bagian ini, Pengarang tidak menyebutkan tanda isim yang paling penting di
antara tanda-tanda isim yang paling bermanfaat, dan itu adalah isnad ilaih (sesuatu
yang bersambung); padahal dengan tanda tersebut dapat diambil bukti bahwa
ق ْم حatau ; ق ْمتmaka
حpada lafaẓ ت
ḍamīr adalah merupakan isim. Seperti huruf tā’ ()اِلاء
di contoh ini tidak dapat dilihat adanya isim, seperti menerima alif-lām, juga tidak
berakhiran tanwin, dan tanda-tanda lain yang merupakan tanda isim, melainkan
satu hal saja yaitu ḍamīr yang tersambung dengan kejadian berdiri ()القيحام. Dapat
dilihat di Syarah Qathru an-Nada pada hal 15 & 16.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Fi’il 9
Tanda-tanda Fi’il
Tā’ Tā’niṡ Sukūn, yaitu satu huruf yang menunjukkan bahwa fi’il
yang disandarinya adalah fi’il muannaṡ dan dia khusus pada fi’il maḍi,
yang bersambung di akhir fi’il tersebut, contoh pada firman Allah تعاَل:
ْح
(1)
QS Al-Mujadilah ayat 1. قد: huruf tahqiq, حسم حعfi’il maḍi, الِلisim sebagai fa’il
(2) QS An-Nuur ayat 63. د ْح حْح
ق: huruf tahqiq, يعلمfi’il muḍāri’, الِلisim sebagai fa’il
ْححْح ْ ْ ح
(3) QS Maryam ayat 47. غفر
سأست: السْيhuruf istiqbal, أ ْستحغفرfi’il muḍāri’
ْح ْح حْ ح ح ْ ح
(4) QS Yusuf ayat 98. غفر
سوف أست: حس ْوفhuruf istiqbal, أ ْستحغفرfi’il muḍāri’
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Fi’il 10
ٌح ح ْ ح ح
(5) (berkatalah seekor semut) ﴾ت ن ْملة﴿قال
ْ ح ح ح ح ٌح ح
(5) QS An-Naml ayat 18. قالت: قال: fi’il maḍi, tā’ ( )اِلاء: huruf tā’niṡ , ن ْملةfa’il
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
ْح
1. Qad ( )قدjika masuk ke fi’il maḍi, fungsinya sebagai “tahqiq/penekanan” dan jika
masuk ke fi’il muḍāri’ sebagai “taqlil/terkadang” kecuali pada firman Allah تعاَل
maka fungsinya sebagai “tahqiq”. Dilihat pada kitab ad-Durul Mashun (jilid 1/hal
412), Adhwa’ul Bayan (jilid 6/hal 206), Hasyiyah ibn al-Hajj (hal 26).
2. Lām jawab qasam dapat masuk pada qad. Contoh firman Allah تعاَل:
حح ْ ح حْ ْ ْ ح
(sesungguhnya Kami telah menciptakan mereka, manusia) ﴾﴿لقد خلقنحا اِلن حسان
3. Tā’ tā’niṡ sukun: Pada awal bentuknya, huruf tā’ tā’niṡ ini disukunkan, tetapi boleh
dikasrahkan untuk meringankan (pengucapannya) jika bertemu dua sukun seperti
contoh firman Allah تعاَل:
ْ ْ ح ح ح
(Berkata istri al-Aziz) ﴾﴿قالت ام حرأت ال حعزيز
4. Pengarang tidak menyebutkan tā’ fa’il, padahal ia adalah satu tanda spesial bagi fi’il
ْ
maḍi, contoh: قلت, Ibnu Malik menyebutnya pada kitab Alfiyah, Ibnu al-Hajib pada
kitab al-Kafiyah, Ibnu Hisyam pada kitab al-Awdhah dan Suyuti pada kitab al-
Hama’
5. Pengarang tidak menyebutkan tanda fi’il amr, dimana tanda fi’il amar itu tersusun
dari dua hal, yaitu “menunjuki adanya permintaan dan penerimaan fi’il terhadap
“ya’ mukhāṭabah”. Contoh: ! ق ْمKalimat ini menunjuki pada permintaan untuk
ْ ! قKemungkinan, Pengarang tidak
berdiri. Diimbuhi ya’ mukhāṭabah: ِم
menyebutkan hal tersebut karena pertimbangan dapat menyulitkan pemula karena
ia tersusun dari dua hal. Referensi Hasyiyah Abu Naja’ (hal 44), Hasyiyah Ibn Haaj
(hal 27) dan Hasyiyah al-Asymawy (hal 91).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Huruf 11
Tanda-tanda Huruf
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tanda-tanda Huruf 12
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 13
1. I’RĀB
Pengarang mengatakan mengenai i’rāb :
I’rāb yaitu perubahan akhir kata karena adanya ‘āmil-’āmil berbeda
yang masuk ke kata tersebut secara lafaẓ (jelas) maupun taqdir (tidak
terlihat).
ح ح ٌ ح
(1)
QS Ghafir ayat 28. ( )قالfi’il maḍi mabni dengan fatḥah, ()رجل fa’il marfū’, tanda
marfū’nya ḍammah
ححْ ح حْ ح
(2)
QS Ghafir ayat 28. ( )أتقتلون: Hamzah huruf istifham, ( )تقتلونfi’il muḍāri’ marfū’ dan
tanda rafa’nya adanya tetapnya huruf nūn, dan huruf wau jamak adalah ḍamīr
حMaf’ūl bih
muttaṣil mabni dengan sukun pada posisi rafa’ dia adalah fa’il, ()رجل
manṣūb tanda naṣabnya fatḥah jelas pada akhirnya.
ح ح
(3) QS Yunus ayat 2. أ ْو ححينحا: fi’il maḍi mabni dengan sukun, ناḍamīr mabni dengan sukun
ح ح
pada posisi rafa’ fa’il. إَل: إَل حرج ٍلhuruf jar, حرج ٍلisim majrūr, dan tanda jarnya adalah
kasrah ẓāhir di akhirnya
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 14
ح
حkarena ‘āmilnya adalah (ون ح
• Pada ayat kedua: dinaṣabkan (;)رجل )تقتل
sehingga kata tersebut menjadi maf’ūl bih (obyek) dan membuatnya
naṣab.
حkarena ‘āmilnya adalah ( )إ حَلsehingga
• Pada ayat ketiga: dijarkan (;)رج ٍل
kata tersebut menjadi isim majrūr dan membuatnya jar.
❖ Maka perubahan ini, dari kondisi rafa’ ke kondisi naṣab ataupun jar
itulah yang disebut sebagai i’rāb.
❖ Harakat-harakat ini: ḍammah, fatḥah, kasrah disebut sebagai tanda-
tanda i’rāb.
❖ Kata yang berubah kondisi akhirnya disebut mu’rab.
ْح ْح
Makna perkataan Pengarang “secara lafaẓ ( )لفظاdan taqdir (”)تقديرا
adalah bahwa perubahan itu dapat berupa ẓāhir (nampak) ataupun
muqaddarah (ditakdirkan).
• Pada contoh pertama; marfū’ , karena menjadi fa'il (subyek), dan tanda
rafa'nya adalah ḍammah muqaddarah di akhirnya littā’ażżur (karena
terhalang).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 15
• Pada contoh kedua: manṣūb, karena menjadi maf’ūl bih (obyek), dan
tanda naṣabnya adalah fatḥah muqaddarah littā’ażżur.
• Pada contoh ketiga: majrūr disebabkan masuknya huruf jar, dan tanda
jarnya adalah kasrah muqaddarah littā’ażżur. *
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Secara bahasa, i'rab memiliki beberapa makna, yang sesuai pada konteks ini yaitu:
berubah dan tetap (mu'rab dan mabni), karena kata ketika dii'rabkan akan nampak
maknanya dan jelas dan ia berubah dari kondisi waqaf. Hasyiyah Abi Naja pada
syarah al-Azhary al-Ajurumiyah.
2. 'Amil-'amil, adalah faktor yang mempengaruhi perubahan rafa', naṣab, jar atau
jazmnya di akhir suatu kata. --- Al-Hudud hal 324.
ٌ ْ
3. Isim itu seperti fi’il muḍāri’ didalam hal i’rabnya. Contoh kalimat: ( يحكتب حزيْدZaid
حْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح
sedang menulis), ب ع ْم ٌرو ( لم يكتAmr tidak menulis), dan ب كت ح ( لن يtidak akan
menulis).
ٌ ْ
Maka pada kalimat pertama ))يحكتب حزيْد, fi'il muḍāri’nya marfū’ , karena tidak masuk
ْ حْ ح
ْ كت
padanya 'amil naṣab dan tidak pula 'amil jazm. Pada kalimat yang kedua ( ب لم ي
ٌ)ع ْمرو, fi’il muḍāri’’nya majzūm karena masuk padanya 'amil jazm ()ل ح ْم. Pada kalimat
ْ حْ ح
كت ح ح
yang ketiga (ب )لن ي, ia manṣūb karena masuk padanya 'amil naṣab ()ل ْن.
4. Penghalang akan nampaknya harakat ada tiga: attā’ażżur (karena uzur), aṡṡiqal
(karena berat), almunasabah (penyesuaian).
• Pada kata yang berakhiran huruf alif lazimah ditaqdirkan atasnya semua harakat
ح
littā’ażżur dan dinamakan maqṣūr. contoh: الع حصا
ح,الف حَّت
• Pada kata yang berakhiran huruf yā’ lazimah yang huruf sebelumnya adalah
kasrah maka taqdirnya ḍammah dan kasrah liṡṡiqal dan dinamakan manqūṣ. Contoh:
ح ح
( ﴿أجيْب ْوا حد حjawablah
اَلاِع،القاِض. Untuk fatḥahnya nampak. Contoh di Al-Qur’an: ﴾اِع الل
seruan Allah).
• Pada kata yang muḍāf kepada yā’ mutakallim taqdirnya untuk semua harakat
ح
adalah lil-munasibah dan dinamakan muḍāf ke yā’ mutakallim. Contoh: أِخdan كتحاِب.
Dan isim itu mirip fi'il muḍāri’' apabila mu'tal dengan alif, maka ditaqdirkan atasnya
ح
ḍammah dan fatḥah littā’ażżur. Contoh: ي ح ْس حَعdan ل ْن ي ح ْس حَع. Dan hanya ditaqdirkan
ْ ح
atasnya ḍammah liṡṡiqal jika mu'tal dengan wāu ( )وdan yā’ ()ي. Contoh: . يحدع ْو، ي ْمَش.
ْ ح لح ْن حي ْم ح
Adapun fatḥah, maka ia ẓāhir/nampak karena ringannya. Contoh: ل ْن يحدع حوdan َش
.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 16
2. BINĀ’ (mabni)
Definisi : tetapnya keadaan akhir suatu kata didalam satu kondisi.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 17
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan penting :
1. Binā’ secara bahasa berarti meletakkan sesuatu pada posisi tertentu dengan maksud
yang telah ditetapkan.
2. Jika mabni di posisi marfū’ atau manṣūb atau majrūr atau majzūm, maka i’rabnya pada
posisi tersebut didalam keadaan rafa’ atau naṣab atau jar atau jazm.
3. Binā’ ini meliputi isim-isim, fi'il-fi'il, dan huruf-huruf.
pr), dll.
ح ح
2. Isim Mauṣūl/ kata sambung: ( اذليmufrad, lk), ( الِتmufrad, pr), الَّلانdan اللتحان
ْ
(bentuk ganda), ( اذلي حنjamak, lk), ( الِتjamak, pr), dll.
ح ح ْح
3. Isim Istifham/ kata tanya, seperti: ( كيْفbagaimana), ( اي حنdimana), ( حم حَّتkapan),
dll.
ح ح
4. Isim Isyarah/ kata tunjuk, seperti: ( ٰهذاini, mufrad, lk), ( ٰهذهini, mufrad, pr), ٰهذان
ح ح
dan هاتان, (ini, muṡanna), ( ٰهؤآلءini, jamak), dll.
5. Asmā'ul-af'āl/ isim yang menunjukkan makna fi'il. Contoh ( حص ٍهdiam), بح ٍخ
ح
(bagus), ( ححذارhati-hati/waspada), dll.
ح ح
6. Isim syarat, contoh : ( ححيْث حماdi mana saja), ( أيانbilāmana), ( حم ْنbarang siapa).
ْح
7. Sebagian Ẓaraf (isim yang menunjukkan kata keterangan). Contoh : أمس
(kemarin), ( ححيْثdimana).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
I’rāb dan Binā’ 18
B. Pada asalnya, fi'il adalah binā’, dan yang termasuk adalah : fi'il maḍi dan fi'il
amr. Adapun fi'il muḍāri’ maka dia mu'rab (mengalami perubahan harakat)
kecuali jika berhubungan dengannya nūn niswah atau nūn taukīd secara
langsung. Dan kita akan menjelaskan hal tersebut secara terperinci pada bab
tentang fi’il-fi’il, insyaallah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Macam-macam I’rāb 19
Macam-macam I’rāb
(1)
QS An - Nur : 45
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Macam-macam I’rāb 20
Fatḥah: Tanda ini menunjukkan naṣab pada isim dan fi’il muḍāri’.
Contoh pada firman Allah تعاَل:
Kasrah : Tanda ini menunjukkan khafaḍ, dan khafaḍ khusus untuk isim.
Contohnya pada firman Allah تعاَل:
(3) ﴿ ح
﴾آمنا بالل
حdan
الل: lafẓu jalālah, isim ini majrūr karena masuknya huruf jar yaitu اْلاء
tanda jarnya adalah kasrah pada akhirannya.
Sukūn: Tanda bagi jazm. Jazm ini khusus untuk fi’il muḍāri’, contoh
pada firman Allah تعاَل:
(4) ْ َّل حولحم ي ح
(Dia tidak beranak dan tidak pula diperanakkan) ﴾وَل ْ ﴿ل ح
ْ ـم يح
(2)
QS Al - Jinn : 12
(3) QS Ali 'Imran : 127. آمنا حadalah fi’il maḍi, mabni atas sukun.
ح
Nā ( )ناadalah ḍamīr, mabni, menempati kedudukan rafa' sebagai fa'il.
ْ ل ح ْم يحfa’ilnya ḍamīr mustatir, حول ح ْم ي ْو ح َْل: ي ْو ح َْلmughayyarus shigah, fi’il
(4) QS Al-Ikhlas : 3, َّل
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Macam-macam I’rāb 21
Kesimpulan :
Rafa’
Jazm Khafaḍ
Naṡab
* Perhatian :
Pengarang menjelaskan bahwa fi’il - fi’il tersebut bisa rafa', naṣab, dan jazm. Yang
dimaksud hanyalah fi'il muḍāri’ saja karena fi’il yang mu’rab hanya satu yakni fi’il
muḍāri’.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Pembagian Isim 22
Pembagian Isim
Menjadi Mufrad, Muṡanna, dan Jamak
☆ Mufrad: kata ini mengacu kepada makna satu atau tunggal, contoh :
ْ ْ ح
( مؤم ٍنseorang mukmin) dan ( مؤمن ٍةseorang mukminah).
☆ Muṡanna: kata ini mengacu kepada makna dua atau ganda baik ia
mudzakkar ataupun muannaṡ, ditunjukkan dengan penambahan alif dan
nūn, atau yā’ dan nūn kepada bentuk mufrad.
ْْ ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح
Contoh: مؤمنْي- ( مؤمنانdua orang mukmin), dan مؤمنتحْي- ( مؤمنتحانdua
orang mukminah).
☆ Jamak: kata ini mengacu kepada makna banyak atau jamak (lebih dari
dua).
(orang-orang benar).
¤ Jamak Muannaṡ Sālim: jamak (lebih dari dua) yang ditunjukkan
dengan penambahan alif dan tā’ kepada bentuk mufradnya.
ٌ ْ ح ٌ ح
Contoh: ( مؤمناتpara mukminah), dan ( حصادقاتpara wanita benar).
¤ Jamak Taksir: jamak (lebih dari dua) yang bentuknya berubah dari
bentuk mufradnya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Menjadi Mufrad, Muṡanna, dan Jamak 23
ٌ ٌ ح
Contoh: ( ر حجالpara lelaki), ( أ ْو حراقbanyak kertas), dan ب
ٌ ( كتbanyak
buku).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 24
ال ذو ح,وك
م ف ح, وك أحخ ح, وك
حِح ح, وك أحب ح
ٍ
ح
• Huruf Alif ( )اِللفmenjadi tanda rafa’ khusus pada isim taṡniyah.
• Huruf Nūn ()ال ْون
ُّ menjadi tanda rafa’ pada fi’il muḍāri’ apabila
bersambung dengannya ḍamīr taṡniyah, atau ḍamīr jamak, atau ḍamīr
muannaṡ mukhāṭabah.
NAṢAB mempunyai lima tanda, yaitu: fatḥah, alif, kasrah, yā’, dan buang
huruf nūn.
• Fatḥah menjadi tanda bagi naṣab pada tiga tempat, yaitu isim mufrad,
jamak taksir dan fi’il muḍāri’ bila masuk padanya penaṣab dan tidak
bersambung pada akhirnya dengan sesuatu.
ح
• Huruf Alif ( )اِللفmenjadi tanda bagi naṣab pada isim yang lima
ح حح حح ح حح ح
(asmā’ul khamsah), contoh: رأيت أباك وأخاكdan sebagainya.
• Kasrah menjadi tanda bagi naṣab pada jamak muannaṡ sālim.
• Huruf Yā’ ( )الحاءmenjadi tanda bagi naṣab pada taṡniyah dan jamak.
ُّ )ح ْذف
• Buang Nūn (ال ْون حmenjadi tanda bagi naṣab pada fi’il-fi’il yang lima
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 25
• Kasrah menjadi tandanya khafaḍ pada tiga tempat, yaitu isim mufrad
munṣarif *, jamak taksir munṣarif dan jamak muannaṡ sālim.
• Huruf Yā’ ( )الحاءmenjadi tanda khafaḍ pada tiga tempat, yaitu: isim-isim
yang lima (asmā’ul khamsah), taṡniyah dan jamak.
• Fatḥahmenjadi tanda bagi khafaḍ pada isim yang tidak menerima
tanwin (isim gairu munṣarif).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 26
حج ح.
ُّ اء
Jamak taksir, contoh: الطلب
ُّ adalah fa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
Maka الطلب
حجاء الط ح.
Jamak muannaṡ sālim, contoh: اْلات
الط حadalah fa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
Maka اْلات
Fi'il muḍāri’ yang tidak dimasuki penaṣab dan penjazm dan tidak
ْ
bersambung akhirnya dengan sesuatupun, contoh: الطالب يحكتب.
ْ
Maka يحكتبadalah fi'il muḍāri’ marfū’ dan tanda rafa'nya adalah
ḍammah.
2. Huruf Wāu: menjadi tanda bagi rafa' pada dua tempat:
ح ْ
Jamak mudzakkar sālim, contoh : اء المجتحهدون
حج ح.
ح ْ
Maka المجتحهدونfa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah huruf wāu.
Isim-isim yang lima/ asmā’ul khamsah, contoh: وكاء أحب ح ح
ج ح.
أحب حadalah fa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah huruf wāu.
Maka وك
حج ح
3. Huruf Alif: menjadi tanda bagi rafa' pada muṡanna. Contoh: اء
الط ح.
اْلان
الط حadalah fa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah huruf alif
Maka اْلان
karena ia muṡanna.
4. Huruf Nūn: menjadi tanda rafa' pada fi’il-fi'il yang lima/ af’ālul
khamsah, yaitu setiap fi'il muḍāri’ yang bersambung padanya:
ْ
❖ Alif taṡniyah, contoh: اْلان يحكتبحان
الط ح.
ْ
Maka يحكتبحانadalah fi'il muḍāri’ marfū’ dan tanda rafa'nya adalah
huruf nūn.
ْ ح
❖ Atau Wāu Jamak, contoh: الطلب يحكتب ْون ُّ .
ْ ح
Maka يحكتب ْونadalah fi'il muḍāri’ marfū’ dan tanda rafa'nya adalah
huruf nūn.
ْ حْ ح
كتب ح
❖ Atau Yā' mukhāṭabah, contoh: ْي أنت ت.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 27
ْ ح
كتب ح
Maka ْي تadalah fi'il muḍāri’ marfū’ dan tanda rafa'nya adalah
huruf nūn.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 28
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 29
ْ ح
ْ كت ح
Maka ب يadalah fi’il muḍāri’ majzūm dengan ( )ل ْمdan tanda jazmnya
adalah sukūn.
2. Hażfu / Buang, ada dua jenis:
Hażfu hurufil ‘illati/ buang huruf ‘illat, yaitu pada fi’il muḍāri’
ٌ ح ْ ْ ح ح ْ ح
mu’tal akhir, contoh: حزيْد لـ ْم ي ح ْس حم حع, dan ـم يحدع ل, dan ـم ي ْمش ل.
Masing-masing dari fi’il-fi’il ini adalah fi’il muḍāri’ mu’tal akhir
majzūm, dan tanda jazmnya adalah buang huruf ‘illat.
Hażfun Nūn/ buang huruf nūn; yaitu pada fi’il-fi’il yang lima
ْ ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح
/af’alul khamsah, contoh: ـم يحكتبحا ل, dan ـم يحكتبوا ْ كت
ل, dan ِب لـم ت.
Masing-masing dari fi’il-fi’il ini adalah fi’il muḍāri’ dari fi’il-fi’il
yang lima yang majzūm, dan tanda jazmnya adalah buang huruf
nūn. *
*
Di sini ada lima tanda yang terulang pada dua bagian dari beberapa i’rab:
1. Fatḥah: - Pada naṣab; yaitu tanda asli.
- Pada khafadh; yaitu pada isim gairu munṣarif.
2. Kasrah: - Pada khafadh, yaitu tanda asli.
- Pada naṣab; yaitu pada jamak muannaṡ sālim.
3. Alif: - Pada rafa’; yaitu tanda rafa’ untuk muṡanna.
- Pada naṣab; tanda naṣab pada isim-isim yang lima.
- Pada naṣab; tanda naṣab untuk muṡanna dan jamak mudzakkar sālim.
- Pada khafadh, yaitu tanda khafadh untuk muṡanna, jamak mudzakkar sālim
dan isim yang lima.
5. Hadzfun Nūn/Buang nūn: - Pada naṣab; tanda naṣab untuk fi’il-fi’il yang lima .
- Pada jazm, tanda naṣab untuk fi’il-fi’il yang lima.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mengenal Tanda – Tanda I’rāb 30
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Berbagai Mu’rab 31
Berbagai Mu’rab
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Berbagai Mu’rab 32
Pada Kedudukan
Macam-macam Mu'rab dengan Harakat
Rafa Naṣab Jar Jazm
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 33
Terdapat 4 jenis :
Pertama : Isim Mufrad
Definisi: isim mufrad bukanlah muṡanna (berjumlah dua), bukan
jamak (banyak), dan tidak termasuk isim-isim yang lima.
Hukumnya: dirafa'kan dengan ḍammah, dinaṣabkan dengan fatḥah, dan
dijarkan dengan kasrah.
ٌ ْ ٌ ح ٌْ ح
Contohnya : رجل, مؤمن, dan مؤمنة
Maka isim-isim dari jenis ini dimutlakkan oleh para ulāma nahwu
disebut isim mufrad, karena ia bermakna satu (baik mudzakkar ataupun
muannaṡ), bukan dua, dan juga bukan jamak, dan ia mu’rab dengan
ٌ ح ح
harakat. Contoh Firman Allah تعاَل: ﴾(﴿قال حرجل1) (seorang lelaki telah berkata)
ٌ
Maka حرجلadalah isim mufrad marfū’, sebagai fa’il, dengan tanda rafa'
berupa ḍammah.
ح ( ح ح ْ ْ ح2)
Dan firman-Nya: ﴾( ﴿أتقتلون رجلapakah kalian membunuh seorang
lelaki?)
Maka حرجل: isim mufrad manṣūb , sebagai maf’ūl bih, dengan tanda naṣab
berupa fatḥah.
ح ح ح
Dan firman-Nya: ﴾( ﴿أ ْو ححيْنآ إَل حرج ٍل3) (Kami wahyukan kepada seorang
lelaki)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 34
Maka حرج ٍلadalah isim mufrad majrūr karena didahului oleh huruf jar, dan
tanda jarnya berupa kasrah. *
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 35
Zainab).
Maka jamak semacam ini (jamak taksir) termasuk jamak yang
berubah dari keadaan mufradnya ketika jamak, berubah dari keadaan
aslinya sebelum jamak.
ٌ ٌ
Misal: ( ر حجالpara lelaki), yang mufradnya adalah ( حرجلseorang lelaki).
Berubah dari bentuk mufradnya, dengan mengkasrahkan huruf ‘rā'’,
memfatḥahkan huruf ‘jim’, dan penambahan huruf ‘alif’ sebelum huruf
‘lām’.
Dikarenakan perubahan yang ‘berantakan’ ini, maka ini
dinamakan jamak taksir(1) – adalah karena ia serupa dengan rusaknya
sesuatu dari keadaan asalnya. Dan jamak taksir mu'rab dengan harakat.
ح ح ح
Contoh pada firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿الر حجال ق ٰوم ْون حلَع النسآء2) (para lelaki itu
pemimpin atas para wanita)
Maka الر حجالadalah jamak taksir marfū’ karena mubtadā' dan tanda rafa'nya
ْ
adalah ḍammah. Dan: ﴾﴿و حبث منه حما ر حجال
( ح3) (dan Allah ciptakan dari keduanya
yaitu lelaki)
(1)
Perubahan pada jamak taksir ada enam macam, anda bisa meilihat pada selain
ringkasan ini.
ح
الر ح: mubtada; ون
(2) QS an-Nisa ayat 34. جال
ح
قوام: khabar mubtada' marfū’ dengan wau karena
dia adalah jamak mudzakkar sālim.
منه حjar - majrūr; ر حجالmaf’ūl bih
(3) QS an-Nisa ayat 1, بحث: fi'il maḍi, fa'ilnya mustatir; ما
manṣūb.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 36
Maka ر حجالadalah jamak taksir manṣūb karena ia maf’ūl bih, dan tanda
ٌ ح ح
naṣabnya fatḥah. Dan: ﴾(﴿ حوللر حجال حعليْهن د حر حجة4) (dan bagi para lelaki itu
derajatnya diatas para wanita).
Maka الر حجالadalah jamak taksir majrūr karena ia didahului dengan huruf
jar dan tanda jarnya adalah kasrah.*
ح
(4)
QS al-Baqarah ayat 228; ; للر حجالlām huruf jar; الرجال: isim majrūr; jar dan majrūr
ح ٌ ح
kedudukannya sebagai khabar muqaddam ; حعليهنjar dan majrūr; د حر حجةmubtada'
muakhkhar marfū’ dan tanda rafa'nya ḍammah ẓāhir akhirnya
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Jamak taksir juga ada yang mu'rab dengan harakat muqaddarah, contoh pada firman
Allah تعاَل:
ٰ ٰح ٰح ﴿ حوتح حرى ال ح
﴾اس سك ٰحرى حو حماه ْم بسك حرى
(dan kamu lihat manusia dalam keadaan mabuk padahal sebenarnya mereka tidak
mabuk).
2. Jamak taksir dijarkan dengan fatḥah sebagai ganti dari kasrah jika ia gairu munṣarif,
contoh firman Allah تعاَل:
الِل ِف حم حواط حن حكـث ْ ح
﴾ْي ٍة
ٰ ﴿لح حق ْد نح ح ح
ْصكـم
(sungguh Allah benar-benar telah menolong kalian di banyak wilayah),
dan juga pada firman Allah تعاَل:
ْ ُّ ح ح ْ حح
﴾اَلنيحا ب حم حصابيْ حح ﴿ حولقد حزينا السمآء
(sungguh kami telah menghiasi langit dunia dengan bintang-bintang).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 37
(1)
Kitab al-Hudud an-Nahwiyah, hal 281.
ح
(2) QS al-Mumtahanah ayat 12. إذا: ẓaraf zaman, اء حك
حج ح: اء
حج ح: fi’il maḍi mabni dengan fatḥah.
Huruf kaf: ḍamīr muttaṣil mabni dengan fatḥah, pada posisi naṣab Maf’ūl bih
ْ
muqaddam. المؤمنحات: Fa’il muakhkhar marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah ẓāhir di
akhirnya.
ح ْ ح ح
(3)
QS al-Ahzab ayat 49. إذا: ẓaraf zaman, نكحت ْم: fi’il maḍi mabni dengan sukun, dan tā’
adalah ḍamīr mabni dengan ḍammah pada posisi rafa’, fa’il. Mim: tanda bagi jamak
ْ
mudzakkar. المؤمنحات: Maf’ūl bih manṣūb dan tanda naṣabnya adalah kasrah sebagai
ganti dari fatḥah karena ia adalah jamak muannaṡ sālim
ْ
(4)
QS Nuur ayat 31. قل: fi’il amr mabni dengan sukun, fa’ilnya ḍamīr tersembunyi secara
wajib taqdirnya ت أحنْ ح. للم ْؤمنحات: Lām - huruf jar; الم ْؤمنحاتisim majrūr dengan lām dan
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 38
ْ ح
Maka المؤمنات: isim majrūr karena ia didahului dengan huruf jar yaitu
“Lām”, dan tanda jarnya adalah kasrah ẓāhir. *
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 39
Keluar dari hukum ini muḍāri’ mu’tal akhir yang majzūm, maka ia
dijazmkan dengan hapus huruf ‘illat (alif atau wāu atau yā’). Contoh:
ْ ح ْ ح ح
.لم ي ْمش , dan ( ل ْم يحدع4) ل ْم ي ح ْسع
ْح
(1) QS Yusuf ayat 92. يغفر: fi’il muḍāri’’ marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah ẓāhir di
ح
akhirnya ; الل: lafaẓ al-jalaalah, fa’il marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah. لك ْم: Lām -
huruf jar ; Kaaf - ḍamīr muttaṣil mabni dengan ḍammah pada posisi jar dengan huruf
jar.
ْح ح ْح ح
(2)
QS Munafiqun ayat 6. ل ْن يغف حر: Lan, huruf naṣab, يغف حر: fi’il muḍāri’’ manṣūb dengan ل ْن
dan tanda naṣabnya adalah fatḥah; الل: lafaẓ al-jalaalah, fa’il marfū’ dan tanda rafa’nya
ح
ḍammah; dan له ْم: lām - huruf jar; ha’- ḍamīr muttaṣil mabni dengan ḍammah pada posisi
jar dengan huruf jar.
ْْ ح ْ ْ
(3)
QS Al-Maidah ayat 118. حوإن تغفر: ; حوإنwau - bergantung apa di sebelumnya; إن- huruf
ْح ْ
syarat dan jazm; تغفر: fi’il muḍāri’’, fi’il syarat majzūm dengan إنdan tanda jazmnya
adalah sukun, dan fa’ilnya ḍamīr mustatir wujuban, taqdirnya ت أحن ْ ح. لحه ْم: lām - huruf jar;
ha’: ḍamīr muttaṣil mabni dengan ḍammah pada posisi jar dengan huruf jar.
ح
(4) سع ْ لح: Lām, huruf jazm; ي ح ْس حع: fi’il muḍāri’’ majzūm dengan (ـم
ْ ـم ي ح ْ )لحdan tanda jazmnya
buang huruf ‘illat yaitu alif, dan harakat fatḥah (pada huruf ‘ain) itu petunjuknya
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Harakat 40
Keluar dari hukum ini juga muḍāri’ apabila bersambung padanya alif
taṡniyah atau wāu jamak atau yā’ mukhāṭabah, maka ia dii’rāb dengan
huruf sebagaimana akan dijelaskan nanti, insyaallah.
Keluar dari hukum ini juga muḍāri’ apabila bersambung dengannya
nūn taukīd atau nūn inats (nūn niswah), maka ia mabni sebagaimana
akan dijelaskan nanti, insyaallah, pada bab “Fi’il”.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 41
Berkata Muṣannif :
Yang dii’rābkan dengan huruf ada empat jenis, yaitu taṡniyah, jamak
mudzakkar sālim, isim-isim yang lima, dan fi'il-fi'il yang lima seperti:
حْح ح
حت ْف حعل ْ ح, serta حت ْف حعل ْو حن, dan حي ْف حعل ْو حن, dan لن حْ ح
.ْي تفع, dan يف حعلن
Penjelasan :
Setelah anda mengenal berbagai mu'rab dengan harakat, selanjutnya
adalah mengidentifikasi berbagai mu'rab dengan huruf.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 42
Pertama : Muṡanna
Definisinya: Dia menunjukkan jumlah dua baik mudzakkar dan
muannaṡ dengan penambahan alif dan nūn atau yā’ dan nūn terhadap
bentuk mufradnya.(1)
ح ْح ْ حح ْْ حح
Contohnya: حرجلنdan ( حرجلْيdua lelaki), ام حرأتانdan ( ام حرأتْيdua perempuan),
ْ
dan كتحابحانdan ( كتحابحْيdua buku).
Hukumnya : dirafa'kan dengan alif; dinaṣabkan dan dijarkan dengan yā’.
ح ح ح
Contoh muṡanna marfū’: Firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿قال حرجلن2) (telah
berkata dua orang lelaki)
ح
Maka حرجلنadalah muṡanna marfū’ , karena dia sebagai fa'il, dan tanda
rafa'nya alif ( )اsebagai ganti dari ḍammah.
ْح ح ح
Contoh muṡanna manṣūb : Firman Allah تعاَل: ﴾﴿ف حو حجد فيْ حها حرجلْي (3)
(1) Dan penambahan ini mencukupi kebutuhan terhadap wau athaf dan pengulangan
ٌ ٌ ح ح
isim, maka perubahan dari perkataan : اء حزيْد حو حزيْد جmenjadi اء الزيْ حدان
حج ح, lebih ringkas
*
Faedah: Nūn yang ada pada muṡanna dan jamak mudzakkar sālim adalah sebagai ganti
atas tanwin yang terdapat pada isim mufrad, dan nūn ini menjadi kasrah pada
muṡanna; menjadi fatḥah pada jamak.
Ibnu Malik berkata:
✓ Fatḥahkanlah harakat 'nūn' pada kalimat yang dijamak (mudzakkar sālim) dan
mulhaqnya!
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 43
ْح ْ ح ح
Contoh muṡanna majrūr: Firman Allah تعاَل: ﴾(﴿ي ْمىش حلَع رجلْي4) (dua
orang lelaki sedang berjalan)
ْْ ح
Maka رجلْيmuṡanna majrūr karena dia didahului oleh huruf jar, dan tanda
jar nya adalah yā’ ( )يsebagai ganti dari kasrah.
ح
(4)
QS An Nur ayat 34. ي ْمَش: Fi’il muḍāri’' marfū’ , dan tanda rafa'nya ḍammah
muqaddarah yang terhalang penampakan (ḍammah) karena berat diucapkan. Dan
ْح ْ ح ح
fa'il: ḍamīr mustatir yang tersembunyi taqdirnya ه حو. Frasa حلَع رجلْي: maka حلَعadalah
ْْ ح ح
huruf jar, dan رجلْيadalah isim majrūr dengan حلَعdan tanda jarnya adalah ya’ karena
dia muṡanna.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 44
(1)
Dinamakan dengan "sālim" karena mufradnya selāmat dari perubahan ketika jamak,
yakni tetap keadaan aslinya dan hanya ditambahkan padanya huruf wau dan nūn
atau ya dan nūn ketika jamak. Disebutkan, pada jamak maka bentuk mufrad ()مسل ٌم
ح م ْسلم ْ حpada keadaan naṣab dan jar.
menjadi م ْسلم ْونpada keadaan rafa' , dan ْي
(2)
Tambahan ini (wau dan nūn, ya dan nūn) mencukupi kebutuhan akan wau '‘athaf
ٌ ٌ ٌ ح ح ح ( حج حbeberapa
dan pengulangan isim, maka ganti اء حزيد حو حزيد حو حزيد جdikatakan اء الزيدون
Zaid datang).
ْح ح ح ح
(3) QS al-Mu'minūn ayat 1. قدhuruf tahqiq ; أفل حح: fi'il maḍi, mabni atas fatḥah ; المؤمنون:
fa'il, marfū’ , dan tanda rafa'nya wau sebagai ganti ḍammah karena ia jamak mudzakkar
sālim.
(4)
QS al-Baqarah ayat 223. بحَّش: fi'il amr, mabni atas sukun, tetapi dikasrahkan karena
bertemunya dua sukun, fa'ilnya ḍamīr mustatir wujuban, taqdirnya ْي أحن ْ ح: Maf’ūl
المؤمن ح.ت
bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya yā’ sebagai pengganti dari fatḥah karena ia jamak
mudzakkar sālim.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 45
(5)
QS al-Fath ayat 18. ِض حfi'il maḍi, mabni atas fatḥah; lafaẓ jalalah: fa'il, marfū’ , dan
ر ح:
ح المؤمن ْ ح: isim majrūr dengan حع ْنdan
tanda rafa'nya adalah ḍammah, ع ْن: huruf jar; ْي
tanda jarnya adalah yā’ sebagai ganti dari kasrah karena ia jamak mudzakkar sālim.
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Tidak dijamakkan menjadi jamak mudzakkar sālim kecuali isim-isim yang
menunjukkan lelaki yang berakal. Maka tidak dapat dikatakan ْي اء الم ح ح
َتوج ْ ح ْ ح ح
حت الن حس ح نص.
الم ْوض ْوع ْ ح
ب ح ح
حرف ْعت الكت ح. Akan tetapi dikatakan َتو حجاتح
الن حساء الم حdan الم ْوض ْو حعةالكتب ح
Tidak juga ْي
ْ ح ْ حKeduanya
2. Kata berikut bukan termasuk jamak mudzakkar sālim: شيحاطْيdan م حساكْي.
adalah jamak taksir, karena huruf nūn keduanya adalah asli yang memang terdapat
ح ْ
pada mufradnya yaitu شيْ حطانdan م ْسكْي. Nūn pada jamak mudzakkar sālim merupakan
ْ ْ ح ح
tambahan yang diberikan, seperti pada firman Allah تعاَل: ﴿إن حما الص حدقات للفق حراء حوال حم حساكْي
ح ح ْ
﴾ْي حعليْ حها ( حوال حعاملsedekah hanyalah untuk kaum faqir, kaum miskin dan para
'amilnya).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 46
Mu’rab dengan yā’ ketika jar, contoh pada firman Allah تعاَل:
( ح ح ُّ ح ح ح ح ْ ح7) ْ ْ ح ح ْ ح ح
ٰ ﴿ حوذلى الْق ْر حdan (8) ﴾ك
(9)﴾ َب ﴿رجغوا إَل أبيهم﴾ ﴿سنشد عضدك بأخي
Ketahuilah bahwa isim-isim yang lima itu tidak dii’rāb dengan huruf *,
kecuali jika terpenuhi empat syarat, sebagai berikut:
(1)
QS Yusuf ayat 94
(2) QS asy-Syu'arā ayat 106
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 47
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 48
saudara)(1)
🔹 Jika dijamakkan, maka ia dii’rāb seperti i’rābnya jamak.
( حج حpara ayah telah datang), اء
Contoh: اء اآلبحاء ( حرأحيْت اآلبح حsaya melihat para
ح
ayah), dan ( حسل ْمت حلَع اآلبحاءsaya memberi salām kepada para ayah)(2)
2. Dalam keadaan mukabbirah (bukan taṣgir).
🔹 Jika taṣgir ( seperti ِخَّ أ حdan ِب
َّ ) أ ح, maka dii’rāb dengan harakat ẓāhir.
ح ح ح ح ح ح ح
Contoh: اء أخ ُّيك ( جsaudara lelakimu telah datang), ( حرأيْت أخيكsaya melihat
ح ح ح
saudara lelakimu), dan حو حسل ْمت حلَع أخيك (saya memberi salām kepada
saudara lelakimu)(3).
3. Menjadi muḍaf
🔹 Jika tidak dimuḍafkan maka dii’rāb dengan harakat ẓāhir.
ْح ح
(1)
Kata اِلخ حوان- di contoh pertama: fa’il marfū’ dan tanda rafa’nya alif. Di contoh kedua
ح ح ح ح
- اِلخ حويْن: maf’ūl bih manṣūb dan tanda naṣabnya yā’. Di contoh ketiga - اِلخ حويْن: isim
majrūr dan tanda jarnya yā’.
ْح
(2)
Kata اِلبحآء- di contoh pertama: fa’il marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah ẓāhir. Di contoh
ْح
kedua - اء اآلبح ح: maf’ūl bih manṣūb dan tanda naṣabnya fatḥah ẓāhir. Di contoh ketiga اِلبحآء
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 49
ح ح ح ح ح
Contoh : اء أ ٌب ( جseorang ayah telah datang), ( حرأيْت أباsaya telah melihat
ح ح
seorang ayah), dan ( حسل ْمت حلَع أ ٍبsaya telah menyalāmi seorang ayah)(4).
4. Dalam keadaan iḍafah kepada selain yā’.
Jika diiḍafahkan kepada yā’ maka dii’rāb dengan harakat muqaddarah.
ح ح ح ح ح
ْ اء أ
Contoh: ِخ ( جtelah datang adik lelaki saya), ِخ ْ ( حرأيْت أsaya telah melihat
حح ح
adik lelaki saya), dan ِخ ْ لَع أ ( حسل ْمتsaya telah menyalāmi adik lelaki
saya)(5).
ح
(4)
Kata أ ٌبdi contoh pertama: fa'il marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah ẓāhir. Pada contoh
ح
kedua أبا: Maf’ūl bih, manṣūb dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir. Pada contoh
ح
ketiga أ ٍب: isim majrūr dan tanda jarnya adalah kasrah ẓāhir.
(5) Kata خي ِ
ْ أdi contoh pertama: fa’il marfū’ dan tanda rafa’nya ḍammah muqaddarah yang
ditakdirkan karena adanya ya’ mutakallim sehingga berebut tempat dengan harakat
yang sesuai. Pada contoh kedua: Maf’ūl bih, manṣūb dan tanda naṣabnya fatḥah
muqaddarah; sedangkan di contoh ketiga : isim majrūr dan tanda jarnya adalah kasrah
muqaddarah. Dan huruf ya’ secara keseluruhan sebagai ḍamīr didalam kedudukan
jar-muḍāf ilaih.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 50
I’rāb
ح ح
1. ﴾ ﴿ قال أب ْوه ْم
ح ح
قال: Fi'il maḍi, mabni atas fatḥah, dia tidak menempati posisi dari i’rāb.
ح
أب ْوه ْم: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah wāu sebagai ganti dari
ḍammah, karena kata ini termasuk isim-isim yang lima.
ح: Ḍamīr muttaṣil, mabni atas ḍammah, didalam kedudukan jar - muḍaf
الهاء
ilaih; dan mim sebagai tanda jamak.
ْ
2. ﴾﴿لنف ْق ذ ْو حس حع ٍة
ْ ْ
لنف ْق: Lām: lām amr, huruf, mabni atas kasrah; ينف ْق: fi'il muḍāri’, majzūm
dengan lām amr, dan tanda jazm-nya adalah sukūn.
ذ ْو: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah wāu sebagai pengganti dari
ḍammah, karena kata ini termasuk isim-isim yang lima.
حس حع ٍة: Muḍaf ilaih, majrūr, dan tanda jar-nya adalah kasrah ẓāhir di
akhirannya.
ْ ح ح ْ ح
3. ﴾﴿جآءوا أباهم
حجآء ْوا: Fi'il maḍi, mabni atas ḍammah; dan wāu dari kelompok itu adalah
ḍamīr, mabni di dalam kedudukan rafa' - fa'il.
ْ أحبحاهم: أحبحا: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah alif karena kata
ini termasuk isim-isim yang lima; dan hā’: ḍamīr, mabni di dalam
kedudukan jar - muḍaf ilaih; dan mim untuk (tanda) jamak.
حْح ح ح ح
4. ﴾﴿ حوَنفظ أخانا
ح حْح ح
وَنفظ: Wāu dii’rāb dengan mempertimbangkan kalimat yang
حْح
sebelumnya; َنفظ: fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 51
ْح
ẓāhir, dan fa’ilnya adalah ḍamīr mustatir dan takdirnya ( َننkami).
ح ح ح
أخانا: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah alif sebagai
pengganti dari fatḥah karena kata ini termasuk isim-isim yang lima, dan
نا: ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan jar - muḍaf ilaih.
(kamu).
ح
ذا: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah alif sebagai pengganti
dari fatḥah karena kata ini termasuk isim-isim yang lima.
ح
الق ْرَب: Muḍaf ilaih, majrūr, dan tanda jarnya adalah kasrah muqaddarah atas
alif yang użur (tidak nampak perubahannya).
ححقه: Maf’ūl bih kedua, dan hā' adalah ḍamīr muttaṣil mabni atas ḍammah
didalam kedudukan jar - muḍaf ilaih.
ح ح
6. ﴾﴿ حر حجع ْوأ إَل أبيْه ْم
حر حجع ْوأ: Fi'il maḍi, mabni atas ḍammah, dan wāu dari kelompok itu adalah
ḍamīr, mabni didalam kedudukan rafa' - fa'il.
ح ح ح ح ح
إَل أبيْه ْم: إَل: huruf jar, أبيْه ْم: isim majrūr dengan ()إَل, dan tanda jarnya
adalah yā’ karena kata ini termasuk isim-isim yang lima, dan hā': ḍamīr,
mabni atas kasrah didalam kedudukan majrūr - muḍaf ilaih.
ح ح ح ُّ ح
7. ﴾﴿ حسنشد حعضد حك بأخيْك
ُّ ح ُّ ح
حسنشد: Sin: huruf istiqbal, dan نشد: fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya
ْح
adalah ḍammah, dan fa’ilnya ḍamīr mustatir dan taqdirnya ( َننkami).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 52
ح ح
حعضد حك: حعضد: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah. Dan kaf:
ḍamīr muttaṣil, mabni atas fatḥah di kedudukan jar - muḍaf ilaih.
ح ْ ح ح ح
بأخيك: Bā’ : huruf jar, dan أخيْك: isim majrūr dengan bā’, dan tanda
majrūrnya adalah yā’ karena dia termasuk isim-isim yang lima. Dan kaf:
ḍamīr, mabni atas fatḥah didalam kedudukan jar - muḍaf ilaih.
ٰح
8. ﴾﴿ حوذلى الق ْرَب
ذلي: Lām: huruf jar; dan ذ ْي: isim majrūr dengan lām, dan tanda jarnya
adalah yā’ karena kata ini termasuk isim-isim yang lima.
ح
الق ْرَب: Muḍaf ilaih, majrūr, dan tanda jarnya adalah kasrah muqaddarah atas
akhirannya yang użur (tidak nampak perubahannya).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 53
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 54
ْح ح ْح ح
Pada ayat tersebut, kedua fi'il ( ل ْم تف حعلوا, dan )ل ْن تف حعلواadalah dari fi'il yang
lima. Keduanya merupakan fi'il muḍāri’ yang bersambung dengan wāu
ح
jamak; yang pertama majzūm dengan ل ْم, tanda jazmnya adalah hażfun nūn
ح
(buang nūn) sebagai ganti dari sukūn, dan yang kedua manṣūb dengan ل ْن
dan tanda naṣabnya adalah hażfun nūn (buang nūn) sebagai ganti dari
fatḥah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 55
I’rāb:
ْ ح
1. ﴾﴿تؤمن ْون بالل
ْ ح
تؤمن ْون: Fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah tsubutun nūn (tetap
nūn) sebagai ganti dari ḍammah karena kata ini termasuk fi'il-fi'il yang
lima, dan wāu jamak: ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan
rafa'-fail.
بالل: Bā’ adalah huruf jar, الل: lafaẓ jalālah, isim majrūr dengan bā’, dan
tanda jarnya adalah kasrah ẓāhir; dan jar majrūr terhubung dengan fi’il.
ح ْ ح
2. ﴾جر ي ح ْسجدان
جم حوالش ح ﴿وال
ْ ح
الجم: Mubtadā, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir
diakhirannya.
حوالش ح: Wāu adalah huruf ‘aṭaf, جر ْ
الش ح: ma’ṭūf ke جم
جر ال, marfū’ , dan tanda
rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir.
ح
ي ح ْسجدان: Fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah tsubutun nūn (tetap
nūn) sebagai ganti dari ḍammah, karena kata ini termasuk fi'il-fi'il yang
lima. Dan alif kedua: ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan
rafa' - fa'il. Kalimat/ jumlah fi'il fa'il ini menempati kedudukan rafa' -
khabar mubtadā.
ْح ﴿ أح حت ْع ح
جب ْ ح
3. ﴾ ْي م ْن أمر ألِل
أح حت ْع ح: Hamzah adalah huruf istifham, ْي
جب ْ ح
ْي حت ْع ح: fi'il muḍāri’, marfū’ , dan
جب ْ ح
tanda rafa' nya adalah tsubutun nūn /tetap nūn karena kata ini termasuk
fi'il-fi'il yang lima; dan yā’ mukhāṭabah: ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn
didalam kedudukan rafa'-fa'il.
ْح ْح
م ْن أمر: Kata م ْنadalah huruf jar, أمر: isim majrūr dengan م ْن, dan tanda
jarnya adalah kasrah ẓāhir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 56
الل: Lafaẓ jalālah,muḍaf ilaih majrūr, dan tanda jarnya adalah kasrah ẓāhir.
ْح ح ْح ْ ْ ح
4. ﴾ـم تف حعل ْوا حول ْن تف حعل ْوا﴿فإن ل
ْ ح ْ
فإن: Fa dii’rāb dengan mempertimbangkan kata yang sebelumnya, إن:
huruf syarat dan jazm.
ْح ح ح ْح
ل ْم تف حعل ْوا: Kata ل ْمadalah huruf nafi, jazm dan qalb. تف حعل ْوا: fi'il muḍāri’, majzūm
ح
dengan ل ْم, dan tanda jazmnya adalah hażfun nūn/ buang nūn karena
termasuk fi'il-fi'il yang lima, dan wāu penanda jamak: ḍamīr muttasil, mabni
ْح ح
atas sukūn didalam kedudukan rafa'-fa'il, dan ل ْم تف حعل ْواmenempati posisi
ْ
jazm dengan إن.
ْح ح حح
حول ْن تف حعل ْوا: Wāu: Penyela (menyela antara syarat dan jawabnya, yaitu ﴿فاتق ْوا
﴾ار ال ح, لح ْن: huruf nafi dan naṣab dan istiqbal (waktu akan datang). ت ْف حعل ْوا:
ح
fi'il
ح
muḍāri’ manṣūb dengan ) (ل ْنdan tanda naṣabnya buang nūn karena dia
termasuk dari fi'il yang lima; wāu jamak: ḍamīr muttaṣil mabni atas sukūn
pada posisi rafa' sebagai fa'il.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mu’rab dengan Huruf 57
Tabel yang menjelaskan berbagai macam i’rāb dan tandanya, serta keadaan
(berlaku)nya pada isim dan fi’il
Alif Muṡanna
Tsubutun Nūn
Fi'il-fi'il yang lima
(tetap nūn)
Hażfun Nūn
Fi'il-fi'il yang lima
(buang nūn)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 58
Fi’il
Pengarang berkata: Bab Fi'il: fi'il itu ada tiga: maḍi, muḍāri’ dan
ح حdan يح ُْضب, dan ب
amr. Contoh: ض حب,
ْ ْ
اض.
Fi’il maḍi selalu difatḥahkan akhirannya.
Penjelasan: Fi'il itu dibagi kepada: maḍi, muḍāri’ dan amr. Contoh
; ح حfi'il muḍāri’ : ; يح ُْضبdan fi'il amr : ب
fi'il maḍi : ض حب
ْ ْ
اض
Tiap-tiap fi'il ini memiliki hukumnya yang khusus.
(1) QS Al-Baqarah : 30
(2) QS An-Naml: 18
(3) QS An-Naml : 15
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 59
ح ْح ح
mereka); atau ( )ناfa'il, seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ (﴿ حوقلنا له ْم6) (dan
Kami berkata kepada mereka); atau nūn niswah, seperti pada firman-
ٰ ( ح ْ ح ٰ ح7)
Nya: ﴾حش لِل ( ﴿وقلنdan mereka berkata, “Maha sempurna Allah”). *
(6)
QS An-Nisa : 15
(7)
QS Yusuf : 31
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Diantara ulama nahwu, ada yang berpendapat bahwa fi'il maḍi itu mabni dengan
fatḥah pada segala keadaannya, akan tetapi ada kalanya fatḥah ẓāhir seperti ضرب
atau muqaddarah littā’ażżur (karena uzur) seperti ; رمىatau liṡṡiqal (karena berat)
ِ ;ضرatau karena penyesuaian seperti ضرب وا. Pengarang mengikuti
seperti ضربْت/ بت ُْ
ِ اضي م ْفت وح
pendapat ini sebagaimana terlihat pada perkataannya: (اآلخ ِر أب ًدا ِ )امل. Fi'il maḍi
ٌ ُْ
difatḥahkan akhirnya selamanya. Akan tetapi yang kami sebutkan dalam syarah
(penjelasan) adalah lebih mudah bagi pemula, karena itu kami telah memilihkan
yang demikian.
2. Kata berikut ( رموا, دع ْوا, dan )ت واص ْواadalah fi'il-fi'il maḍi, mabni dengan ḍammah
muqaddarah, terlihat pada kitab Jami'uddurus halāman bab 2 hal 167.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 60
minumlah kamu).
4. Mabni atas fatḥah, apabila nūn taukīd bersambung dengannya,
ْ *
اشك حرن ٰ ح.
seperti الِل
(1)
QS Al-Kahfi : 24
(2)
QS Al-Ahzab: 34
(3) QS An-Nahl : 125
(5) QS Luqman : 17
(6) QS Al-Baqarah : 35
(7) QS Al-Baqarah : 60
(8) QS Maryam : 26
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting :
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 61
1. Disini ditolak perkataan Pengarang bahwa "fi'il amr itu majzūm", dijawab bahwa
Pengarang memilih pendapat ulama Kufah yang mengatakan bahwa fi'il amr itu
merupakan bagian dari fi'il muḍāri’ yang majzūm yang dijazmkan dari muḍāri’nya,
kitab Futuuhaat al-Qayumiyah hal 89.
2. Haruslah bagi orang yang mengi’rab ketika ia mengi’rab hendaklah mengatakan
ْ ح ْ
seperti: ﴾ ﴿ حواغف ْرلحاmaka اغف ْرadalah fi'il yang menunjukkan makna do'a dan tidak
dikatakan sebagai fi'il amr, sebagai bentuk adab.
3. Taukid fi'il amr dengan nūn tidak ada didalam al-Qur'an al-Karim. Catatan pada
Usluubil Qur'an bab 1 halāman 17.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 62
(1)
Dinamakan dengan muḍāri’ karena kesamaannya sebagaimana dengan isim dalam
hal mu'rab, maka muḍāri’ di dalam bahasa yang serupa.
(2)
QS Al-Baqarah ayat 233
(3) QS Al-A'raf ayat 88
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 63
Fi'il muḍāri’ yang mu'rab ada dua bagian: mu'rab dengan harakat dan
mu'rab dengan huruf
Mu'rab dengan harakat, jika tidak bersambung akhirnya dengan
ح
alif taṡniyah atau wāu jamak atau yā’ mukhatabah, contoh : يحذهب,
ح ح ح
ذه ح ح ح ح
ْ ذه
dan ب لن ي, dan ب لم ي.
Mu'rab dengan huruf, jika bersambung akhirnya dengan alif
ح ح ح
taṡniyah atau wāu jamak atau yā’ mukhatabah, contoh: , يحذهبون, يحذهبحان
ح ح
ذهب ح
ْي ت.
Ḍamīr-Ḍamīr Huruf
ح ح
()تاء ()نا Alif Nūn Wāu Yā’ Nūn Tā’
Fi'il-Fi'il
Fa’il Fa’il Isnain Niswah Jamak Mukhatabah Taukīd Tā’niṡ
Berharakat Sukūn
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 64
ح ح ْ ْح ح ْ ح ح
misal : الطاْلات يكتب misal : ل تكتب
Maḍi mabni
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 65
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 66
I’rāb:
ح ح ح
1. ﴾ ﴿ قال حر ُّبك
ح ح
قال: Fi’il maḍi, mabni atas fatḥah .
ح
حر ُّبك: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah. Dan kaf adalah
ḍamīr, mabni didalam kedudukan jar - muḍaf ilaih.
ح ح
2. ﴾ ﴿ حوقال ال ح ْمد لل
ح ح ح ح
حوقال: Wāu (i’rābnya) tergantung pada (kata) sebelumnya : ; قالfi'il maḍi,
mabni atas fatḥah; dan alif kedua adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn
didalam kedudukan rafa' - fa'il.
ال ح ْمد: Mubtadā, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
ٰ
لِل: Lām adalah huruf jar, dan lafaẓ jalālah adalah isim majrūr, dan tanda
jarnya adalah mengkasrahkan huruf ha' nya. Jar majrūr keduanya
merupakan khabar mubtadā (khabar gairu mufrad).
ْح ح
3. ﴾ ﴿ حوقال ْوا حسمعنا
ح
قال ْوا: Fi'il maḍi, mabni atas ḍammah yang bersambung dengan wāu jamak;
dan wāu jamak adalah ḍamīr muttaṣil, mabni didalam kedudukan rafa' -
fa'il.
ح ْح
سمعنا: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn yang bersambung dengan ) (ناsebagai
subjek, dan ناadalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan
rafa' - fa'il.
ٰ ح ْ
4. ﴾ ﴿ حوقل حن ححاش لِل
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 67
ْ
قل حن: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn yang bersambung dengan nūn
muannaṡah; dan nūn muannaṡah adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan
rafa' - fa'il.
ح
ححاش: Isim mabni atas fatḥahdidalam kedudukan naṣab - Maf’ūl mutlaq.
ٰ
لِل: Lām adalah huruf jar ; dan lafaẓ jalālah adalah isim majrūr dengan lām,
dan tanda jarnya adalah kasrah.
ح ْ
5. ﴾ ﴿ حواذكر ربك
ْ أحنْ ح.
اذك ْر: Fi'il amr, mabni atas sukūn ; dan fa'il ḍamīr mustatir takdirnya ت
ح
حربك: Kata حرب: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah; dan
kaf ḍamīr mabni atas fatḥah didalam kedudukan jar - muḍaf ilaih.
ْٰ ح ْ ح
6. ﴾ ﴿ حواذك ْرن حما يتَّل
ْ ح
اذك ْرن: Fi'il amr, mabni atas sukūn dan nūn penanda muannaṡ ḍamīr mabni
atas fatḥah didalam kedudukan rafa' - fa'il.
حما: Isim mauṣūl, mabni atas sukūn didalam kedudukan naṣab- maf’ūl bih.
ْٰ ح
يتَّل: Fi'il muḍāri’ yang berubah bentuk, marfū’, dan tanda rafa'nya
ḍammah muqaddarah ; dan naibul fa'ilnya ḍamīr mustatir tersirat (takdir)
nya ه حو. Kalimat fi'il dan naibul fa'il adalah shilah mauṣūl yang tidak
berkedudukan di dalam i’rāb.
﴿ اتق ح
7. ﴾ الل
اتق: Fi'il amr, mabni atas hażfu hurufil-'illati (membuang huruf illat) ; dan
ح ْح
fa'il ḍamīr mustatir tersirat (takdir)nya adalah ()أنت.
الل: Lafaẓ jalālah, maf’ūl bih, manṣūb atas penghormatan, dan tanda
naṣabnya fatḥah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 68
ح ْ ح
8. ﴾ ﴿ ادع إَل حسبيْل حربك
ْ
ادع: Fi'il amr, mabni atas hażfu hurufil-'illati (buang huruf 'illat) ; dan
fa’ilnya ḍamīr mustatir wajib tersirat (takdir)nya adalah (ت )أحنْ ح.
ح ْ
إَل حسبيْل: Jar dan majrūr, mutā’alliq dengan fa'il ()ٱدع.
ح
حربك: Kata حربadalah muḍaf ilaih, majrūr, dan tanda jarnya adalah kasrah,
dan dia juga sekaligus muḍaf; dan kaf adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas
fatḥah didalam kedudukan jar-muḍaf ilaih.
ْ ْ ح ْح
9. ﴾﴿ حوانه حعن المنكر
ْح
انه: Fi'il amr, mabni atas hażfu hurufil 'illati (buang huruf 'illat) ; dan fa’il
ḍamīr mustatir wajib tersirat (takdir)nya adalah (ت )أحنْ ح.
ْ ح ْح
حعن المنكر: Jar dan majrūr, muta’alliq dengan fa'il ()انه.
ْ ح
10. ﴾ ﴿ حولِك من حها
ح
لَك: Fi'il amr, mabni atas hażfun nūn (buang nūn) ; dan alif kedua adalah
ḍamīr muttaṣil, mabni didalam kedudukan rafa'-fa'il.
ْ
من حها: م ْنadalah huruf jar; dan هاḍamīr muttaṣil, mabni didalam kedudukan
jar ; serta jar dan majrūr adalah muta’alliq dengan fa'il.
﴿ َك ْوا حو ْ ح
11. ﴾ اشب ْوا
َك ْوا: Fi'il amr, mabni atas hażfun nūn (buang nūn); dan wāu jamak adalah
ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan rafa'-fa'il.
حو ْ ح: Wāu adalah huruf 'aṭaf : اشب ْوا
اشب ْوا ; ْ حseperti َكواdalam i’rābnya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fi’il 69
ْ
13. ﴾ ﴿ اشك حرن الل
ْ
اشك حرن: fi'il amr, mabni atas fatḥah yang bersambung dengan nūn taukīd.
Nūn taukīd: huruf yang tidak berkedudukan didalam i’rāb, fa'il, ḍamīr
(أحنْ ح.
mustatir tersirat (takdir)nya adalah )ت
الل: Lafaẓ jalālah, manṣūb atas penghormatan.
ْ ﴿ حوال ْ حو ح
14. ﴾ اَلات ي ْرضع حن
الو ح
اَلات ح: Mubtadā, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
ْ
ي ْرضعن: Fi'il muḍāri’, mabni atas sukūn yang bersambung dengan nūn
penanda muannaṡ; dan nūn penanda muannaṡ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni
didalam kedudukan rafa'-fa'il. Dan kalimat fi'il dan fa'il didalam
kedudukan rafa'- khabar mubtadā.
ْ ح
15 . ﴾ ﴿ لخر حجنك
ْ ح
لخر حجنك ح: Lām fakta (penekanan) didalam jawab sumpah yang
ْ
dihilangkan. ُنر حج: fi'il muḍāri’, mabni atas fatḥah yang bersambung
dengan nūn taukīd; dan nūn taukīd adalah huruf yang tidak berkedudukan
di dalam i’rāb. Fa'il : ḍamīr mustatir tersirat. Dan kaf adalah ḍamīr muttaṣil,
mabni atas fatḥah didalam kedudukan naṣab-maf’ūl bih.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 70
ْح
Pengarang berkata: ‘āmil penaṣab itu ada sepuluh, yaitu: ( أنbahwa),
ح ْ ح ح ح ح
( ل ْنtidak akan), ( إذنkalau begitu), ْ( َكsupaya), ْ( لم َكlām yang artinya
ْ ح
supaya), ( لم اْلح ْودlām pengingkaran), ( ححَّتhingga), dan kalimat jawab
ح
dengan fa’ (maka), wāu (dan) dan au (أ ْو, atau).
Penjelasan : Tanda asli naṣab pada fi’il muḍāri’ itu adalah fatḥah, dan
tanda tersebut diganti dengan ‘buang nūn’ pada fi'il yang lima.
Fi’il muḍāri’ dinaṣabkan jika terletak setelah salah satu dari sepuluh
huruf:
ْح ْحْ ح ح ح
Pertama : أن: seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ (﴿ يريد الِل أن َيفف عنك ْم1)
(Allah hendak memberi keringanan pada kalian).
ح ْ ح ح ْ ح
Kedua : ل ْن: seperti pada firman Allah تعاَل:﴾ ( ﴿ حول ْن َيلف الِل حوعده2) (padahal
Allah sekali-kali tidak akan menyalahi janji-Nya).
ْ ح ح ْ ْ ح
Ketiga : إذن: seperti perkataanmu : ( إذن أكر حمكkalau begitu saya akan
ْ ح
memuliakanmu) ; sebagai jawaban pada orang yang berkata : أريْد أن أز ْو حر حك
(saya ingin mengunjungimu).
ح ح حح ح ح
ٰ (﴿ فح حر حد ْدنٰه إ3)
Keempat : ْ َك: seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ َل أمه َكْ تقر عيْن حها
(maka kami kembalikan Musa kepada ibunya,supaya senang hatinya).
(1)
QS An-Nisaa ayat 28.
(2)
QS Al-Hajj ayat 47.
(3) QS Qashash ayat 13.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 71
Kelima : Lām tā’lil (lām dengan arti supaya)(4) : seperti pada firman Allah
( ح ح ْ ح ْ ح ح ْ ح5)
ك اذل ْك حر ِلبح ح
ْي للناس﴾ تعاَل ( ﴿ وأنزلا إلdan Kami turunkan kepadamu Al-Quran,
agar kamu menerangkan pada umat manusia).
Keenam : Lām juhūd (lām pengingkaran)(6) : yang tandanya didahului ( حما
ح ح ح ح ح ح ح ح
)َكنatau ( )ل ْم يحك ْنseperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ يمانك ْم (﴿ حو حما َكن الِل لضيع إ7)
ْ ح ح
(dan Allah tidak menyia-nyiakan imanmu); dan ﴾ (﴿ ل ْم يحكن الِل لحغف حر له ْم8)
(Allah tidak akan memberi ampunan kepada mereka).
ْح ْ ْ ح ٰ ح
Ketujuh: ححَّت (9) : seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ َّت َيك حم الِل﴿ واصَّب ح (10)
(4)
Disebut demikian karena ia berfungsi untuk memberikan alasan (tā’lil), yaitu kata
yang setelahnya merupakan alasan dari kata yang sebelumnya. Dan disebut juga
ح ح
dengan ْل حم َك.
(5)
QS An-Nahl ayat 44.
(6)
Berkata al-fakih: dinamakan demikian karena keumumannya (sebagai)
pengingkaran, yaitu penafi. lihat : kitab Al-Kawakib bab 2 halāman 478.
(7)
QS Al-Baqarah ayat 143
(8)
QS An-Nisaa ayat 137.
حadalah huruf gayah/tujuan dan tā’lil; dia menjadi gayah yaitu ketika untuk
(9) Kata حَّت
ح
bagian akhir /penghabisan, dan bila dia bermakna ( إَلke/sampai), seperti pada
ْ ْح ْح ْ ْح ْ ح ححح ح ح ( تعاَل ﴿ حوَكوا حو ْ حdan makan
firman Allah ﴾ْي لكم اْلحيْط اِل ْبيحض م حن اْلحيْط اِل ْس حود م حن الفجر ٰ اشبوا ح
َّت يتب
minumlah hingga terang bagimu benang putih dari benang hitam, yaitu fajar). Dan
ح ح حْ ح ح ح
sebagai tā’lil apabila bermakna ْ( َكsupaya), contoh: ( أ ْسل حم ححَّت تدخل اْلحنةia islam
sehingga ia akan masuk surga) . Umumnya (kata ini) digunakan sebagai huruf
gayah. Dilihat di al-Kawabib bab 3 hal 479.
(10)
QS Yunus ayat 109.
(11)Fā’ sababiyyah, yaitu fā’ yang berfungsi sebagai sebab dan ia berfaedah bagi kata
yang sebelumnya sebagai sebab untuk kata (yang disebut) setelahnya.
(12) Permintaan dengan perintah, do’a, larangan, pertanyaan, usul (proposal),
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 72
ْ ( ح ْ ْ ح ٰ ح13)
Contoh pada firman Allah تعاَل: ﴾ َّت َيك حم الِل( ﴿ واصَّب حmereka tidak
dibinasakan hingga mereka mati). Dan adapun pada jawaban
ْ ح ْح ح ح
permintaan, contoh: ( ت حعلم العل حم فيحنف حعكpelajarilah ilmu niscaya ia akan
memberi manfaat padamu ).
Kesembilan: Wāu ma'iyyah (14) : yang terletak pada jawaban
penyangkalan/ penafian atau permintaan/ perintah.
ححْ ح ْح ح حْح ح
Contoh penyangkalan seperti pada perkataanmu: ل ننَه ع ْن خل ٍق ونأِت مثله
(kami tidak mencegah penciptaan dan kami datangkan yang semisalnya).
ْ ح
Dan contoh permintaan seperti pada perkataanmu :( ز ْرِن حوأكر حمكkunjungi
saya dan saya muliakan anda).
ح ح ْ
Kesepuluh : ( )أ ْو: yang bermakna kecuali ( )إلatau ke ()إَل. Misalkan : اضب
ح ح ح
ب أ ْو يت ْوب( المذنpukullah orang yang berdosa atau ia bertaubat). Artinya
ح
kecuali ( )إلdia bertaubat, atau ke ( )إَلdia bertaubat (maknanya hingga
dia bertaubat).
Ini adalah pendapat Ibnu Ājurrūm mengikuti pendapat orang-
orang Kuffah, bahwa sepuluh ini semuanya penaṣab bagi fi'il muḍāri’. Dan
pendapat orang-orang Baṣrah dan sekelompok muhaqqiqin/ peneliti(15),
ْح
bahwa penaṣab bagi muḍāri’ itu adalah empat yang pertama saja, yaitu: أن
ح ْ ح ح
(bahwa), ( ل ْنtidak akan), ( إذنkalau begitu), dan ْ( َكsupaya). Adapun
selebihnya – yang enam – maka yang menaṣabkan adalah yang
ْح
setelahnya, dengan أنmuqaddarah jawazan atau muqaddarah wujuban.
Jawazan(16) adalah setelah lām tā’lil , dan wujuban setelah yang lainnya.
(13)
QS Fathir ayat 36.
(14)
Wau ma’iyyah, yaitu wau yang berfungsi untuk kebersamaan dan ia menyertai,
berguna untuk kata yang sebelumnya menyertai kata yang setelahnya.
(15) Di antaranya Ibnu Malik dan Ibnu Hisyam. Dilihat di At-Tashrih bab 2 hal 357.
َّ ُ ْ ُ ْ ِ ﴿وأ
(16) Karena boleh menampakkannya, seperti pada firman Allah تعاَل: ُمرت ِِلن أكون أول
﴾( ال ُْم ْسلِ ِميdan saya diperintahkan supaya menjadi orang yang pertama-tama
berserah diri).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 73
ْح
Contoh-contoh fi’il muḍāri’ yang manṣūb dengan أنḍamīr wujuban:
ح ح حْ ْ ح ح ْ ح
• Setelah حَّت: ( ل تأكل حَّت َتوعjanganlah kamu makān hingga kamu
ْح ح ح ح ْ ْح ح
lapar), ( ل تدخل ححَّت يؤذن لكjanganlah kamu masuk hingga diijinkan).
ح ْ ْ ح ْح
• Setelah fā’ sababiyyah : ( ل تهمل فتحند حمjanganlah kamu lalai maka
حح ( حلْ حseandainya saya punya harta
kamu akan menyesal), ت ِل حمال فأحج به
maka saya akan berhaji dengannya).
ح حح
ِل ْنتحظ حرن حزيْدا ا ح ْو حَييْ ح
• Setelah Au ( )أ ْو: ئ (sungguh saya akan menūnggu
ْ ْ ْ ح ح حح ح ح
Zaid hingga dia datang), ب أ ْو أدر حك الم حًن ( ِل ْست ْسهلن الصعsungguh saya
akan mempermudah kesulitan hingga saya mencapai cita-cita).
ْ ح ْ ح ْ
• Setelah lām juhūd : الوعد ( حماكنت ِلخلفsaya tidak akan mengingkari
حْ ح حْ ح حح ْ ح
janji), العهد ـم أك ْن ِلنقض ( ولdan saya tidak akan pernah melanggar
janji).
ح ْ ح حح
• Setelah wāu ma’iyyah : ( ل تأم ْر باصدق حوتكذبjanganlah kamu
ْح ح
menyuruh jujur sedangkan kamu berdusta), ب ك حوت ح ْ ح
َّش حب الل ح ح ح ح
ل تأكل السم
(janganlah kamu makān ikan bersamaan minum susu). *
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting:
ْح
1. An ) (أنadalah huruf maṣdar, naṣab dan istiqbal .
ْ ح
Huruf maṣdar; karena ia mentakwil yakni أنbersama fi’il yang ada setelahnya
ْ حْ ح ْ ح حح
menjelaskan dengan maṣdar, maka makna أريْد أن أز ْو حر الصدي حقsama dengan ارته أريد زي
(saya ingin mengunjunginya).
ْ ح
Dinamakan huruf istiqbal, karena ia ) ( أنdi awal fi’il muḍāri’ menjadikan fi’il muḍāri’
tersebut hanya untuk zaman mustaqbal (yang akan datang) saja, yang asalnya fi'il
muḍāri’ itu bisa untuk menūnjukkan hal (saat ini) dan bisa juga untuk menunjukkan
waktu yang akan datang (istiqbal). Dan begitu juga huruf-huruf penaṣab yang lain
dihukumi sama .Dilihat di kitab Qawaidu al asasiyah hal 337.
ح
2. Lan ) (ل ْنadalah huruf nafi, naṣab dan istiqbal, bukan sebagai penafian selamanya.
Imam Zamakhsyari beranggapan bahwa ) (لنitu bermakna/ berfungsi sebagai ta’bīd
(untuk selamanya).
Ibnu Hisyam mengatakan : “ini adalah tuduhan tanpa bukti”.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 74
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 75
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 76
I’rāb:
ْ ح ح ْ ح
1. ﴾ ﴿ حول ْن َيلف الِل حوعده
ح ح
حول ْن: Wāu tergantung pada apa yang mendahuluinya, dan ل ْنhuruf nafi
dan naṣab dan istiqbal.
ْ ح
َيلف: Fi'il muḍāri’, manṣūb , dan tanda naṣabnya dengan fatḥah ẓāhir
diakhirannya.
الل: Fa’il marfū’, dan tanda rafa’nya dengan ḍammah ẓāhir diakhirannya.
ْ ح
حوعده: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah, dan Hā’ ()ه
adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan jar sebagai muḍaf ilaih
ح حح ح
2. ﴾ ﴿ َكْ تقر عيْن حها
ْ حَك: Huruf maṣdar, naṣab dan istiqbal.
حح ح
تقر: Fi’il muḍāri’ manṣūb dengan ( )َكdan tandanya naṣab dengan fatḥah.
ح
عيْن حها: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah, dia juga sekaligus
muḍaf ; dan ha’ ( )هadalah ḍamīr muttasil, mabni didalam kedudukan jar
ح
sebagai muḍaf ilaih. Maṣdar muawwal dari (ْ )َكdan kata yang sesudahnya
ح
didalam kedudukan jar terhadap lām muqaddarah. أ ْي: maka ditentukan
dengan yang setara dengannya.
ْحْ ح ح ح
3. ﴾ ﴿ يريد الِل أن َيفف عنك ْم
يريد: Fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir
diakhirannya.
الل: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir diakhirannya.
ْح
أن: Huruf maṣdar dan naṣab dan istiqbal.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 77
ح ح ْح
َيفف: Fi'il muḍāri’, manṣūb dengan أن, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah
ْح
ẓāhir; dan maṣdar muawwal dari ( )أنdan kata yang sesudahnya didalam
kedudukan naṣab sebagai maf’ūl bih.
ْح ح
عنك ْم: Huruf ع ْنadalah huruf jar; kāf adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas
ḍammah didalam kedudukan jar dengan huruf jar. Jar dan majrūr
ح ح
berhubungan dengan fa'il ()َيفف.
ححْح ْح حْ ح
ك اذل ْك حر ِلبح ح
4. ﴾ ْي للناس ﴿ وأنزلا إل
ْ ْح حْ ح
حوأن حزلحا: Wāu tergantung pada apa yang mendahuluinya. أن حزل: fi'il maḍi,
ح
mabni atas sukūn, dan ناadalah ḍamīr muttaṣil mabni atas sukūn pada posisi
rafa' sebagai fa'il.
ح ح ح
إلْك: Huruf إَلadalah huruf jar; dan kāf adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas
fatḥah didalam kedudukan jar terhadap huruf jar; jar dan majrūr
berhubungan dengan fa'il.
ْ
اذلك حر: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir.
حِلبح ح: Huruf lām adalah lām tā’lil; ْي
ْي تبح حadalah fi'il muḍāri’, manṣūb dengan
ْح
أنyang dibolehkan tersembunyi setelah lām tā’lil.
للناس: Huruf lām adalah huruf jar; الَّاسadalah isim majrūr dengan lām, dan
tanda jarnya adalah kasrah ẓāhir; jar dan majrūr berhubungan dengan fa'il
)تبح ح.
(ْي
ح ح ح ح ح
5. ﴾يمانك ْم ﴿ حو حما َكن الِل لضيع إ
ح ح ح
حما َكن: Kata ما: nāfiyah (penafian/peniadaan), َكن: fi'il maḍi, nāsikh (perusak)
yang merafa'kan isim dan menaṣabkan khabar.
الل: Lafaẓ jalālah : isim kāna, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah
ẓāhir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 78
لضيْ حع: Huruf lām adalah lām juhūd, يضيْ حع: fi'il muḍāri’, manṣūb dengan أن
yang wajib tersembunyi setelah lām juhūd, dan fa'il adalah ḍamīr mustatir
wajib tersiratnya adalah ه حو, dan khabar kāna dihilangkan.
ْ ح
إي حمانك ْم: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah; dan kaf
adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan jar sebagai muḍaf ilaih; dan mim
untuk (penanda) jamak.
ْح ْ ْ ح ٰ ح
6. ﴾َّت َيك حم الل﴿واصَّب ح
ْ : Fi'il amr, mabni atas sukūn; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir wajib
ْ اص
َّب
ح ْح
taqdirnya adalah أنت.
ححَّت: Huruf gayah.
ْح ْح ح
َيك حم: Fi'il muḍāri’, manṣūb dengan أنwajib tersembunyi setelah حَّت.
ٰ
الِل: Lafaẓ jalālah, fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
ْ ح
َيلف: Fi'il muḍāri’, manṣūb, dan tanda naṣabnya fatḥah ẓāhir diakhirannya.
الل: Fa’il marfū’, dan tanda rafa’nya dengan ḍammah ẓāhir diakhirannya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’āmil Penaṣab Fi’il Muḍāri’ 79
ْ ح ْح ح ح
8. ﴾﴿ ت حعلم العل حم فيحنف حعك
ح
ت حعلم: Fi'il amr, mabni atas sukūn, dan kasrah karena pertemuan dua sukūn;
fa'ilnya ḍamīr mustatir (tersirat).
ْ
العل حم: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir (yang
nampak) pada akhirnya.
ح ْح ح حْح
فيحنف حعك: Fā’ adalah sababiyah (penyebab), ينف حع: fi'il muḍāri’, manṣūb dengan
أنyang wajib tersembunyi; dan kaf adalah ḍamīr muttaṣil, mabni didalam
kedudukan naṣab sebagai maf’ūl bih; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir
yang jelas takdirnya adalah ه حو.
ْ ْ ْ ح
9. ﴾ ِن حوأكرمك ﴿ زر
ْ ز ْر: Fi'il amr, mabni atas sukūn; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir; nūn
ِن
untuk penyeimbang; dan yā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn
didalam kedudukan naṣab sebagai maf’ūl bih.
ْ ح
حوأكرمك: Wāu adalah wāu ma’iyyah; fi'il muḍāri’, manṣūb dengan أنyang
wajib tersembunyi; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir wajib taqdirnya
adalah ; أناdan kaf adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan naṣab sebagai
maf’ūl bih.
ْ ْ ح ح ح ْ
10. ﴾ب أ ْو يت ْوب ﴿ اضب المذن
ب ا ْضب اْلم ْذن ح: I’rābnya seperti pada ( حت حعلم العلْ حمdi no 8).
ح
أ ْو: Huruf ‘aṭaf, dengan makna kecuali ( )إلatau ke ()إَل.
ح
يت ْوب: Fi'il muḍāri’, manṣūb dengan أنyang wajib tersembunyi, dan fa'ilnya
adalah ḍamīr mustatir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
‘āmil-’amil Penjazm Fi’il Muḍāri’ 80
ح ح
Pengarang berkata: ‘āmil-’amil jazm ada 18, yaitu: ( ل ْمtidak), لما
حح حح ح ْ ح ُّ ح ح
(belum), ( أل ْمtidakkah?), ( ألماbelumkah?), اَلَعء( لم اِلمر وlām untuk perintah
dan permohonan), اَل حَعء ُّ ( حل ِف ال َْه حوlā untuk larangan dan permohonan), إ ْن
ْ ْ ح
(jika), ( حماapa), ( حم ْنsiapa), ( حمه حماapapun), ( إذ حماkalau), ( أ ٌّيyang mana), حم حَّت
ح ح ْح ح
(kapan), ( أيانdimana), ( أي حنdimana), ( أَّنbagaimana), ( ححيْث حماdimanapun),
ح ح ح
(كيْف حماbagaimanapun), dan ( إذاjika) pada syā’ir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
81
ْ ح ْ ح ْ ح ح
﴾ـَّل حول ْم يولـد( ﴿لـم يDia (Allah) tidak beranak dan tidak diperanakkan).
ح ح
Dan لما: yaitu huruf nafi, jazm dan qalb(2), seperti pada firman-Nya : ﴿لما
﴾حقوا به ْم(يحلْ ح3) (Mereka (suatu kaum) belum bertemu dengan kaum yang
lain)
ْح ح
Dan لم اِلمرyaitu yang diminta dengannya suatu perbuatan, seperti
ْ
pada firman-Nya: ﴾(﴿لنف ْق ذ ْو حس حع ٍة4) (hendaklah orang yang mempunyai
keluasan memberi nafkah), dan do'a yang berupa permintaan kepada
ح ح ْ
Allah, seperti pada: ﴾( ﴿لحقض حعليْ حها حر ُّبك5) (hendaklah Tuhanmu
mengakhiri kami).
ح
Dan لالحاهيحةyaitu yang diminta dengannya untuk meninggalkan suatu
ْ ( ح ح ْ ح6)
perbuatan, seperti pada firman-Nya ﴾ــزن ( ﴿ل َتjanganlah kamu
bersedih); dan ada untuk doa, seperti: ﴾نـآ نـا حل ت حؤاخ ْذ ح
( ﴿ حرب ح7) (Ya Tuhan
ح
(2) Contohnya adalah ()ل ْم, yang memisahkannya didalam sebagian perkara,
melaluinya: terdapat penyangkalan dengannya dan mengharapkan hasilnya.
(3)
QS Al-Jumu'ah ayat 3
(4) QS At-Talāq ayat 7
*
Perkataan Pengarang: Lām untuk perintah dan doa, dan Lā untuk larangan dan doa
merupakan isyarat - yang menūnjukkan dua perangkat bersama Allah تعاَل- yang
tidak menjadi tepat sekalipun merupakan doa, karena Allah tidak diperintah dan
juga tidak dilarang. Dan bila digunakan untuk selain Allah, bila dari yang lebih
dekat kepada yang lebih tinggi, maka kami namakan keduanya sebagai
"permintaan" bukan "doa". Dilihat di Syarah Ibnu 'Utsaimin pada al Aajurumiyah,
dan juga syarahnya pada ilmu 'ushul.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
82
Fi'il pertama disebut sebagai fi'il syarat dan fi'il kedua disebut jawab
syarat dan balasannya. Dan kata-kata (yang menjazmkan) tersebut adalah
ْ ْ ْ ح
: ( إنjika), ( حماapa), ( حم ْنsiapa), ( حمه حماapapun), ( إذ حماjika), ( أ ٌّيmana saja), حم حَّت
ح ح ْح ح
(kapan), ( أيانkapan), ( أي حنdimana), ( أَّنbagaimana), dan ححيْث حما
(dimanapun).
ْ ْ ْ ْ ( ْ ح ح1)
Huruf ( )إنseperti pada firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿إن يشأ يذحبكمjika Dia
menghendaki niscaya Dia memusnahkan kalian). Dan ()ما, حseperti pada:
ٰ ( ح ح ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ْ ح2)
﴾ ْي يعل ْمه الِلٍ ( ﴿ وما تفعلوا من خdan apapun yang kamu kerjakan niscaya Allah
mengetahuinya). Dan ()م ْن, حseperti pada: ﴾ الِل حَيْ حع ْل حل حُمْ حرجا
(﴿ حو حم ْن حيتق ٰ ح3) (dan
siapapun yang bertakwa kepada Allah niscaya Allah akan berikan jalan
ْح ح ح ْ
keluar). Dan ()مه حما seperti pada perkataanmu : حمه حما َيحاول المبْطل ْون حط ْم حس الحقيْقة
ْح
( تظ حه ْرapapun upaya pelaku kebathilan untuk menghilangkan kebenaran,
ْ ْ ح ح
niscaya kebenaran akan nampak). Dan ( )إذ حماseperti pada: ( إذ حما تق ْم أق ْمjika
ح حْ ْ ح ح أح ُّي ح
anda berdiri maka saya berdiri). Dan ( )أ ٌّيseperti pada: ب َيتحهد يتحقد ْم
ٍ ال ط
(pelajar manapun yang berusaha keras maka dia akan maju). Dan ()م حَّت, ح
ح حْ ح ْ
seperti pada: ( حم حَّت يحصل ْح قلبك حج حوارحكkapanpun hatimu baik, anggota
ح ح ح ح ْ ح ح ح
tubuhmu baik). Dan ()ايان, seperti pada: لل يعنك ( ايان تطع اkapanpun anda
ْح
menaati Allah, Ia akan menolongmu). Dan ()أي حن, seperti pada:
ْ ح ْ ُّ ْ ْ ْ ( ح ْ ح ح ح4)
﴾( ﴿أينما تكونوا يدرككم الموتdimanapun kalian berada, kematian akan
ح ( أَّن حَيْلس ا ْ حbagaimana
لعالم َيح ح ح
mendapatkan kalian). Dan ()أَّن, contoh : َت ْم
orang berilmu duduk, dia dihargai). Dan ()حيْث حما, حcontoh : ححيْث حما ت ح ْستحق ْم ت ْفل ْح
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
83
ح ح
Muṣannif mengingatkan di dalam ‘āmil-’amil jazm, tentang ()كيْف حما,
ْ ْ ْح ح ح
contoh: ( كيْف حما تف حعل أف حعلbagaimanapun kamu mengerjakan, saya
mengerjakan), menurut orang-orang Kuffah. Dan boleh dijazmkan
ح
dengan ( )إذاdidalam kebutuhan (pemakaiannya pada) syair, seperti
اص ٌة حفتح ح
perkataan di dalam syair (5) : ... جمل
ْ ح
ك حخ حص ح ح
( حواذا تصبdan jika kamu dijaga
dalam kemiskinan maka berhiaslah).*
(5)
Bait ciptaan Abdul Qais, dan permulaannya: "dan mintalah kecukupan selama
kamu dicukupi oleh Tuhanmu dengan kekayaan-Nya", dan kutipan dalam bait itu
ح ح
adalah: ()إذا, dimana anda menjazmkan dalam keadaan darurat untuk sya'ir ()تصبْك.
اْل ح حص ح: kefakiran, dan حَتحمل: maksudnya: jangan menunjukan
Dan makna dari اصة
kehinaan dan kemiskinan pada dirimu.
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting:
ْ لح: adalah huruf jazm untuk menafikan fi'il muḍāri’ dan
1. Ibnu Hisyam berkata: ـم
ٌ ح
membalikkannya ke zaman maḍi: anda mengatakan: ()يق ْوم حزيْد, maka fi'ilnya marfū'
karena ketiadaan penaṣab dan penjazm. dan mengandung zaman hal (sekarang) dan
ح
zaman istiqbal (yang akan datang). Maka apabila masuk pada fi'il muḍāri’ ( )لـ ْمyang
menjazmkannya dan membalikkannya kepada makna yang lalu (maḍi)].
(Penjelasan dicukupkan sekian). Syarah Syudzuriy karya adz-Dzahabi, hal 24.
ح
2. Huruf لماyang masuk pada fi'il maḍi bukan merupakan nafi penjazm, dan
sesungguhnya dia adalah ẓaraf yang bermakna suatu saat yang diumumkan, dan
ْ ح حح ح
huruf syarat menurut Sibaway, seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ فلما ناك ْم إَل ال حَّب
ْ ْ ح
( ﴿ أع حرضت ْمmaka tatkala Dia menyelāmatkanmu ke daratan, kamu berpaling).
Dilihat di Syarah al-Qathar hal 55 dan an-Nahwu al-Waafi bab 4 hal 420.
حitu bisa menjazmkan dua fi'il, maksudnya asli ( )أصالح ٌة.
3. Ibnu Alhajj berkata: "Maa ()م ح
حitu 'amil jazm asli tanpa ditakwil dengan huruf yang lain". Dan jika tidak,
"Maa ()م
ْح ح
maka terkadang 'jawab'nya selain fi'il, seperti jawaban dengan ) (ف حما َننseperti pada
ْ ح ح ح ْ ح حح ح ح ح حْ ح ح
ك بم ْؤمن ْ ح ْ ح
firman Allah تعاَل: ﴾ ْي ( ﴿ حمه حما تأتنحا به من ءاي ٍة لتسحرنا بها فما َنن لapapun yang kalian
datangkan dari ayat untuk menyihir kami dengannya, kami tidak akan beriman
kepadamu); maka adanya fa’ pada jawaban dinamakan rabithah (penghubung)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
84
jawab syarat. (Penjelasan dicukupkan sekian). Kutipan dari kitab Hasyiyah karya
Ibnu Alhajj hal 61.
4.Tanda perangkat syarat yang menjazmkan dua fi'il: pantasnya in syartiyah
menempati tempatnya. (perangkat jawazim) karena ia adalah induknya bab.
5. Jika fi'il syarat berupa fi'il maḍi, maka ia adalah mabni pada kedudukan jazm,
ْح ْ ْ
contoh: ﴾ ( ﴿ حوإن عدت ْم عدناdan jika kalian kembali, Kami kembali).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
85
'āmil Penjazm
• ض ْر زيْ ٌد
ُ َّرس ول َّما َْي
ْ بدأ الد • ت
ْ ص ُم
ْ ْيا أ ْو لي
ً ْ ف لْي ُق ْل خ
Pelajaran telah dimulai dan Zaid belum datang Maka hendaklah ia berkata yang baik atau ia diam
• ب علْي ِه ِ ٍ ِ
ُ ما ت ْفع ْل م ْن ش ْيء َُتاس
Apa yang kamu lakukan terhadap sesuatu, kamu bertanggung jawab atasnya
• صم مع ُك ْم
ْ ص ُم أ
ْ ي ي ْو ُم ت
ُّ أ
Hari apapun kau berpuasa, saya akan berpuasa bersamamu
• ِن أُ ْك ِرْمك
ْ ِ أ ََّّين َتت
Kapanpun kau datang pada saya, saya akan memuliakanmu
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
86
I’RĀB
ْ ْح ْ ح ْ ح ْ ح
1. ﴾﴿ لـم يَّل حولـم يـولــد
ح
لـ ْم: Huruf nafi dan jazm dan qalb.
ْ لحdan tanda jazmnya adalah sukūn;
ْ يح: Fi'il muḍāri’, majzūm dengan ـم
َّل
dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir, taqdirnya ) (ه حو.
ح ْ لحhuruf nafi dan jazm dan qalb.
حولـ ْم: Wāu adalah huruf ‘aṭaf , ـم
ح ْ لحdan tanda
ي ْو َْل: Fi'il muḍāri’ yang berubah bentuknya, majzūm dengan ـم
jazmnya sukūn; naibul fa'ilnya ialah ḍamīr mustatir jawazan taqdirnya هو
ْ ْ حْ ح
2. ﴾ ﴿ لما يلحقوا بهم
ح
ح
لما: Huruf nafi dan jazm dan qalb.
حق ْوا يحلْ ح: Fi'il muḍāri’ majzūm dengan لحـم, dan tanda jazmnya adalah buang
nūn, dan wāu jamak adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam
kedudukan rafa' sebagai fa'il.
به ْم: Bā’ adalah huruf jar; dan hā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas kasrah
didalam kedudukan jar dengan huruf jar. Jar dan majrūr terkait dengan
fi'il.
ْ ح ح ح ح
3. ﴾ ﴿ لنفق ذ ْو سع ٍة من سعته
ْ ْ
I’rābnya sudah pernah dibahas pada pokok bahasan isim-isim yang lima
ح ح ْ ح ح ُّ ح ْ
4. ﴾﴿لحقض علينا ربك
ْ ْح
لحقض: Lām adalah huruf jazm yang menunjukkan akan doa, يقض: fi'il
muḍāri’ majzūm dengan lām untuk doa/permintaan, dan tanda jazmnya
adalah buang huruf 'illat .
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
87
ح ح ح
حعليْنا: Jar dan majrūr : ; حلَعhuruf jar, alifnya berubah menjadi yā’ karena
ح
tersambung dengan ḍamīr; dan ناadalah ḍamīr muttaṣil, mabni didalam
kedudukan jar dengan huruf jar. Jar dan majrūr terkait dengan fi'il.
ح
حر ُّبك: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir dan dia juga
muḍaf; kaf: ḍamīr muttaṣil, mabni atas fatḥah didalam kedudukan jar
sebagai muḍaf ilaih.
ْ ْح ح
5.﴾ ﴿ ل َت حزن
ْح ح ْ ْح
ل َت حزن: Lā adalah huruf nahi. َت حزن: fi'il muḍāri’, majzūm dengan lā nahi ,
dan tanda jazmnya adalah sukūn; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir
أحنْ ح.
wujuban, taqdirnya ت
ْح ح ح ح ح
6.﴾﴿ ربنا ل تؤاخذنا
ح ح
حربنا: Munādā dengan huruf nidā' yang dihilangkan )(يحا حربنا, dan taqdirnya
ح
adalah dia manṣūb karena muḍaf. Dan ناadalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas
sukūn didalam kedudukan jar sebagai muḍaf ilaih.
ح ح ْح ح ح ْح
ل تؤاخذنا: Huruf لmenunjukkan doa permohonan تؤاخذنا: fi'il muḍāri’,
majzūm dengan Lā permohonan, dan tanda jazmnya adalah sukūn. Dan
ح
Nā ( )ناadalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn didalam kedudukan naṣab
أحنْ ح
sebagai maf’ūl bih. Fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir wujuban, takdirnya ت
ْ ْ ْ ْ ْ حح
7.﴾ ﴿ إن يشأ يذهبكم
ْ
إن: Huruf syarat dan penjazm, yang menjazmkan dua fi'il, yang pertama
fi'il syarat dan kedua adalah jawaban dan balasannya.
ْ حح ْ
يشأ: Fi'il muḍāri’, fi'il syarat, majzūm dengan إنdan tanda jazmnya adalah
sukūn; dan fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir jawāzan, taqdirnya ه حو.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
88
ْْ حْ حْح
8. ﴾ْي يعلمه الل
ْ ح حْح
ح
ٍ ﴿وما تفعلوا من خ
حو حما: Wāu dii’rāb sesuai yang ada sebelumnya, حماisim syarat penjazm.
ْح
تف حعل ْوا: Fi'il muḍāri’, fi'il syarat, majzūm dengan حماdan tanda jazmnya
adalah buang nūn, karena dia sebagai fi'il yang lima. Dan wāu jamak
adalah ḍamīr muttaṣil, mabni didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il.
ْيْْ ح ْ ْح ْ
ٍ من خ: Huruf منadalah huruf jar. ْي
ٍ خisim majrūr dengan منdan tanda
jarnya adalah kasrah.
حْح
يعل ْمه: Fi'il muḍāri’ jawab syarat, majzūm dengan حماdan tanda jazmnya
adalah sukūn. Dan hā’ adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan naṣab
sebagai maf’ūl bih.
الل: Lafaẓ jalālah, fa'il marfū’ dan tanda rafa'nya adalah ḍammah yang
terlihat.
ْح ح حْح ح ْ ح
9. ﴾ ﴿ حومن يتق الل َيعل ل ُم حرجا
حم ْن: Isim syarat penjazm, menjazmkan dua fi’il, yang pertama adalah fi'il
syarat, dan yang kedua adalah jawaban dan balasannya.
ح
يتق: Fi'il muḍāri’, fi'il syarat, majzūm dengan , حم ْنdan tanda jazmnya
adalah buang huruf ‘illatnya; sedangkan fa’ilnya adalah ḍamīr mustatir
(disembunyikan) jawāzan.
ح
الل : Lafaẓ jalālah, manṣūb dan tanda naṣabnya fatḥah ẓāhir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
89
ْ ْح
َي حعل: Jawab syarat, fi'il muḍāri’, majzūm dengan حم ْنdan tanda jazmnya
adalah sukūn; fa’ilnya adalah ḍamīr mustatir jawāzan, takdirnya )(ه حو.
ح ْح
ل: Jar dan majrūr terkait dengan fi'il )(َي حعل.
ْح
ُم حرجا: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir.
ْ ُّ ْ ْ حْ ح ح
10. ﴾﴿أين حما تك ْونوا يدرككم ال حم ْوت
حْ ح
أين حما: Isim syarat penjazm, dan : ماshilah (pengikat) dan taukīd.
ْ ْ ح ْح
تكونوا: Fi'il muḍāri’, fi'il syarat, majzūm dengan أي حنdan tanda jazmnya
buang nūn. Wāu : ḍamīr muttaṣil didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il.
ُّ ْ ح ْح
يدرككم: Fi'il muḍāri’, jawab syarat, majzūm dengan أينdan tanda jazmnya
sukūn; kaf yang kedua adalah ḍamīr muttaṣil mabni didalam kedudukan
naṣab sebagai maf’ūl bih, muqaddam; dan mim adalah tanda jamak.
ْ ْ
ال حم ْوت: Fa'il (untuk fi'il ) (يدركmarfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
11.
اص ٌة حفتح ح
﴾ جمل
ْ ح
ك حخ حص ح ح
﴿ حوإذا تصب
ح ح
حوإذا: Wāu tergantung yang mendahuluinya; dan : إذاisim syarat penjazm.
ح ح
تصبْك: Fi'il muḍāri’, fi'il syarat, majzūm dengan , إذاdan tanda jazmnya
adalah sukūn; dan kaf adalah ḍamīr muttaṣil didalam kedudukan naṣab
sebagai maf’ūl bih.
ٌ ح ح ح
اصة خص: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir.
جمل حفتح ح: Fā’ : penghubung untuk menjawab syarat : حَتحمل: Fi'il amr, mabni
atas sukūn, dan diberi tanda dengan kasrah di waktu terakhir sajak; dan
أحنْ ح. Kalimat ) ( حَتحملdidalam
fa'il adalah ḍamīr mustatir wujūban, takdirnya ت
kedudukan jazm sebagai jawab syarat.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-Isim yang Marfū’ 90
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 91
Fa’il
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 92
memukul), ضبُْت
( ح حkalian perempuan telah memukul), ض حب ( ح حdia lelaki
(1)
QS Al-Fajr ayat 22
(2) QS Al-Mumtahanah ayat 10
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 93
💮 Tā’ fa’il:
Keberadaannya untuk menunjukkan atas: orang yang berbicara/
mutakallim tunggal lelaki atau perempuan, contohnya : ضبْت أحنحا ح ح
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 94
(Maka i’rābnya) fi’il maḍi mabni atas sukūn dan tā’ ( )تadalah ḍamīr muttaṣil
mabni atas ḍammah dalam kedudukan sebagai fa’il.
(1)
Begitulah dikatakan pada isim mabni lainnya apabila terletak pada posisi fa’il.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 95
*
Faedah faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Apabila fa'il mendahului fi'ilnya (fa'il di depan fi'il), maka dia keluar dari
keadaannya sebagai fa'il menjadi mubtada'
( حزيْ ٌد حذ حه حZaid telah pergi)
contoh: ب
2. Wāu jamak: khusus bagi mudzakkar yang berakal (manusia), termasuk kesalahan
الن حساء حغ حسل ْوا اثليح حyang benar
umum perkataan mereka di kalangan orang-orang Arab: اب
الن حساء حغ حسلْ حن اثليح ح
perkataan: اب
3. Ḍamīr mustatir pada fi'il maḍi taqdirnya selalu ه حوatau ه ح, mustatir jawazan.
4. Ḍamīr mustatir pada fi'il amr, taqdirnya: selalu ت أحن ْ ح, mustatir wujuban
5. Ḍamīr mustatir pada fi'il muḍāri’ dibedakan dengan berbedanya huruf muḍāra'ah
ْ ح حح
• Yang didahului dengan hamzah, contoh: أضب, taqdirnya أنا, mustatir wujuban.
ْ ح ْح
• Yang didahului dengan nūn, contoh: نُضبtaqdirnya َنن, mustatir wujuban
ْ
• Didahului dengan yā', contoh: يحُضبtaqdirnya ه حو, mustatir jawazan
ْ ح ح, mustatir jawazan
• Didahului dengan tā’ tā’niṡ , contoh: نُضبtaqdirnya ه
ْ ُّ ح ْ ح أحن ْ حmustatir
• Didahului dengan tā’ mukhāṭab, contoh: ب أن نُض حب أحtaqdirnya ت
wujuban
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 96
Fa'il
Dhamir Dzahir
/ Implisit / Tampak
🔻 Wawu jamak :
🔻 Nun niswah :
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 97
I’rāb :
ح ح ح ح
1. ﴾ اء حر ُّبك ﴿ وج
حج ح: Fi'il maḍi, mabni atas fatḥah.
اء
ح
حر ُّبك: Kata حر ُّبadalah fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir
di akhirannya. Dan huruf kāf adalah ḍamīr, mabni didalam kedudukan jar
sebagai muḍaf ilaih.
ْٰ ْ ح ﴿ إ حذا حج ح
2. ﴾آءكم المؤمنت
اءكم إ حذا حج ح: Kata إ حذا: Ẓaraf yang menunjukkan keterangan waktu; اء
حج ح: Fi'il
maḍi, mabni atas fatḥah; dan kāf adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas
ḍammah didalam kedudukan naṣab sebagai maf’ūl bih muqqaddam
(yang diawalkan); dan mim yang menunjukkan jamak.
ْ ح
ْ
المؤمنات: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa’nya dengan ḍammah ẓāhir
diakhirannya.
حح ْ ح ْ ح
3. ﴾ ﴿ قالت اِلعراب
حح
قالت: Fi'il maḍi, mabni atas fatḥah; dan tā’ adalah tā’ ta’nīṡ, huruf yang
tidak berkedudukan didalam i’rāb.
ْ حْ ح
اِلعراب: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir.
ح ْ ح ح
4. ﴾ ﴿ قال ال ح حوار ُّي ْون
ح ح
قال: Fi’il maḍi, mabni atas sukūn.
ح ْ
ال ح حوار ُّي ْون: Fa'il, marfū’ dengan wāu sebagai ganti dari ḍammah, karena dia
jamak mudzakkar sālim.
ح ح ح
5. ﴾ ﴿ قال أبوه ْم
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 98
ح ح
قال: Fi'il maḍi, mabni atas fatḥah.
ح
أبوه ْم: Fa'il, marfū’ dengan wāu sebagai ganti dari ḍammah karena dia
termasuk isim-isim yang lima, dan dia juga muḍaf. Hā' : ḍamīr muttaṣil,
mabni atas ḍammah didalam kedudukan jar sebagai muḍaf ilaih; Dan mim
adalah tanda jamak.
ح ح ح
6. ﴾ ﴿ قال حرجلن
ح ح
قال: Fi'il maḍi, mabni atas fatḥah.
ح
حرجلن: Fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah alif sebagai ganti dari
ḍammah karena dia muṡanna.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 99
1. ضبْت
ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn karena bersambung dengan tā’ fa'il.
Dan tā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas ḍammah didalam kedudukan
rafa' sebagai fa'il.
ح ح ح ح
2. ضبْنا : Fi'il maḍi, mabni atas sukūn, dan ناadalah ḍamīr muttaṣil, mabni
atas sukūn didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il.
3. ضبْ ح
ت ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn, dan tā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni
atas ḍammah didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il, dan mim dan alif
untuk taṡniyah.
6. ضبْت ْم
ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn, dan tā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni
atas ḍammah didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il, dan mim tanda
atas jamak mudzakkar.
7. ضبُْت
ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn, dan tā’ adalah ḍamīr muttaṣil, mabni
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Fa’il 100
ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas ḍammah, dan wāu jamak adalah ḍamīr
12. ضب ْوا
muttaṣil, mabni didalam kedudukan rafa' sebagai fa'il.
13. ضبْ حن
ح ح: Fi'il maḍi, mabni atas sukūn, dan nūn niswah adalah ḍamīr
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Naibul Fa’il 101
Naibul Fa’il
(1)
Apabila anda melihat Zaid sedang memotong dahan dari sebuah pohon, dan anda
ْ ْ ٌ ح
ingin mengabarkan yang demikian itu, anda katakan: ( ق حط حع حزيْد الغص حنZaid telah
ٌ ح ْ ْ
memotong dahan). Maka ()زيْد fa'il yang dirafa’kan, ( )الغص حنmaf’ūl bih yang
dinaṣabkan. Adapun jika anda tidak mengetahui siapa yang memotong dahan
tersebut, atau anda mengetahuinya tetapi anda tidak ingin menyebutkannya
ْ ْ
dengan suatu sebab, maka anda katakan : ( قط حع الغصنdahan telah dipotong). Fa'il
dihapus kemudian di tempatnya diletakkan maf’ūl dan dinamakan naibul fa'il, dan
dia wajib rafa'.
(2)
Riwayat Bukhari dan Muslim dari ibnu Umar (semoga Allah meridhai mereka
berdua).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Naibul Fa’il 102
(1)
QS Al-Hajj ayat 73
(2)
QS Ar-Rahman ayat 41
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Naibul Fa’il 103
(kamu [pr] telah dipukul), ( ضبْت حماkamu berdua telah dipukul), ضبْت حما
(kalian [lk] telah dipukul), ( ضبُْتkalian [pr] telah dipukul), ( ض حبdia [lk]
telah dipukul), ت ْ ( ض حبdia [pr] telah dipukul), ( ض حباdia berdua telah
(3)
QS Al-Baqarah ayat 246
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 104
2. Perkataan mugayyaru ṣigah lebih baik daripada perkataan kita mabni majhūl (mabni
sesuatu yang tidak diketahui), karena terkadang fa'ilnya itu ma'lūm (diketahui).
ْ ْ
Firman Allah ( ﴿خل حق اِلن حسان﴾ تعاَلmanusia telah diciptakan), fa'ilnya telah diketahui
yaitu ( )الِلakan tetapi dia tidak disebutkan. Dilihat di Syarah al-Ajurumiyah tulisan
Ibnu 'Utsaimin (semoga Allah merahmatinya).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 105
ح
Contoh keduanya: Sabda Nabi (《الصلة ن ْو ٌر 》ﷺ1) (ṣalāt adalah cahaya).
ح
Maka kata الصلةadalah mubtadā'; karena ia isim marfū’ yang kosong dari
ٌ )ن: adalah khabar karena ia mengabarkan
‘āmil-‘āmil lafaẓ(2), dan kata (ور
mubtadā' yang dengannya kalimat menjadi sempurna.
Hukum mubtadā' dan khabar: (Keduanya) rafa' dengan ḍammah atau
dengan yang menggantikannya. Karena rafa' itu dapat ditandai dengan
ٌ ح
ḍammah sebagaimana perkataanmu: ( حزيْد قائم3) (Zaid telah berdiri), atau
ح ح
rafa' dengan alif, seperti perkataanmu: (الزيْدان قائ حمان4) (dua Zaid telah
ح ح
berdiri), atau rafa' dengan wāu, seperti perkataanmu: (الزيْدان قائ حمان5)
(beberapa Zaid telah berdiri).
Macam-Macam Mubtadā
Pengarang telah berkata: (Mubtadā' itu ada dua macam: ẓāhir dan
ḍamīr. Yang ẓāhir adalah apa yang telah disebutkan terdahulu, dan ḍamīr
ح ح ح أحنْ ح، حَنْن، أحنحاseperti
ح، ه حو، أنُْت، أ ْنت ْم، أ ْنت حما، أنحت، ت
ada dua belas, yaitu: هن، ه ْم، ه حما، ه
ح حح ح حْ ح
perkataanmu: أنا قائ ٌم, َنن قائم ْون, dsb.
(1)
Hadits dikeluarkan oleh Imam Muslim, dari Harits Al-asy'ariy
(2)
Dikecualikan dengannya dari dikaitkannya dengan ‘āmil lafaẓ seperti fi’il. contoh:
ح قح حtidaklah dikatakan kata الص حلةitu mubtada' tetapi ia fa'il.
امت الصلة
ٌ ح
(3)
Kata حزيْد: mubtada' marfū', tanda rafa'nya adalah ḍammah, قائ ٌم: khabar marfū', tanda
rafa'nya adalah ḍammah.
الزيْ ح: mubtada' marfū', tanda rafa'nya adalah huruf alif karena ia muṡanna, قحائ حمان
(4) Kata دان
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 106
Penjelasan: Mubtadā' itu ada dua macam, ẓāhir dan ḍamīr, yang ẓāhir
sudah dijelaskan sebelumnya. Adapun ḍamīr, maka posisinya sebagai
mubtadā' ada dua belas ḍamīr, semuanya ḍamīr munfashil, yaitu:
حح ْح حح
Ḍamīr أناdan َنن: Ḍamīr أناuntuk mutakallim / orang yang bicara yang
ْح
tunggal, dan َننuntuk mutakallim jamak, atau satu dalam bentuk
حح ح ْح
pengagungan dirinya, anda katakan: ( أنا قائ ٌمsaya adalah yang berdiri), َنن
ح ح
( قائم ْونkami adalah yang berdiri).
Ḍamīr ت أحنْ حdan أحنْتuntuk mukhāṭab (yang diajak bicara) yang mufrad /
tunggal; ت أحنْ ح: untuk mudzakkar dan أحنْتuntuk muannaṡ. Anda katakan: ت
أحنْ ح
ح ْ ح
[ قائمlk] dan [ أنت قائ حمةpr].
ْح
Ḍamīr أنت حماuntuk mukhāṭab yang berjumlah dua /muṡanna baik mudzakkar
حْ ح حْ ح
maupun muannaṡ. Anda katakan: [ أنت حما قائ حمانlk] dan [ أنت حما قائ حمتحانpr].
ْح ْ ْح
Ḍamīr أنت ْمdan أنُتuntuk mukhāṭab berjumlah banyak/ jamak, أنت ْم: untuk
ْ ْ حْ ْ ح ْ
mudzakkar dan أنُتuntuk muannaṡ. Anda katakan: [ أنتم قائمونlk] dan أنُت
ٌ ح
[ قائ حماتpr].
Ḍamīr ه حوdan ه حuntuk gaib mufrad /orang ketiga tunggal, ه حوuntuk
mudzakkar dan ه حuntuk muannaṡ. Anda katakan: [ ه حو قحائمlk] dan ه قحائ حمة
ح
[pr].
Ḍamīr ه حماuntuk gaib muṡanna /orang ketiga ganda mudzakkar ataupun
ح ح
muannaṡ. Anda katakan: [ ه حما قائ حمانlk] dan [ ه حما قائ حمتحانpr].
Ḍamīr ه ْمdan هنuntuk gaib jamak / orang ketiga jumlah lebih dari dua,
ح
ه ْمuntuk mudzakkar dan هنuntuk muannaṡ. Anda katakan: [ ه ْم قائم ْونlk]
ح
dan [ هن قائ حماتpr].
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 107
حح حح ح
Maka anda katakan pada i’rābnya: أنا قائ ٌم: أناḍamīr munfaṣil mabni atas sukūn
pada posisi rafa' sebagai mubtadā'. *
Macam-Macam Khabar
Pengarang berkata: Khabar itu ada dua macam: Mufrad dan Gairu
ح ٌ ح
Mufrad. Mufrad, contohnya: زيْد قائم. Gairu mufrad ada empat macam, Jār
dan Majrūr, Ẓaraf, Fi'il beserta fa'ilnya, Mubtadā' beserta khabarnya.
ٌ ٌ ْح
Contoh pada perkataanmu: ( حزيْد ِف اَلارZaid di rumah), ( حزيْد عندكZaid di
حٌْ ح ح ح ٌ ح ٌ
sisimu) , ام أب ْوه ( زيد قZaid, ayahnya telah berdiri), ( حزيْد حجار حيته ذاهبحةZaid, budak
perempuannya pergi).
Penjelasan: Khabar ada dua macam, mufrad dan gairu mufrad
Khabar mufrad: yaitu khabar yang bukan berupa jumlah / kalimat bukan
pula syibhu jumlah / yang menyerupai kalimat.
ٌ ح ح ح
Contoh perkataanmu: ( حزيْد قائمZaid berdiri), ( الزيْدان قائ حمانDua Zaid
ح ح ح
berdiri) , ( الزيْد ْون قائم ْونBeberapa Zaid berdiri).
Khabar gairu mufrad ada dua macam : Jumlah dan Syibhu jumlah
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 108
حٌْ ح ح ح
ام أب ْوه ( زيد ق2) (Zaid itu ayahnya berdiri).
💮 Syibhu jumlah ada dua macam: Jār dan majrūr, dan Ẓaraf:
ٌ
Jār dan majrūr, contoh: ( حزيْد ِف اَلار3) (Zaid di rumah).
ٌ ْح
Ẓaraf, contoh:حزيْد عند حك (4) (Zaid di sisimu).
(2) ٌ
Kata حزيْد: Mubtada', امقح ح: fi'il maḍi, أحب ْوه: fa'il, dan jumlah fi’liyyah (ام أحب ْوه
)قح حpada posisi
ٌ ح
rafa' adalah khabar bagi mubtada' ()زيْد
(3) Kata دٌْح
زي: Mubtada', ِف اَلار: jār dan majrūr, dan syibhu jumlah ( )ِف اَلارpada posisi rafa'
ٌ ح
adalah khabar bagi mubtada' ()زيْد
ٌْح ْ ْ
(4) Kata د
زي: Mubtada', عن حد حك: ẓaraf makan, dan syibhu jumlah ( )عن حد حكpada posisi rafa'
ٌ ح
adalah khabar bagi mubtada' ()زيْد
*
Catatan penting:
Ketahuilah bahwa ada perselisihan pendapat para ulama nahwu dalam perkara
khabar, apakah ẓaraf dan jār-majrūr merupakan khabarnya langsung; ataukah khabarnya
maḥżūf (yang dibuang), sementara ẓaraf dan jār-majrūr dinisbatkan dengannya. Maka
ٌ ْ ٌ
apabila anda mengatakan: ( حزيْد ِف اَلارZaid di rumah) dan ( حزيْد عن حدكZaid di sisimu), maka
ٌ ح ْ ٌ ح
taqdirnya ( حزيْد (َكئ ٌن) ِف اَلارZaid [ada] di rumah) dan حزيْد (َكئ ٌن) عن حدك, (Zaid [ada] di sisimu)
ح
khabarnya ( )َكئ ٌنmaḥżūf/ dihilangkan. Tetapi Pengarang berpegang pada pendapat
pertama (bahwa jār-majrūr dan ẓaraf adalah khabar) padahal pendapat kedua adalah
pendapat jumhur (mayoritas ulama), shahih... dan Allah Maha Mengetahui.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 109
Contoh:
Untuk khabar mufrad: ْي ُّ (Perdamaian yang baik), الش ْمس حوالْ حق حمر حآيتحان م ْن
ٌ ْ الصلْح حخ
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 110
I’rāb :
ح
1. ﴾ ﴿ الل حر ُّبنا
الل : Lafaẓ al-jalālah: mubtadā marfū’ dengan ibtida' dan tanda rafa'nya
ḍammah ẓāhir diakhir katanya.
ح
حر ُّبنا: Kata حر ُّب: khabar mubtadā marfū’ dan tanda rafa'nya ḍammah ẓāhir
diakhir katanya dan sekaligus muḍāf.
ح
حونا: Ḍamīr muttaṣil mabni menempati posisi jar muḍāf ilaih.
ْ ح ح ح ُّ ح
2. ﴾﴿ حءأنت ْم أشد خلقا
ْحح
أأنت ْم: Hamzah ()ء حmerupakan kata tanya, antum ( )أنتمadalah ḍamīr muttaṣil
mabni atas sukūn yang menempati posisi rafa' mubtadā, dan tā’ ( )تadalah
huruf khaṭab/orang yang diajak bicara dan mim ( )مmenunjukan jamak.
ُّ ح ح
أشد: Khabar mubtadā marfū’ tanda rafa'nya ḍammah ẓāhir diakhirnya.
ْ ح
خلقا: Tamyīz manṣūb dan tanda naṣabnya fatḥah ẓāhir diakhirnya.
ْحْ ح
3. ﴾ ﴿ َنن أن حصار الِل
ْح
َنن: Ḍamīr muttaṣil mabni atas fatḥah yang menempati posisi rafa'
mubtadā.
ْح
أن حصار: Khabar mubtadā marfū’ dan tanda rafa'nya ḍammah ẓāhir diakhirnya.
الِل : Lafaẓ al-jalālah muḍāf ilaih majrūr dan tanda jarnya kasrah ẓāhir.
ِه حع حص ح
4. ﴾ اى ﴿ ح
ح: Ḍamīr munfaṣil mabni dengan fatḥah, pada kedudukan rafa' sebagai
ِه
mubtadā.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 111
ح ح
5. ﴾﴿ حوه ْم فيْ حها خَّل ْون
ح: ḍamīr munfaṣil mabni dengan ḍammah menempati isim yang rafa'
ه ْم: الهاء
yaitu mubtadā, dan mim adalah tanda jamak.
ح ح
فيْ حها: Jār majrūr terkait dengan isim fa'il خاَل ْون
ح ح
خاَل ْون: Khabar mubtadā marfū’ dan tanda rafa'nya adalah wāu sebagai ganti
dari ḍammah, karena jamak mudzakkar sālim.
ْ حٰ ح
6. ﴾ ﴿ أ ْوَلك حمأ حواهم الار
حٰ ح
أ ْوَلك: Isim isyarah, mabni atas kasrah didalam kedudukan rafa' sebagai
mubtadā awal; dan kaf adalah huruf khaṭab.
ْح ْ
مأ حواهم: Kata حمأ حوىadalah mubtadā kedua, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah
ḍammah muqaddarah atas alif yang użur sehingga menghalangi
penampakan (harakat)nya, dan dia juga sekaligus muḍāf; Hā’ adalah ḍamīr
muttaṣil, mabni atas ḍammah didalam kedudukan jar sebagai muḍāf ilaih,
dan mim sebagai tanda jamak.
الار: Khabar dari mubtadā kedua, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah
ḍammah ẓāhir. Mubtadā kedua dan khabarnya didalam kedudukan rafa'
sebagai khabar pada mubtadā awal.
ْ
7. ﴾ ﴿ الل يحبسط الر ْزق
الل : Lafaẓ al-jalālah: mubtadā, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah
ẓāhir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Mubtadā dan Khabar 112
ْ
يحبسط: Fi'il muḍāri’, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah ẓāhir
diakhirannya; dan fa'il adalah ḍamīr mustatir jawāzan dengan takdirnya
adalah ()ه حو.
ح
الر ْزق: Maf’ūl bih, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir
diakhirannya. Jumlah fi'liyyah dengan fi'il dan fa'il didalam kedudukan
rafa' sebagai khabarnya mubtadā.
ٰ
8. ﴾ ﴿ ال ح ْمد لِل
ال ح ْمد: Mubtadā marfū’ dengan permulaan dan tanda rafa'nya ḍammah yang
nampak.
ٰ ح
لِل : Huruf lām ( )اللمhuruf jar dan lafaẓ jalālah isim majrūr dan tanda
jarnya kasrah yang nampak, dan jār dan majrūr keduanya dihubungkan
sebagai iḍafah khabar mubtadā
ْ ْ ح ْ حْ حح
9. ﴾ ﴿ وٱالركب أسفل منكم
ْ
الركب: Mubtadā marfū’ dan tanda rafa'nya ḍammah yang nampak.
ح حح
أ ْسفل: Ẓaraf makān (keterangan tempat) manṣūb dan tanda naṣabnya fatḥah
dan dia dihubungkan sebagai iḍafah khabar mubtadā.
ْ
منك ْم: Jār dan majrūr keduanya dihubungkan sebagai iḍafah sifat dari
ح ح
()أ ْسفل
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 113
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 114
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 115
ح ح حح حْ ح
Penjelasan: َكنdan yang semisalnya adalah: ( كناada, terjadi), أمَس
ح ْ ح ح
(waktu sore), ( أ ْصبح ححwaktu subuh), (أض حَحwaktu dhuha), ( ظلwaktu siang),
ح ( حص حmenjadi), ( لحيْ حسtidak), حما بحر حح- ئ ح ح ح ح حْح ح
حما فحت ح- ك
( بحاتwaktu malām), ار ما أنف- ما زال
اما حما حد ح- (semuanya berarti senantiasa).
ح ح
Dan َكنdan yang semisalnya dibagi menjadi tiga macam:
Pertama: Apapun yang beramal yang tidak membutuhkan syarat.
ح ح حْ ح ح ْ ح ح ح
Kelompok ini meliputi 8 kata yaitu: َكن, أمَس, أ ْصبح حح, أض حَح, ظل, بحات, ار
حص حdan
ْح
لي حس.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 116
ح ح
َكن: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada masa lampau
ح ح حْ ح
(telah terjadi). Contoh: الَّبد شديْد ( َكنdingin itu sangat terasa).
حْ ح
أمَس: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada waktu sore.
ٌ ح حْ ح
Contoh: ( أمَس حزيْد ذاكراpada sore hari Zaid berdzikir).
أح ْصبححح: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada pagi hari. Contoh:
ح ْ حح حْ ح
الَّبد شديْدا ( أصبحdi pagi hari dingin itu sangat terasa).
ْ ح
أض حَح: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada waktu ḍuha.
ٌ ح ح ْ ح
Contoh: ( أضَخ حزيْد نشيْطاpada waktu dhuha Zaid rajin).
ح
ظل: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada waktu siang, contoh:
ٌ
( ظل حزيْد حصائماpada waktu siang Zaid berpuasa).
ح
بحات: Dia berfungsi menyifati isim dengan khabar pada waktu malam,
ٌ ح
contoh: ( بحات حزيْد م حصلياpada waktu malam Zaid ṣalāt).
حص ح: Dia berfungsi mengubah keadaan isim ke keadaan yang ditunjukkan
ار
ْ ح ح ح
oleh khabar, contoh: العجْي خ ْْبا ( صارadonan telah menjadi roti).
ْح
لي حس: Dia berfungsi menafikan khabar dari isim, contoh pada firman Allah:
ح ح ْ ْح ْح
﴾(﴿ حولي حس اذلكر َكِلنث1) (dan tidaklah lelaki itu seperti perempuan).
(1)
QS Ali Imran ayat 36
(2)
Hadits muttafaq 'alaih dari Ibnu Umar dan Aisyah (semoga Allah meridhai mereka)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 117
ح
Ketiga: Apapun yang beramal dengan syarat didahului oleh ()ما
maṣdariyah ẓarfiyah:
ح
)د ح
Yaitu kata (ام dan tiada lainnya, dan ia berfungsi untuk menjelaskan
kontinuitas, seperti pada firman Allah تعاَل:
ْ ٰ ح ح
﴾( ﴿ حوأ ْو حصاَّن بالصل ٰوة حوالزكـوة حما دمت حح ًّيا3) (Dia mewasiatkan kepada saya
[mendirikan] ṣalāt dan [menunaikan] zakat selama saya hidup).
Maksudnya: membiasakan selama hidup.
'anhu.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 118
( حما حَك حن قحائما إل أحنْ حtidak ada yang berdiri kecuali kamu).
• ḍamīr munfaṣil, contoh: ت
ح ح
3. Khabar َكنdan yang semisalnya, contoh: khabarnya mubtada ditinjau dari jenis dan
pembagiannya,
ح ح ح ٌ ح
• terkadang mufrad, contoh: َكن ممد مذاكرا
ح ح ح ٌ ح
• terkadang berupa jumlah fi'liyah, contoh: َكن ممد يذاكر اَل ْر حس
ٌ ح ح ح ٌ ح
• atau berupa jumlah ismiyah, contoh: َكن ممد مذاك حراته حجي حدة
ِف ْ ح
• terkadang berupa syibhu jumlah dari jar dan majrūr, contoh: اْليْت ْ حَك حن محم ٌد
َك حن محم ٌد فح ْو حق ْ ح.
• atau ẓaraf, contoh: اْليْت
ح
ح ح
Dan ketahuilah bahwa: Khabar َكنapabila berupa mufrad maka keadaannya manṣūb;
dan jika berupa jumlah atau syibhu jumlah maka keadaannya 'didalam kedudukan
naṣab'.
ح ح
4. Kata َكنdan yang semisalnya dinamakan sebagai fi'il nāqiṣ, karena tidak cukupnya
ح ح
ia dengan marfū'nya (isim )َكنterhadap manṣūbnya (khabarnya). Jika anda katakan:
ٌ ح ح ح
َكن حزيْدtanpa mengatakan قائماsebagai contoh, maka kalimat tersebut kurang
sempurna, tidak menghasilkan faedah (tidak difahami) bagi pendengarnya. Dilihat
di kitab Al-Kawakib bab 1 hal 195.
ْ ح ح ح حْ ح ح ح
5. Bisa terjadi pada ( أض حَح، أ ْصبح حح، أمَس,َكنdan )ظلbermakna ار ( حص حmenjadi), contoh pada
ْح ح ح ْ ْ ْ حح ًّ ْ ح
firman Allah تعاَل: ﴾﴿ حوَكن م حن الَكفريْ حن, ﴾ ﴿ فأ ْصبححت ْم بنع حمته إخ حوانا, dan ﴾ ﴿ظل حوجهه م ْس حودا. Dilihat
di kitab Syarah al-Mufashshal bab 6 hal 106 dan kitab Qathru an-Nada hal 186, dan
kitab Hasyiya Abi Annaja hal 85.
ح
6. Terdapat ( )بحاتpada satu ayat dalam al-Qur'an pada firman-Nya
ٰ ح ْ
﴾ ﴿ اذلي حن يحبيْت ْون ل حربه ْم سجدا حوقيحما.
ْ ح ْ ح
7. Tidak ditemui ( )أمَسsebagai fi'il nasikh dalam al-Qur'an al-Karim. Begitupun ()أض حَح
juga tidak ada sama sekali. Dilihat di kitab Ma'aniy Nahwi Lissamraa'i bab 1 hal
217.
ح
8. Disyaratkan masuknya nafi pada حزالdan yang semisalnya karena ia bermakna
penafian. Sehingga bila masuk padanya penafi terbalik buktinya berfungsi sebagai
pengulangan (kontinuitas). Dilihat di kitab Alhasyiyah Abi Annaja hal 85.
حyang masuk pada (ام ح
)د ح
9. Kata ()ما dinamakan maṣdariyah karena ia ditakdirkan
bersama fi'il setelahnya sebagai maṣdar, selalu, dan sebagai żarfiyah karena ia
biasanya menggantikan ẓaraf.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 119
ح ح
Penjelasan: Anda telah mengenal َكنdan yang semisalnya.
Sekarang anda akan mengenal jenis nawāsikh yang kedua, yaitu:
َّ ح ح ح ح حح
إنdan yang semisalnya, ada enam huruf yaitu: إن, أن, لكن, كأن, تْ ل, dan
ح
ل حعل
Amalnya: Menaṣabkan isim dan merafa'kan khabar.
ح
Contohnya: ( إن حزيْدا قائ ٌمsesungguhnya Zaid itu berdiri).
I’rābnya: إن: huruf nāsikh menaṣabkan isim, merafa'kan khabar. حزيْدا: isim إن
ح
manṣūb, tanda naṣabnya fatḥah ẓāhirah di atas huruf akhirnya. قائ ٌم: khabar
إنmarfū’, tanda rafa'nya ḍammah ẓāhirah di atas huruf akhirnya.
ح
Adapun maknanya: إنdan أنmaknanya penegasan. Anda katakan
ٌ ح
حزيْد قائم, kemudian masuk ( )إنuntuk menegaskan khabar dan
ح
menjelaskannya, maka anda katakan: (( )إن حزيْدا قائ ٌمsesungguhnya Zaid
yang berdiri)(1), dan contoh firman Allah تعاَل: ﴾ْي ٌ ْ لِل لحطيْ ٌف حخب
(﴿إن ٱ ٰ ح2)
(1)
Syarah al-Qathr hal 205
(2)
QS Al-Hajj ayat 63
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 120
ح ْ ح
(sesungguhnya Allah Maha Halus lagi Maha Mengetahui) dan عـلم ْوا أن ْ ﴿ا
ْ ح ( ٰ ح ح3)
﴾لِل شديْد العقاب ( ٱketahuilah, bahwa sesungguhnya Allah amat berat siksa-
Nya).
ح
Dan ()لكن bermakna istidraak (mempertentangkan), yaitu
menghilangkan apa yang dikesankan dari kalimat sebelumnya, contoh:
ح ح ْ ٌ ح ٌّ ح
ِن لكنه ِبيْل ( زيد غZaid itu kaya tetapi dia pelit), maka sesungguhnya
gambaran tentang Zaid yang kaya kesannya bahwa dia dermawan, maka
ح ح
sirnalah kesan tersebut dengan perkataan (لكنه ِبيْل4) (akan tetapi dia pelit).
حح ٌ ح حح
Dan ( )كأنbermakna tasybih (penyerupaan), contoh: ( كأن حزيْدا أ حسدZaid
seperti singa), dan firman Allah ﴾بٌ ( ﴿ حكأحن حها حك ْو حك5) (Seakan-akan ia bintang).
ح
)لْ ح
Dan (ت bermakna attamanniy (angan-angan): Yaitu tuntutan yang
umumnya mustahil - atau mungkin berhasil(6). Mustahil, contohnya: ت حلْ ح
اب حَعئد
َّ
الشابح ح (andai masa muda kembali). Mungkin, contohnya: ُض حلْ ح
ٌ ت محمدا حح
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 121
membuat saya kagum) dan yang semisal. Dilihat di kita Syarah Qathru an- Nada
hal 205.
ح
2. Kata ( )لكنharus didahului dengan kalimat, jika nūn tidak ditasydid maka harus
diabaikan, ia tidak beramal dan maknanya tetap yaitu istadrak
ح ْح ْح ْ ح ٰ ح ح
(mempertentangkan), contoh firman Allah ﴿ حو حما ظل ْم ٰنه ْم حولك ْن َكنوا أنف حسه ْم يظلم ْون﴾ تعاَل
(Kami tidak menzalimi mereka, akan tetapi merekalah yang menzalimi diri mereka
ْ ح ٰ
sendiri) dan firman-Nya تعاَل: ﴾( ﴿لكن ٱ ٰلر سح ْون ِف العلمtetapi orang-orang yang
mendalam ilmunya). Dilihat di kitab Syarah al-Qathr hal 212, dan Mujiibun Nadaa
hal 235.
3. Ibnu Qayyim rahimahullah berkata tentang (َّ)لعل: Hanya membandingkannya makna
tarajjiy jika ia dari makhluq, adapun pada hak orang yang tidak boleh pada haknya
tarajjiy maka ia untuk menjelaskan sebab (tā’lil) saja. Seperti firman Allah تعاَل:
ح ح ح
﴾(﴿ل حعلك ْم تتق ْونagar kamu bertaqwa), Dan pengharapan yang terkait dengan orang
yang bicara kutipan dari "Syifa'ul 'alil" hal 328. Dilihat di kitab ash-Shaban bab 1
hal 404.
حhuruf tambahan bersambung dengan ( )إنdan yang semisalnya, ia akan
4. Jika ()ما
menyelamatkan amal jumlah ismiyah yang ia masuk padanya, kalimat yang
tersusun dari mubtada' dan khabar tetap seperti semula sebagaimana sebelum
masuknya huruf nasikh, contohnya firman Allah تعاَل:
ٌ ْ ح ْ ح
﴾( ﴿إن حما ٱلمؤمن ْون إخ حوةsesungguhnya orang-orang mukmin itu bersaudara) kecuali (ت
)لْ ح
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 122
ح
📝 Dan ظنdan yang semisalnya dikelompokkan kedalam tiga jenis:
ح حdan
حس ح,
Fi'il-fi'il yang ditujukan sebagai perkiraan, yaitu : ظن, dan ب
ح ح ح ح
خال, dan زع حم.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 123
ح ح ْ ح ْح ح
ظن, contoh : ( ظننت الفج حر قريْباsaya menyangka fajar itu dekat/segera
datang).
ب حcontoh : الع حم حل حشاقا
حس ح, ( ححسبْت حsaya mengira pekerjaan itu sulit).
ح ح ْ ح ح ْ
خـال, contoh: ج حرة مثم حرة ( خلت الشsaya membayangkan pohon itu
produktif).
ح ح ْ ح ح
زع حم, contoh : ( حزع ْمت السف حر حسهلsaya menduga perjalanan itu mudah).
حح حdan
Fi'il-fi'il yang ditujukan sebagai kepastian, yaitu : رأى, dan عل حم,
ح ح
و حجد.
ح ْ ح
حرأى, contoh : ( حرأيْت الحق منتحْصاsaya melihat kebenaran itu menang).
ح ْ ح
حعل حم, contoh: ( حعل ْمت الصدق منجياsaya mengetahui kejujuran
menyelamatkan).
ح ( حو حج ْدت الص حل حح ْس ال حsaya mendapati kebaikan adalah
حو حجد, contoh : جاح
rahasia kesuksesan).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Nawāsikh / Perusak 124
ح
(menyentuh), ( شمmencium), tidaklah memberi pengaruh kecuali kepada
maf’ūl pertama(1). *
(1)
Bisa dilihat pada Al Mutammimah dengan Al Kawakib (jilid 1/hal 321) dan Syarah
Al Kafrawiy (hal 102-103
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
ح
1. Selain fi’il maḍi dari ظنdan yang semisalnya (juga) beramal seperti fi’il maḍi.
حح ح ح
Contohnya pada firman Allah تعاَل: ﴾اعة قائ حمة ( ﴿ حو حما أظ ُّن السdan saya tidak mengira hari
ح ح
kiamat itu akan datang), dan ﴾( ﴿ حون حراه قريْباsedangkan Kami memandangnya dekat).
2. Maf’ūl kedua: kata tersebut aslinya adalah khabar mubtada, terkadang dia datang
ْ ح ح
dalam keadaan: mufrad, contoh: ( حرأيْت العل حم نافعاsaya melihat ilmu itu bermanfaat),
ُّ ح
kalimat, contoh: ﴾( ﴿ حرأيْت اذلن ْو حب تميْت القل ْو حبsaya melihat dosa itu mematikan hati),
ح
syibhul jumlah/yang menyerupai kalimat, contoh pada firman Allah تعاَل: ﴾ حو حج حعل
ْ حح ْ
( ﴿ منهم الق حردة حواْلحنحازيْ حرdi antara mereka (ada) yang dijadikan kera dan babi).
ح
3. Terkadang ( )ظنdiletakkan untuk kepastian/yakin, contoh pada firman-Nya ﴾ إَّن
ْ ح ْ ح
( ﴿ ظنحنت أَّن ح حسابيحهsesungguhnya saya yakin bahwa saya akan menemui hisab
ْ ح
terhadap diriku). Maka ( )ظننتadalah fi’il maḍi bermakna yakin, tā’ adalah fa'il,
sesungguhnya dia hadir dan mempengaruhi kedua maf’ūlnya. Bisa dilihat pada al
Durr al Madhūn (1/333), dan al-Kawākibu ad-Darriyyah (1/293).
ح
4. Jika حراىbermakna بح حْص َّحيةyaitu melihat dengan mata maka sesungguhnya ia hanya
ح
memerlukan satu maf’ūl. Contoh: ( حرأيْت حزيْداsaya melihat Zaid). Jika setelahnya ada
ح ح
yang dianggap sebagai maf’ūl kedua, maka dii’rab sebagai Hāl. Contoh: حرأيْت حزيْدا قائما
ح
(saya melihat Zaid berdiri), قائماsebagai hāl bukan maf’ūl bih.
5. Ada banyak fi'il yang menaṣabkan dua maf’ūl dan bukan termasuk kedalam semisal
ح ح ْ ح
ظن. Contoh : (ك حساmemakaikan) dan ( أع حطىmemberi).
ح
6. Al-Mushannif menyebutkan bahwa ظنdan yang semisalnya masuk pada Bab
Marfū’āt (yang merafa’kan) untuk menyempurnakan penjelasan ‘āmil nawāsikh
(perusak)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tawābi’ 125
Tawābi’
Berkata Pengarang pada bab na'at: Na'at itu mengikuti kata yang
disifati dalam hal rafa’, naṣab, khafaḍ, ma'rifah dan nakirahnya. Anda
ام حزيْ ٌد ح
katakan : العاقل حرأحيْت حزيْدا ح, dan العاقل
قح ح, العاق حل حم حر ْرت ب حزيْد ح.
ٍ
(saya melihat Zaid yang berakal), العاقل ( حم حر ْرت ب حزيْد حsaya berpapasan dengan
ٍ
Zaid yang berakal).
ح
I’rābnya: yang berakal ()العاقل: sifatnya mengikuti yang disifatinya ()زيْدا
ح
pada i’rābnya, yaitu pada contoh pertama: na'at (sifatnya) marfū’, karena
ٌ ح ح
(1) Na'at, faedahnya antara lain: penjelasan. Apa bila anda katakan (umpama) «ام حزيْد »ق
(Zaid telah berdiri), dan di sana ada Zaid lainnya, maka pada kondisi ini
memerlukan identifikasi Zaid dengan salah satu sifatnya yang khusus, maka anda
ْ ٌ ح ح ْ
katakan «ام حزيْد ال حعاقل ( »قZaid yang berakal telah berdiri), maka lafaẓ ( )ال حعاقلdan
sebagainya dinamakan na'at (atau sifat) dan saat itu ia wajib rafa' mengikuti lafaẓ
ٌ ح
()زيْد yang marfū' karena dia fa'il.
(2)
Ibnu Aqil, 3/190
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Tawābi’ 126
(3)
QS. Ali Imran, ayat 51
(4)
QS. Al-An’am, ayat 6
(5) Hadits Riwayat Bukhari Muslim Abi Hurairah Ra
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 127
(1)
Dan sungguh Pengarang menganggap bahwa isim ma’rifah ada lima, dan boleh jadi
beliau memasukkan isim mauṣūl di bawah isim mubham, dan ia menjauhkan diri,
dengan memberi contoh isim isyarah saja.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 128
💮 Isim ‘alam: isim yang menetapkan orang yang diberi nama tanpa
perantara.
ٌ ٌ ْ ح ح
Contoh: ( حزيْدZaid), ( حمكةMekkah), ( أِب بحك ٍرAbu Bakar), dan ( الفر ْوقal-
Faruq).
Maka isim ‘alam menunjukkan atas sesuatu yang spesifik tanpa media
lain yang muncul selain lafaẓnya.
💮 Isim isyarah: isim yang menunjukkan sesuatu yang diberi nama
dengan perantara kata tunjuk.
Dan isim isyarah tersebut adalah:
ح ح ٌ ( حه حذا حطال1)
🔸 'Ini', هذا: untuk mengisyaratkan mufrad mudzakkar. Contoh: ب
(ini siswa).
ح ٌح ح ح
🔸 'Ini', هذه: untuk mengisyaratkan mufrad muannaṡ. Contoh: اْلة( هذه طini
siswi).
ح ح ح ح
🔸 'Ini', هذان: untuk mengisyaratkan muṡanna mudzakkar. Contoh: هذان
( حط حini dua siswa).
اْلان
ح ح ح ح
🔸 'Ini', هاتان: untuk mengisyaratkan muṡanna muannaṡ. Contoh: هاتان
اْلتحان
( حط حini dua siswi).
ح ح ح ح
(1)
(Kata )هذاMaka هاadalah untuk huruf tanbīh, dan ذا: isim isyarah, mabni atas sukūn
didalam kedudukan rafa' sebagai mubtadā. Dan ب ٌ حطالadalah khabar, marfū', dan
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 129
ح ح
🔸 'Ini', هؤلء: untuk mengisyaratkan jamak mudzakkar atau muannaṡ.
ح ح ٌ ح ح ح ح
Contoh: ( هؤلء طل ٌبini para siswa), اْلات ( هؤلء طini para siswi).
Maka isim isyarah menunjukkan atas sesuatu yang tidak ditetapkan
dengan perantaraan pemberian isyarat kepadanya. Anda berkata
seraya memberi isyarat dengan jari tanganmu kepada seorang siswa,
ح ح ح ح
contoh: (هذا2). Maka lafaẓ/kata )( )هذا3) menunjukkan atas siswa yang
telah ditetapkan dengan perantara isyarat/ penunjukan kepadanya.
💮 Isim mauṣūl: isim yang menunjukkan sesuatu yang diberi nama
dengan perantara kalimat yang ada setelahnya yang disebut sebagai
silah.
Dan isim mauṣūl tersebut adalah:
ح
• Kata اذل ْي: untuk mufrad mudzakkar contoh: اء اذل ْي حعل حمك
( حج ح4) (telah
ح ح ح
(2)
Huruf ( )هاdalam kata هذاbukan isim isyarah, dan sesungguhnya ia adalah huruf yang
didatangkan untuk memberi perhatian ke lawan bicara untuk orang yang ditunjuk.
Dilihat di "asy-Syujuur" (hal 140).
(3)
Faedah: jika anda mendapati masalah dalam mengi'rab isim isyarah, maka
ح ح ح
letakkan/tempatkan pada tempat isim ẓāhir dan juga i'rabnya. Contoh: ( حرأيْت هذاsaya
حرأحيْت الطال ح, maka ب
telah melihat ini), anda katakan didalamnya: ب الطال حadalah maf’ūl
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 130
Isim mauṣūl : menunjuk pada hal yang tertentu dengan perantara ṣilah,
ح
anda mengatakan: اء اذلي حعل حمك( حج حtelah datang seseorang yang
(5)
Faedah: Di antara isim-isim mauṣūl ( حم ْنdan )ما
حkeduanya untuk semua yang telah
حkhusus untuk yang berakal (lil 'aqil) dan ()ما
disebutkan selain bahwasanya ()م ْن ح
ح ْ ْح ح
untuk yang tidak berakal (lighairil 'aqil), contoh: احفظ حما ت حعل ْمتحه- اء حم ْن حعل حمك
حج ح,
ح ْ ْح ح
maksudnya احفظ اذل ْي ت حعل ْمتحه- اء اذل ْي حعل حمك
حج ح
Ketahuilah bahwa ṣilah mauṣūl tidak ada posisinya dalam i'rab, maka dia tidak
sebagai khabar dan tidak juga sebagai sifat dan tidak lainnya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 131
bersandar padanya. Contoh: اِب ْ ( كتحkitab saya) - ( كتحاب حزيْ ٍدkitab Zaid) -
ح ح ْ ح حح
( كتحاب هذاkitab ini) - ارنا( كتحاب اذلي زkitabnya orang yang mengunjungi
kami) dan (كتحاب الطالبkitabnya siswa itu). Maka kata ( )كتحابasalnya
adalah nakirah, akan tetapi ia menjadi ma'rifah dengan bersandar
kepada isim ma'rifah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 132
Nakirah
Pengarang berkata: Nakirah adalah setiap isim yang umum pada
jenisnya tidak terkhusus satu di antara yang lainnya, dan pendekatannya:
ْح
setiap kata yang bisa dimasuki alif dan lām, seperti : الرجلdan الف حرس.
(dan telah datang dari ujung kota seorang lelaki dengan tergesa-gesa)(1).
ٌ ح
Maka kata ()رجل tidak dimaksudkan pada seseorang tertentu, karena
ٌ
sesungguhnya kata حرجل itu memungkinkan penggunaanya kepada
ٌ
semua lafaẓ حرجلtanpa ada pengkhususan.
(1)
QS Yasin ayat 20
(1)
Adapun apabila isim menerima ألakan tetapi ia tidak menjadikannya ma'rifah,
maka ia bukanlah nakirah, sebagaimana pada isim-isim 'alam, contoh: ( حح حس ٌنHasan)
ٌ ( حعبAbbas), ( ن ْع حمانNu'man), jika masing-masing isim tersebut dimasuki ()ال,
, اس
ْ ْ ْ ُّ
anda katakan: ( ال ح حسنHasan), ( ال حعباسAbbas), الع حمان (Nu'man) ini semua ma'rifah baik
sebelum maupun setelah masuknya ()ال. Dilihat di: Syarah Ibnu 'Aqil bab 1 hal 86
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 133
Kedua: ‘aṭaf
Pengarang berkata: [Bab ‘aṭaf: Huruf ‘aṭaf ada sepuluh, yaitu: حو
ح ْ ح ْ ح
(dan), ( فkemudian) , ( ثمkemudian) , ( أوatau) , ( أمataukah) , ( إماada
ْ ح ح
kalanya) , ( بحلtetapi/ bahkan) , ( لtidak) , ( لك ْنakan tetapi) , ( ححَّتsehingga)
pada sebagian posisi]
(1)
Jika anda hendak mengabarkan mengenai kedatangan Zaid dan Amar, kemudian
ٌ » حج حdan «اء حع ْم ٌرو
mengganti penyebutan dua kalimat «اء حزيْد » حج ح, cukup dengan
menyebut fi'il satu kali kemudian dua isim yang dipisahkan dengan huruf ()و, حanda
ح ح ٌ ح
katakan: «اء حزيْد حوع ْم ٌرو حdinamakan ma'ṭūf 'alaih.
»ج, kata setelah huruf ()و
(2)
Syarah Alqthri hal 427; dan Syarah Ibnu 'Aqil bab 3 hal 224.
(3)
Dengan meninggalkan ()إما. Dilihat di Ibnu 'Aqil bab 3 halāman 234 , Syarah Alqatr
hal 438 dan Al-Kawakib bab 2 hal 554.
(4)
Tertib: Yaitu meletakkan yang kedua setelah yang pertama. Attā’qib: mengikutinya
dengan tidak dibatasi waktu.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 134
ح ٌ ح ح
3. Huruf ثم: untuk tertibnya dan at-tarakhi(5), contoh : اء حزيْد ثم ع ْم ٌرو ج
ح ح ح ٌ ح ح
4. Huruf أو: untuk menunjuk salah satu dari dua hal, contoh: اء حزيْد أ ْو ع ْم ٌرو ج
ح
5. Huruf أ ْم: untuk meminta penentuan setelah huruf hamzah istifham ()أ,
ححٌْ ح ح ح ح
contoh : اء أ ْم ع ْم ٌرو ؟أزيد ج
ْ ٌ ْ ح ح ح
6. ( )بحل: untuk idhrab / berpaling dari sebelumnya, contoh : اء ع ْم ٌرو بحل حزيْد ج
ح ح ح ٌ ح ح
7. ( )ل: Untuk menafikan hukum dari ma’ṭūf, contoh: اء حزيْد ل ع ْم ٌرو ج
ح ٌ ح ح ح ح ح
8. ( )لك ْن: Untuk istidrak /membedakan maksud, contoh: اء ع ْم ٌرو لك ْن حزيْد ما ج
9. Huruf ()حَّت ح: Untuk menggabungkan antara ma’ṭūf dan ma’ṭūf 'alaih,
ْْح ح
contoh: يم ْوت الاس ححَّت اِلنبيحاء
Ibnu Ājurrūm menambahkan ( )إماkedalam huruf-huruf ‘aṭaf, contoh: اء حج ح
ح ٌ
إما حزيْد حوإما ع ْم ٌروPendapat yang ṣahih tentang ( )إماbahwa ia bukanlah huruf naṣab,
dia hanya huruf tafṣil dan ‘aṭafnya adalah wāu(6). *
(5)
Attarakhi: Yaitu meletakkan yang kedua setelah yang pertama dengan dibatasi
waktu.
(6) Suhaili berkata: Ketika anda melihat satu huruf dari huruf-huruf ‘aṭaf bersama wāu,
maka huruf wāu itulah ‘aṭafnya bukan yang lainnya. Kutipan Nataijul fikri hal 202.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
حح ح ح حما حش ح
1. Dari Hudzaifah r.a, Nabi ﷺtelah berkata: "Jangan kalian katakan آء فلن آء الل وش
ح ح ح "ما حش ح.
حSyaikh Ibnu Utsaimin berkata: Karena kemudian
tapi katakanlah آء فلن آء الل ثم ش
untuk tertibnya dan at-tarakhi (meletakkan yang kedua setelah yang pertama
dengan dibatasi waktu), sehingga ditentukan bahwa ma'ṭūf lebih kecil derajatnya
dibanding ma'ṭūf 'alaih. Kutipan "Alqaulu almufid" bab 2 hal 103.
2. Huruf ‘aṭaf ( )ثـمuntuk isim mufrad tidak ada di alqur'an, yang ada hanya untuk
jumlah. Kutipan "Dirasaat li-uslub alqur'an" bab 1 hal 18.
ح ح ح
3. Disyaratkan pada ( أ ْم, لك ْن, لdan )حَّت
حma'ṭūfnya dengan isim mufrad. Ibnu Hisyam
ْ
berkata “dan huruf بحلtermasuk menurut pendapat yang ṣahih”. Al-Mughniy hal
250.
ح
4. Dalam alqur'an tidak ada huruf ‘aṭaf ححَّت-pendapat yang ṣahih- demikian pula ()لك ْن.
Dilihat di "Dirasaat li-uslub alqur'an" bab 1 halāman 487 dan bab 2 hal 115.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 135
5. Di antara syarat ma'ṭūf dengan ()حَّت حadalah menjadi bagian dari ma'ṭūf 'alaih,
ْ ح
ك حة ححَّت حر ح ْح
misalnya أس حها ( أكلت السمsaya makan ikan sampai kepalanya) dan Pengarang
berkata ”dan ححَّتpada sebagian kedudukan”, isyarat bahwa ‘aṭaf dengan ()حَّت حitu
حdii'rab sebagai huruf jar apabila masuk kepada isim majrūr, atau
sedikit, dan ia ()حَّت
muḍāri’ manṣūb karena ia berlaku untuk maṣdar yang dita’wil dari an yang
ْ ْ ْ ح
tersembunyi ( )أن المض حم حرةdan fi'il muḍāri’ contohnya seperti firman Allah تعاَل
ْ ح ْح ﴿ حس حل ٌم ح, dan ﴾ْي ﴿ حوَك ْوا حو ْ ح. ()حَّت
اشب ْوا ححَّت يحتحبح ح
﴾ه ححَّت حم ْطلع الفجر حdii'rab sebagai huruf gayah dan
ibtida' jika masuk kepada fi'il maḍi, contohnya seperti firman Allah تعاَل:
ْ ح
﴾﴿ ححَّت ز ْرتم ال حمقاب حر.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 136
atas apa sebelumnya, yaitu lafaẓ al-jalālah ( )اللdan ma’ṭūf mengikuti ma’ṭūf
‘alaih di dalam i’rābnya, mengikuti di dalam rafa'nya, dan tandanya
ḍammah.
Dan jika ada ma’ṭūf ‘alaih dalam keadaan manṣūb, ada ma’ṭūf dalam
ح (﴿ حو حم ْن يطع ح2) (dan siapa
keadaan manṣūb, contoh firman Allah تعاَل: ﴾ الل حو حرس ْول
ح ح
yang taat kepada Allah dan Rasul-Nya), maka kata ()رس ْول ma’ṭūf atas apa
sebelumnya, mengikuti didalam naṣabnya, dan tanda naṣabnya fatḥah
ẓāhir diakhirannya.
ْ ْحٌْ ح ْ ح ْ حح ْ ح
*
Berkata Pengarang : ـم يقعد ( زيد لـم يقم ولZaid tidak berdiri dan tidak duduk), dan tidak
ْ ْ ح ح
dijazm pada ) (يقعدdengan ‘aṭaf, sesungguhnya itu dengan ( )لـ ْمdan contoh yang
ْ ْ
dibenarkan seperti ـم يق ْم حو حيقعد ْ ( حزيْ ٌد لحZaid tidak berdiri dan duduk), atau yang sesuai
ْ حْ ٌ ح ْ حْ ْ ح حْ ح
dengan berkata َّشب ( زيد لـم يأكل ويZaid tidak makan dan minum).
(1)
QS Al-Ahzab ayat 22
(2)
QS An-Nisa ayat 13
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 137
Dan jika ada ma’ṭūf ‘alaih dalam keadaan majrūr, ada ma’ṭūf dalam
(﴿ءاحمنوا ْ ب ح3) (berimanlah
keadaan majrūr, contoh firman Allah تعاَل: ﴾الل حو حرس ْول
kepada Allah dan Rasul-Nya) maka kata ()رس ْول
حma’ṭūf atas apa
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 138
(1)
Riwayat Ahmad dari hadits Ummu Salāmah RA
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 139
(2)
QS Al-Hijr ayat 30
(3)
QS Hud ayat 123.
(4) QS Ali Imran ayat 154.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 140
ٌ ح ح ح ٌ ح
Dan contoh pengulangan kata dengan persamaan katanya, seperti اء لْث أ حسد ( جsinga
ٌ ح ح
datang, singa), dan ( ق حع حد حجل حس حزيْدdatang, Zaid datang), Dilihat di catatan kaki
'Asymawi pada Ajurrumiyyah hal. 240.
ح ْ ح
2. Kata لَكdan ( َكتحاkedua-duanya) menegaskan kata ganda seperti : اء الزيْ حدان لَكه حما
( حج حdua
ْ ْ ْ ح ح
Zaid keduanya datang), dan اءت الهن حدان َكتحاه حما ( جdua Hindun keduanya datang).
ح ْح
Tidak boleh kata لَكdan َكتاini digunakan untuk taukid kecuali sebagai muḍāf bagi
ḍamīr.
3. Al Mushannif tidak menyebutkan bahwa taukid adalah yang mengikuti muakkad di
dalam bentuk jazm dan nakirah (umum); maka sesungguhnya taukid di sini
ditujukan sebagai taukid secara makna, dan lafaẓ-lafaẓ isim yang ma'rifah (khusus).
Al Kafrawiy menyebutkan: Lafaẓ-lafaẓ taukid seluruhnya adalah ma'rifah/khusus,
dan dia menjadi muḍāf karena didefinisikan dengan idhafah, dan tidak didefinisikan
secara ilmiah. Syarah Al-Kafrawiy hal 114 dengan tashrif.
ْ ح ح ح
4. Kata ( أكتحع, أبْ حصع, )أ ْبتحعkeluar untuk menambah penekanan dan melebihkan.
ح ْح ح ْ ح
Semuanya bermakna : seluruhnya (َجع ْون )أ. Karena kata أكتح حعdiambil dari perkataan
ْ ح ح ح ح ْح
mereka, hati berkumpul jika bertemu ()تكت حع اْلحَّل إذا إجتح حم حع, dan kata أ ْبتحعdari اْلتع yaitu
panjang leher, dan sebuah kaum jika mereka berkumpul maka panjanglah leher-
leher mereka, maka mereka menjadikannya sebagai kiasan untuk sebuah
ح ْ ح
pertemuan. Kata أب ْ حصعdiambil dari اْلصع (kumpulan/ masyarakat) yaitu asal
masyarakat ; maka jadi bermakna seluruhnya. Kata - kata ini menjadi umum
أح ْ حdisebut tawwabi' ajma'u. Dilihat di kitab Al - Kawakib (jilid 2/hal 567),
setelah َجع
dan Syarah kitab Kafrawiy (hal 115).
5. 'Izz ibnu 'Abd al-Salām berkata didalam kaidah-kaidah yang disusunnya: banyak
Pengarang menyetujui bahwa taukid di dalam lisan Arab yang berupa pengulangan
adalah tidak menambahkan hingga tiga kali. Al-Kawakib (2/562).
ْ ْح
6. Taukid dengan الفسdan العْي tidak terdapat didalam al-Qur'anul Karim. Merujuk
kepada catatan-catatan pada Uslub al-Qur'an (9/5).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 141
Keempat : Badal
Penjelasan: Badal
Pengertian : Isim tābi' yang dimaksudkan oleh penyebutan hukum
dengan tanpa perantara. (1)
ح حح
Contohnya : ( حعدل اْلحليْفة ع حمرKhalifah Umar berlaku adil).
حح ح ح
I’rābnya: حعدل: fi’il maḍi, اْلحليْفة: fa'il, ع حمر: badal dari اْلحليْفة, yang mengikuti
i’rābnya, dan pasti hadir tafsir dan penjelasannya, dan itu adalah
penyebutan hukum dan seimbang, dan sesungguhnya penyebutan
ح
lafaẓ اْلحليْفةyang merupakan mubdal minhu (yang digantikan) merupakan
pengantar.(2).
Macam-macam badal:
Berkata al-muṣannif: badal itu dibedakan menjadi empat: badal
keseluruhan dalam keseluruhan ( الَشء ْ ْ ;) حbadal sebagian dari
َشء م حن
ْح ْ حح
keseluruhan (;)بعض م حن الُك badal isytimal ( ;)اشت حمالdan badal al-galaṭ ()الغلط.
ح ح ٌ ح ح ح ْح ح ْ ٌ ْ ححح
Contoh pada ucapanmu : ام حزيْد أخ ْو حك ق, أكلت الرغيْف ثلثه, ِن حزيْد علمه نفع, dan
(1)
Artinya diantara kata tersebut (isim tabi') dengan yang diikutinya; tidak terdapat
ma'ṭūf terhadap huruf ‘aṭaf. Ibnu Malik mengungkapkan di dalam kitab al-Alfiyya:
"Isim tābi' yang dimaksudkan oleh penyebutan hukum tanpa perantara - demikian
itu dinamakan badal."
(2) Terkadang fi'il digantikan dengan fi'il yang lain, seperti pada firman Allah تعاَل:
ٰ ْ ح ْ ح ح ْ ْ حٰ ح ْ ح ح
﴾ ) ي حض حعف ل ال حعذاب٢٨( ( ﴿ حو حمن يف حعل ذلك يحل حق أثاماbarangsiapa yang melakukan yang demikian
itu, niscaya dia mendapatkan dosanya, yakni akan dilipatgandakan azab
untuknya).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 142
ح ح
( حرأيْت حزيْدا الف حر حسsaya melihat Zaid (maksudnya) kuda), anda hendak
mengatakan "kuda", lalu anda salah ucap, maka anda ganti kata Zaid
dengan kata kuda.
orang-orang yang telah Anda beri nikmat). Maka kalimat اط ِص ح
حkedua
الْص ح
adalah badal keseluruhan dari اط ح yang pertama. Karena "jalan yang
Allah berikan nikmat kepada mereka adalah sama dengan "jalan lurus".
ح ح ٌ ح
Seperti perkataanmu ام حزيْد أخ ْوك ( قZaid, saudaramu telah berdiri) kata
saudaramu adalah badal, dan ketika setiap kalimat yang menunjukkan
apa yang menunjukkan atasnya yang lain, maka badal ini disebut badal
حح ح ٍّ ٍّ ح ح
muṭābiq ()اْلدحل الم حطاب حق atau badal kulli min kulli ()بحدل ُك م ْن ُك.
ٍّ ْ
Kedua : Badal Bagian Dari Keseluruhan ( ) حبع ٍض م ْن ُك
Badalnya ialah sebagian dari mubdal minhu, contoh:
ْ ح ح ح
﴾(﴿قم ٱلْل إل قليْل نصفه3) (Bangunlah pada malam hari kecuali sedikit.
ْ ح ح
Setengahnya). Maka kata ( )نصفهadalah badal sebagian dari ( )الليْلkarena
ْ ح ح
setengahnya ( )نصفهitu adalah sebagian dari malam hari ()الليْل. Misal
ح ح ْح ح ٌ ْ ح ح حح
perkataanmu: ( أكلت الرغيْف ثلثهsaya makān roti sepertiganya) dan ِن حزيْدأعجب
( يحدهZaid membuatku senang, yakni tangannya).
Ketiga: Badal Isytimaal
(3)
QS Al-Muzammil ayat 2-3.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Ma’rifah dan Nakirah 143
Yaitu sesuatu antara badal dan mubdal minhu ada hubungannya yang
ْ ٌ حح
bukan bagian dan bukan pula keseluruhan, contoh perkataan نف حعِن حزيْد علمه
ح ح ْ جبح
(Zaid bermanfaat bagiku, ilmunya) dan kalimat ِن بحك ٌر ث ْوبه ( أح ْع حBakr
ْ
menyenangkanku, bajunya). Maka kata علمهdan ثوبهadalah badal isytimāl,
dan badal disini bukanlah ia mubdal minhu sebagaimana pada badal
muṭābiq, dan bukan bagian yang hakiki dari mubdal minhu sebagaimana
pada badal sebagian dari keseluruhan.
Keempat: Badal Galaṭ
Yaitu apa yang disebutkan adalah pengganti dari kesalahan/keliru
ح ح
mengucapkan, misal perkataanmu: ( حرأيْت حزيدا الف حر حسsaya melihat Zaid,
ح ح
eh..kuda). Anda ingin mengatakan ( حرأيْت الف حرسsaya melihat kuda)
kemudian anda keliru, anda mengatakan حزيْداlalu anda mengatakan yang
ح ْ
benar الف ْر حس. Tetapi dalam hal ini lebih baik ditambahkan kata (بحل/ tetapi)(4),
ح ح
maka diucapkan ( حرأيْت حز حيدا بحل الف حر حسsaya melihat Zaid, tetapi kuda). *
ْ ح
(4)
Maka ( )بحلsebagai huruf ‘aṭaf, dan الف حر حس ma'ṭūf manṣūb, Dilihat di kitabnya
Almakudiy mengenai Al-ajurumiyah halāman 42.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Badal kulli min kulli, Ibnu Malik menamakannya badal muṭābiq untuk posisi nama
Allah تعاَل, contoh ﴾ ) الِل١( لعزيْز ٱلحميد ٰ " ﴿ إ حَلKepada jalan Al'aziz Alhamid" Allah
ِصط ٱ ح
adalah badal dari Al-Aziz, yaitu badal muṭābiq bukan badal kulli min kulli. Dilihat di
kitab Badai'ul fawa'id bab 4 hal 1650, kitab Alfakihi bab 2 hal 251, dan kitab
Ashshaban bab 3 hal 124.
2. Di antara posisi badal syai' minasysyai' (badal muṭābiq):
Isim ẓāhir (ma'rifah dengan "al") setelah isim isyarah, contoh firman Allah تعاَل:
ح ح ح ْحح ح
﴾ ج حرة﴿ول تق حر حبا هذه ٱلش (Dan janganlah kamu (berdua) mendekati pohon ini).
ْ ٰ ح ح
Isim setelah kuniyah (nama keluarga), contoh : ِض الِل ع ْن أِب ححف ٍص ع حم حر بْن اْلحطابح
ر ح.
ْ ْ ح ح ٰ حْح ح
Isim setelah laqab (nama gelar) : العابدي حن حلَع بْن ال حسْي رحم الِل زين.
Abu Hafṣah adalah kuniyahnya Umar bin Khaththab.
Zainal Abidin adalah laqabnya Ali bin Husain
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 144
Penjelasan: Seperti ketika Pengarang kitab ini yaitu Ibnu Ājurrūm Aṣ-
ṣanhaji rahimahullah menjelaskan mengenai isim-isim yang marfū’, maka
beliau memulai penjelasan mengenai isim-isim yang manṣūb didalam
berbagai jenisnya dan penjelasannya. Yang dimaksud dengan isim yang
manṣūb adalah: semua isim yang hukumnya naṣab, yang meliputi: Maf’ūl
bih, Maṣdar, Ẓaraf Zamān, Ẓaraf Makān, Hāl, Tamyīz, Mustaṡnā, Isim Lā,
Munādā, Maf’ūl min Ajlih, Maf’ūl Ma'ah, dan seterusnya (seperti yang
dijelaskan di atas). Maka kapan sajakah berlaku setiap isim yang
* Akan tetapi dalam hal ini tidak disebutkan seluruhnya kecuali 14. Dan penjelasannya
berbeda pada pembahasan yang 15, apakah itu? Ibnu Haji berkata: yang benar
secara akurat adalah sesungguhnya yang ke-15 itu disebut sebagai Maf’ūl ẓanna,
dan dia adalah berhubungan dengan pemisalan khabar kāna dan isim inna; yang
diyakini bahwa Pengarang buku melupakannya. Telah dsebutkan sebagian
penjelasan didalam pendahuluan ini bahwa sesungguhnya yang ke-15 itu telah
didapati sebagai Maf’ūl ẓanna dalam tulisannya di catatan Pengarang. Dan
Pengarang menambahkan setelah naskah ini dan saat akhir memasukkan naskah.
Dilihat di catatan kaki Ibnu Haji (hal. 108).
Hal ini juga merujuk kepada Syekh Ibnu 'Atsiimiin dalam syarahnya Ajurumiyyah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 145
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 146
(1)
QS Al-Baqarah Ayat 251
(2)
QS. An-Nisa Ayat 1
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 147
Kedua: Ḍamīr
Ḍamīr terbagi atas dua jenis: muttaṣil (kata ganti yang bersambung)
dan munfaṣil (kata ganti yang tidak bersambung).
A. Muttaṣil: ia bersambung dengan fi'il, yaitu: yā’ mutakallim, nā
mutakallim, kaf mukhāṭhab, dan hā' gaib.
1. Yā’ Mutakallim: untuk orang pertama (si pembicara) tunggal, contoh:
ح ح
ْ ض حب.
ِن
2. Nā: untuk orang pertama (si pembicara) dan bersamanya ada orang-
ح ح ح
orang lain atau orang yang banyak bersamanya, contoh: ض حبنا.
3. Kaf Mukhāṭhab:
● Digunakan dengan berharakat fatḥah untuk orang kedua, mufrad,
ح ح ح
mudzakkar. Contoh: ض حبك.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 148
adalah ḍamīr muttaṣil, mabni atas sukūn pada kedudukan naṣab sebagai
maf’ūl bih. Fa'ilnya adalah ḍamīr mustatir.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 149
B. Munfaṣil
Al-muṣannif sang pengarang buku menyebutkan: munfaṣil terdiri dari
إي ح, إيانحا, اك
12, yaitu: اي
ح
إي ح, إياك, إياك حما, إياك ْم, إياكن, إياه, اها إي, إياه حما, إياه ْم, dan
إياهن.
Penjelasan: munfaṣil (kata ganti yang tidak bersambung) adalah kata
yang dipisahkan dari fi'il yang mendahuluinya(1). Kata ganti ini
إي حdan ; )إيانحا
berjumlah 12 lafaẓ, yaitu : untuk kata ganti orang pertama: ( اي
kata ganti orang kedua: (اك إي ح, إياك, إياك حما, إياك ْم, dan ;) إياكنkata ganti orang
ح
ketiga: ( إياه, إياها, إياه حما, إياه ْم, dan ) إياهن.
)إي حadalah kata ganti orang pertama (si pembicara) baik mudzakkar
Maka (اي
ataupun muannaṡ. Contoh : (ت اي أح ْك حر ْم ح
()إي ح2).
ح
Dan ( )إياناuntuk orang pertama yang bersamanya ada orang selainnya,
إيحانحا أح ْك حر ْم ح.
atau terdapat sesuatu yang diagungkan pada dirinya. Contoh : ت
)إي حuntuk orang kedua (yang diajak bicara), mufrad, mudzakkar.
Dan (اك
ْ ْ ح ح
Contoh : اك أك حرمت إي.
ْ ْ ح
Dan ( )إياكuntuk orang kedua, mufrad, muannaṡ. Contoh : إياك أك حرمت.
Dan ( )إياك حماuntuk orang kedua yang berjumlah dua orang (muṡanna),
ْ ْ ح
mudzakkar ataupun muannaṡ. Contoh : إٍياك حما أك حرمت.
ْ ْ ْ ح ْح
Dan ( )إياكمuntuk orang kedua, jamak, mudzakkar. Contoh : إياكم أكرمت.
ْ ْ ح
Dan ( )إياكنuntuk orang kedua, jamak, muannaṡ. Contoh : إياكن أك حرمت.
(1)
Maka anda berkata didalam contoh: ()ض حبِن ح حsama dengan ض حب اي ح ح
( إي حdia telah
ح ح ح
memukulku); dan ()ض حبك sama dengan ض حب
اك ح ح( إي حdia telah memukulmu); dan ()ض حبه
ح ح
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 150
ْ ْ ح
Dan ( )إياهuntuk mufrad, mudzakkar, orang ketiga. Contoh: إياه أك حرمت. (3)
ح ْ ْ ح ح
Dan ( )إياهاuntuk mufrad, muannaṡ, orang ketiga. Contoh : إياها أك حرمت.
Dan ( )إياه حماuntuk muṡanna, muannaṡ, orang ketiga baik mudzakkar ataupun
ْ ْ ح
muannaṡ. Contoh: إياه حما أك حرمت.
ْ ْ ْ ح ْح
Dan ( )إياهمuntuk jamak, mudzakkar, orang ketiga. Contoh: إياهم أكرمت.
ْ ْ ح
Dan ( )إياهنuntuk jamak, muannaṡ, orang ketiga. Contoh : إياه َّحن أك حرمت.
Maf’ūl bih pada contoh ini adalah ḍamīr munfaṣil, ia mabni dan tidak
masuk i’rāb padanya, ia hanya dibinā’ berdasarkan apa yang ia didengar.
Maka kau katakan pada i’rāb misal firman Allah تعاَل:
ح ح ح ْح ح
﴾اك ن ْستحعْياك نعبد وإي إيا ﴿ إي: ḍamīr munfashil mabni dengan sukūn dalam
kedudukan naṣab sebagai maf’ūl bih muqaddam, dan huruf kaf adalah lil-
khithab (orang kedua/yang diajak bicara), maka ( )إياsendiri adalah ḍamīr
dan huruf yang mengikutinya: yā’ mutakallim, ha' orang ketiga (lil-gaib)
dan kaf orang kedua (lil-khithab). *
(3) Kata إياadalah ḍamīr munfaṣil, mabni atas sukun didalam kedudukan naṣab sebagai
maf’ūl bih muqaddam / yang didahulukan dan hā’ adalah huruf ḍamīr untuk orang
ketiga.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Tanda maf’ūl bih itu sahnya dijadikan mukhbar 'anhu dengan isim maf’ūl dari lafaẓ
fi'ilnya, misal kau katakan: ت زيْ ًدا ُ ْ( ضربsaya telah memukul Zaid) → maka Zaid yang
dipukul (ب ْ )م, dan ت اللََّب
ٌ ض ُرْو ُ ْ( ش ِربsaya telah minum susu) → maka susu yang diminum
(ب
ٌ )م ْش ُرْو.
2. Nūn wiqayah (Nūn penjaga): dinamakan demikian karena ia menjaga fi'il yang kasrah
yang masuk padanya yang serupa pada isim yang kasrah disebabkan ya' mutakallim;
karena ia saudaranya jar maka fi'il dilindungi darinya, sebagaimana dilindungi
dari jar. Adapun kasrah yang tidak seperti ini, maka tidak membutuhkan
pengamanan darinya seperti kasrah sebelum ya' mukhāṭabah dan kasrah untuk
menyelamatkan dari bertemunya dua sukun. Hasyiyah Ashshaban bab 1 hal 178,
dan dilihat di Hasyiyah Alhamidiy atas Kafrawiy (hal 71).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 151
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 152
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 153
Penjelasan :
Sesuatu yang orang Arab menggunakannya untuk penekanan
(taukīd) perkataannya: maṣdar (1)
Maṣdar : Yaitu isim manṣūb berasal dari taṣrif fi'il yang ketiga.
Yang dimaksud dengan taṣrif fi'il adalah: Perubahan dari satu ṣigah
/bentuk kepada ṣigah lainnya, yang dimulai dari fi'il maḍi - misal -
kemudian fi'il muḍāri’ kemudian bentuk isim yaitu maṣdar.
Kemudian kau katakan: ضبا ْ يح ُْضب – ح- ض حب
ح حMaka ضبا
ْ ح: maṣdar dan
Maf’ūl Muṭlaq
Definisi: Yaitu maṣdar yang manṣūb yang sesuai 'āmilnya secara lafaẓ
dan maknanya.
ْ ٰ ح ح
Contohnya: ﴾ ﴿ حوَك حم ٱلِل م ْوَس تكليْـما (2) (dan Allah telah berbicara kepada
Musa secara langsung).
ح ٰ ْ ح
I’rābnya: َك حم- fi'il maḍi. الِل- fa'il, م ْوَس- maf’ūl bih dan تكليْما- maf’ūl muṭlaq
ح
yang sesuai 'āmilnya ( )َك حمpada lafaẓ dan maknanya.
ح ح
(1)
Apabila dikatakan ( قتحل الحارس اللصsatpam itu telah membunuh pencuri). Orang yang
mendengar terkadang membesar-besarkan makna "membunuh", maka ia
membayangkan bahwa yang dimaksud adalah "memukulnya" bukan
ْح
membunuhnya. Maka untuk menolak anggapan ini digunakanlah maṣdar ()قتل
ح ح ح
untuk menguatkan makna fi'il, maka mereka mengatakan: قتحل الحارس اللص قتحل.
(2)
QS An-Nisa' ayat 164
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 154
(3)
QS Al-ahzab ayat 56
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting:
1. Yang dimaksud Pengarang dengan maṣdar di sini adalah isim manṣūb pada posisi
maf’ūl muṭlaq, bukan maṣdar secara mutlak, karena maṣdar bisa marfū' juga bisa
majrūr, maka dalam hal ini bukan maṣdar secara mutlak. Hasyiyah Ibn Haaj hal 111.
2. Dinamakan Maf’ūl muthlaq secara muthlaq, karena ia tidak disyaratkan dengan
menyebutkan sesuatu setelahnya, untuk menyelisihi Maf’ūl-Maf’ūl lainnya karena
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 155
ض حب الم حؤدب
ْ ( حsaya telah memukul untuk mendidik), atau menjelaskan jumlah ('adad),
ْ ْ ح حْ ح
contoh: ض حبتحْي ( ضبتsaya telah memukul dua kali). Attashrih bab 1 hal 324.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 156
Pengarang buku menjelaskan pada bab Ẓaraf zamān dan Ẓaraf makān:
Ẓaraf zamān adalah isim zamān yang dinaṣabkan dengan takdir ِف/pada ,
ْ ح َّح ح ح ْ ح
contoh : الح ْو حم, الليْلة, غد حوة, بك حرة, حرا
س ح, ح
غدا ح, ح
عتح حمة, صبحاحا, أحبحدا ح, حيْنا, dan yang
م حساء ح,
semacamnya.
(1)
Dikatakan: waktu dan tempat memiliki keterangan. Oleh karena terdapat suatu
pekerjaan terjadi didalamnya, maka setiap kata kerja haruslah terjadi pada suatu
ح ٌ ح ح
waktu dan suatu tempat. Ketika anda berkata : ( ق حرأ حزيْد الق ْرآن حصبحاحاZaid membaca Al
Qur'an saat subuh), maka anda telah menjelaskan waktu kejadian baca itu pada
آن أح حم ح
waktu subuh. Ketika anda berkata : ام الشيْخ
ححح حْ ٌ ْ ح
( قرأ زيد القرZaid membaca Al-Quran di
depan seorang Syeikh), maka anda menjelaskan tempat baca adalah dihadapan
seorang Syeikh. Maka kata حصبحاحاdisebut dengan ẓaraf zaman/ keterangan waktu,
أح حم حdisebut ẓaraf makan/keterangan tempat.
dan kata ام
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 157
ح ح
( حصبحاحاdi waktu shubuh), ( حم حساءdi sore hari), ( أبحداselāmanya), ( أ حمداbesok-
besok), dan ( حيْناsuatu ketika)(2).
( ح ْ ح ح ح3)
Dari firman Allah ﴿سيحعلم ْون غدا﴾ تعاَل (kelak mereka akan mengetahui);
ح ْ
﴾﴿و حسبح ْوه بك حرة حوأصيْل
( ح4) (dan bertasbihlah kepada-Nya di waktu pagi dan
ح ححْ ححح ْ ح
petang); dan ﴾(﴿ولن يتمنوه أبدا5) (dan mereka tidak akan menginginkan
kematian itu selāma-lāmanya). Maka Ẓaraf zamān adalah diibaratkan
seperti malam dan hari, dan yang menyerupai dengan nama waktu,
contoh: tahun, bulan dan era/masa.
حح
(2)
Kata ( الح ْو حمhari ini) dari terbit fajar hingga terbenamnya matahari ; ( الْلةmalam ini)
ْ
dari terbenam matahari hingga terbit fajar; ( غد حوةdi pagi hari) dari fajar hingga
ْ حس حdi waktu sahur)
terbitnya matahari; ( بك حرةdi pagi hari) yakni awal siang hari; (حرا
ح
yakni di akhir malam sebelum fajar; ( غدbesok) yakni nama hari satelah hari yang
ح
anda berada di dalamnya; ( عتح حمةdi malam) yakni sepertiga malam pertama; ( حصبحاحاdi
waktu subuh) yakni awal matahari terbit; ( حم حساءdi sore hari) yakni mulai turun
ح ح
matahari hingga masuk malam; ( أبحدdan أ حمداbesok-besok) yakni setiap nama dari
waktu yang akan datang; dan ( حيْناsuatu ketika) nama dari waktu yang tidak jelas.
(3)
QS Al-Qamar : 26
(4)
QS Al-Ahzab : 42
(5) QS Al-Baqarah : 95
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 158
(1)
QS Āli `Imrān ayat 187.
(2)
QS Al-An`am ayat 18.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 159
ح
َتْ ح,
penguasa mutlak atas semua hambaNya). Dan ت isim makān yang
ك حَتْ ح
ت الش ح
berarti di bawah, contoh firman-Nya: ﴾ج حرة
( ح ْ ح ح3)
( ﴿يبايعونmereka
berjanji setia kepadamu (di Hudaibiyah) di bawah pohon (yaitu Baiat
ْح
Ridwan)). Dan عندisim yang berarti berdekatan, contoh firman-Nya:
ْ ( ح ْ ْ ح ْ ح ح4)
﴾المش حعرال ح حرام ( ﴿ فآذكروا الل عندmaka berdzikirlah kalian (kepada) Allah di
Masjidil Haram (sebuah tempat di Mudzalifah)). Dan م حع, حisim makān
ح ْ ح
kebersamaan, contoh firman-Nya: ﴾(﴿أ ْرسله حم حعنا5) (biarkan dia pergi
إ حز حseperti berhadapan, contohnya perkataanmu:
bersama kami). Dan اء
ْ ح ح ح ْح ح حذ حdengan
المكتحبحة ( حوقفت إزاءdan saya berdiri di depan perpustakaan). Dan اء
makna berdekatan, contohnya perkataanmu: الم ْسجد ( حجلح ْست ح حذ حsaya
اء ح
duduk di depan dekat masjid). Dan اء تلْ حق حseperti berdekatan, contoh
firman-Nya:
( ح ح ح ح ح ْ ح ح ْ ح6)
﴾آء حمدي حن( ﴿ولما توجه تلقdan ketika (Musa) menuju ke arah/jurusan (negeri)
Madyan).
ح
Dan ( )هناadalah isim isyarah yang menunjukkan keterangan tempat dekat,
ح ح ح
contohnya perkataanmu ( حجل ْست هناsaya duduk disini). Dan ( )ثمadalah isim
isyarah yang menunjukkan keterangan tempat jauh, contohnya
ح ح
perkataanmu ( حجل ْست ثمsaya duduk disana). Artinya anda disana. Dan
( يحم ْ حkanan), dan ( ش حم حالkiri).*
isim-isim isyarah lainnya seperti ْي
(3)
QS Al-Fath ayat 18.
(4)
QS Al-Baqarah ayat 198.
(5) QS Yūsuf ayat 12.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 160
Atau menjadi fa’il, seperti : العيْد حه حذا يح ْو حم حatau maf’ūl bih seperti Firman Allah تعاَل:
ْ ح ْح
﴾( ﴿ حوأنذ ْره ْم يح ْو حم اآلزفةberilah mereka peringatan dengan hari yang dekat (hari kiamat)),
dan begitu juga ketika masuk huruf jar pada isim zaman atau makan maka dia menjadi
ْ ح ْح
isim majrūr bukan berupa ẓaraf, seperti firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿ حوأنذ ْره ْم يح ْو حم اآلزفةdalam
حح ح
satu hari yang kadarnya adalah seribu tahun). Dan firman Allah تعاَل: ﴿َيافون
ح
﴾( حربه ْم م ْن ف ْوقه ْمmereka takut kepada Tuhan mereka yang di atas mereka). Dilihat di
kitab Jami’u Durush (3/44)
ْ ح ح
4. Dari kata-kata yang sering digunakan pada umunya untuk ẓaraf: إذdan وإذا.
Dilihat di kitab al Mughny hal (111) dan (127)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 161
Kelima : Hāl
(1) Jika kau katakan: اء ( حش حب حزيْ ٌد حZaid telah meminum air) kalimat ini sudah sempurna,
الم ح
kecuali bahwa tidak diketahui keadaan subyek pada saat melakukan pekerjaan
حش حب حزيْ ٌد ال ْ حم ح
tersebut, ataupun keadaan obyeknya. Maka apabila kau katakan: اء حجالسا
(Zaid telah meminum air dalam keadaan duduk), maka kau sungguh telah
menjelaskan keadaan Zaid saat ia minum. Dan bila kau katakan: اء بحاردا ( حش حب حزيْ ٌد حZaid
الم ح
telah meminum air dalam keadaan dingin/air dingin), maka kau sungguh juga telah
حatau ( )بحارداdinamakan
menjelaskan keadaan air ketika diminum. Maka lafaẓ ()جالسا
hāl, dan wajib naṣabnya
ح ( حخ حtersembunyi). Istilah istabhama lebih pas ketimbang
(2) Istabhama ( )ا ْستبْ حه حمartinya ْف
ْ حadalah jamaknya حهيْئحةyaitu sifat dan gambaran .
inbahama ( )انبح حه حم. lafaẓ ( )الهيْئحات
ٌ ح ح
(3)
Kedudukan اء حزيْد حhāl yang dinaṣabkan dan tanda naṣabnya adalah
ج: fi'il dan fa'il, راكبا:
fatḥah ẓāhirah/nampak.
ح م ْ ح: hāl yang dinaṣabkan
(4)
Kedudukan حر ٍكبْت: fi'il dan fa’il, الف ْر حس: Maf’ūl bih manṣūb, ْسجا
dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhirah/nampak. Kata الْسج ْ (pelana) adalah nama
suatu benda yang diletakkan di atas punggung kuda untuk alas duduknya
penūnggang kuda
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 162
anda mengendarainya.
Tandanya: Sebenarnya posisi hāl adalah jawaban "bagaimana", maka jika
ٌ ( حكيْ حف حج حbagaimana datangnya Zaid?), anda harus
ditanya: اء حزيْد ؟
menjawab: ( حراكباberkendara).
Dan contoh dari al-Qur'an al-Karim, firman Allah تعاَل:
ح ْ
﴾﴿وخل حق اِلن حسان ضعيْفا
( ح5) (Manusia telah diciptakan dalam keadaan lemah),
ْ ح ح ح حْ ح ح
﴾اب مفصل ﴿وه حو اذلي أن حزل إلْكم الكت
( ح6) (Dialah yang telah menurunkan kepada
(5)
QS An-Nisa' ayat 28
(6) QS Al-An'am ayat 114
(7) QS Yunus ayat 4
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 163
ْ ح ح حٌْ ح
1. Hāl harus nakirah: apabila kau katakan : المْس ْور جاء زيد, maka tidak benar
ْ ح ٌ ح ح
المْس ْور sebagai hāl karena ma'rifah, hanya benar jika kau katakan: اء حزيْد ج
ْ
( حمْس ْوراZaid telah datang dalam keadaan senang).
2. Hāl harus didahului kalimat yang lengkap, yaitu setelah fi'il dan
ٌ
fa'ilnya dan setelah mubtadā' dan khabarnya; maka jika kau katakan: حزيْد
ْ ح ْ ح
مْس ْورا, ()مْس ْورا
tidak benar sebagai hāl karena ia berada sebelum
ْ ٌ ح ح
lengkapnya kalimat, yang benar jika kau katakan: اء حزيْد حمْس ْورا ( جZaid
telah datang dalam keadaan senang).
(9)
Yaitu apa yang disifati secara makna oleh hāl
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 164
ٌ ح ح
katakan اء حزيْد حضاحَك جmaka kalimat setelah isim ma'rifah itu adalah hāl, dan yang
ح ح ح ٌ ح ْ ح ح
setelah isim nakirah maka itu sifat (na'at), contoh: حك ( جاء رجل يضtelah datang seorang
lelaki yang tertawa).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 165
Keenam : Tamyīz
Penjelasan: Tamyīz(1).
Definisinya: Ia adalah isim manṣūb yang menjelaskan kesamaran
dari żat atau perbandingan.
ح ْ ( ا ْش ح حsaya membeli 20 orang budak), dan طا ح حب محم ٌد
Contohnya: َتيْت عَّشيْ حن غلما
ْح
( نفساMuhammad itu wangi tubuhnya).
ح ْ
I’rābnya : غلما: tamyīz untuk żat, menjelaskan kata mufrad yaitu عَّشيْ حن.
ْح ٌ ح ح ح
Dan نفسا: tamyīz untuk perbandingan, ia menjelaskan kalimat (اب ممد )ط.
(1)
Isim-isim 'adad /bilangan, wazan /timbangan, kayl /takaran, misaahah /area, adalah
ْ ( ا ْش ح حsaya membeli dua
lafaẓ-lafaẓ yang samar, karena jika anda katakan: َتيْت عَّشيْ حن
puluh) kemudian anda diam, maka yang mendengar tidak mengerti apa yang
حح ْ ( ا ْش ح حsaya
dimaksud dengan "dua puluh", namun jika anda katakan : َتيْت عَّشيْ حن قلما
membeli dua puluh pena), maka sungguh anda telah menjelaskan apa yang
حح حح
dimaksud dengan "dua puluh" dengan ucapan ( قلما/ pena), maka قلماadalah tamyiz.
Terkadang terjadi ketidak-jelasan /kesamaran pada sebagian lafaẓ, dan
ْح ح ح ٌ ح
sesungguhnya ia terjadi pada sebagian kalimat, contoh : اب ممد نفسا ( طMuhammad
itu wangi tubuhnya). Maka nisbah kata اب ( حط حmenjadi baik) kepada Muhammad
terdapat kesamaran, bisa saja membahas dari sisi ilmu atau badan atau pendapatan,
ْح
maka penyebutan tamyiz - نفسا- menghilangkan kesamaran. Maka seluruh bentuk
seperti ini dinamakan tamyiz.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 166
ح
(2)
Atau posisinya seperti menghitung jumlah, seperti pada firman Allah تعاَل: ِن حرأيْت
ْ إ
ح ح ح ح ح
َّش ك ْوكبا (عsesungguhnya saya melihat 11 bintang).
(3)
QS Maryam ayat 4.
(4)
QS Al-Qamar ayat 12.
(5) QS Al-Kahfi ayat 34.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 167
Penjelasan: Dengan pengkajian oleh para ahli ilmu nahwu, dan kita
mengikuti mereka untuk bahasa arab, maka sesungguhnya tamyīz itu
tidak akan terbentuk kecuali (kata itu adalah) nakirah dan tidak terbentuk
kecuali setelah kalām sempurna, yang berarti setelah fi'il mendapatkan
fa'ilnya dan mubtadā mendapatkan khabarnya. *
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Pengarang menyebutkan bahwa sesungguhnya tamyiz berfungsi untuk
menjelaskan żat atau objek yang masih samar sebelumnya, dan tidak
menyebutkannya; hanya mencukupkan dengan contoh-contoh, seperti yang
dikatakan oleh al-Hamdi. Dan makna perkataan Pengarang tentang اذل حواتadalah
ٌ ح
jamak dari kata ( ذاتżat), dan żat adalah sesuatu yang sesuai dengan hakikatnya.
2. Tidak setiap 'adad/angka maka tamyiznya manṣūb. Angka-angka dari 3 sampai 10,
100 dan kelipatannya, 1000 .... maka isim setelah angka tersebut menjadi majrūr
حح حح ح
karena dia adalah muḍāf ilaih, seperti pada firman-Nya: ﴾ ٍ( ﴿فأ حماته الل مائة حَعمmaka Allah
mematikan orang itu seratus tahun).
3. Perkataan al-Mushannif sang Pengarang mengenai pernyataan [dan tidak menjadi
(tamyiz) kecuali nakirah] ini adalah mengikuti mażhab para ulama Bashrah. Adapun
para ulama Kuffah membiarkan adanya tamyiz yang datang berupa ma'rifah, dan hal
ْح ح
tersebut berdasar dari firman-Nya : ﴾( ﴿إل حم ْن حسفه نف حسهkecuali orang memperbodoh
ْ ح ْ
dirinya sendiri), dan firman-Nya yang lain: ﴾( ﴿بحط حرت حمعيشتح حهاtelah bersenang-senang
dalam kehidupannya).
Dan juga begitu banyak bukti catatan dari perkataan orang Arab. Ibn Taymiyyah
rahimahullah berkata: hal ini yang dikatakan oleh para ulama Kuffah dalam
pengertian secara bahasa dan makna. Merujuk pada kitab Majmu' al-Fatawa
(442/14).
4. Isim manṣūb setelah isim tafḍīl maka dii'rab sebagai tamyiz, seperti pada firman Allah
ُّ ح ْ ح ح ح ح
تعاَل: ﴾آمن ْوا أشد حبا لل ( ﴿واذلينdan orang-orang yang beriman amat sangat cintanya
kepada Allah).
ْ ْ
5. Isim manṣūb setelah kata ( نع حمsebaik-baiknya) dan ( بئ حسseburuk-buruknya) dii'rab
ح ْ ْ ْ
sebagai tamyiz, contoh: ( نع حم خلقا الصدق حو بئ حس خلقا الكذبsebaik-baik akhlak adalah jujur,
dan seburuk-buruk akhlak adalah dusta).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 168
6. Menurut para ahli nahwu, perbedaan antara hāl dan tamyiz disebutkan berikut:
• Hāl menjelaskan tentang kondisi, sedangkan tamyiz menjelaskan tentang żat atau
rasio.
ح ح
• Hāl datang dengan َغْلاsebagai isim musytaq, sedangkan tamyiz datang dengan َغْلا
sebagai isim jamid.
• Hāl dapat hadir sebagai isim mufrad, atau kalimat, atau syibhul jumlah (yang
menyerupai kalimat), sedangkan tamyiz tidak dapat hadir kecuali ia mufrad.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 169
Ketujuh: Mustaṡnā
ح ح ح
(1)
Apabila pembicara (yang merupakan orang pertama) berkata : ام الق ْوم ( قkaum itu
berdiri), maka pendengar akan membayangkan bahwa sesungguhnya mereka
(kaum itu) berdiri seluruhnya, dan apabila ditambahkan ( إل حزيْداkecuali Zaid), maka
pendengar mengetahui bahwa sesungguhnya pembicara tidak bermaksud
memasukkan Zaid kedalam kaum, akan tetapi mengeluarkannya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 170
ح
ٌ ْ غ, ح ح
Ia adalah : إل, dan ْي dan سوىbeserta yang sebahasa dengan itu; dan خل,
ح ح ح ح
dan عدا, dan حاشا.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 171
memukul kecuali Zaid), dan ( حما حم حر ْرت إل ب حزيْ ٍدsaya tidak bertemu kecuali
dengan Zaid).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 172
ٌ
I’rābnya : حزيْدا: mustaṡnā yang boleh manṣūb, dan حزيْدadalah badal yang
mengikuti sebagai mustaṡnā dalam i’rābnya, mengikuti dalam kondisi
rafa'.
Ketiga: I’rābnya mengikuti 'āmil-'āmilnya: jika kalimatnya tidak
sempurna dan negatif.
Tidak sempurna: yang tidak disebutkan mustaṡnā minhu nya.
Negatif: kalimat yang diawali oleh huruf nafi.
ٌ ( حما قح حtidak berdiri kecuali Zaid).
Contohnya: ام إل حزيْد
ٌ ح
I’rābnya : زيْد: fa'il, marfū’, dan tanda rafa'nya adalah ḍammah.
ح ْ ح ح
Allah تعاَلberfirman: ﴾(﴿فَّشبوا منه إل قليل1) (kemudian mereka meminumnya
kecuali beberapa orang di antara mereka).
ٌ ح ح
Allah تعاَلjuga berfirman : ﴾(﴿ حما ف حعلوه إل قليل2) (niscaya mereka tidak akan
melakukannya kecuali sebagian kecil dari mereka).
ٌ ح
Dan Allah تعاَلjuga berfirman : ﴾آم حن حم حعه إل قليل
﴿و حما ح
( ح3) (dan tidak beriman
(1)
QS Al-Baqarah ayat 249.
(2)
QS An-Nisa ayat 66
(3) QS Hūd ayat 40.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
ح ح ح ح ٌ ح ح ح ح
1. Bentuk i'rab setelah إلpada ucapanmu: ام الق ْوم إل حزيْدا ما قatau ام الق ْوم إل حزيْد ;ما قbentuk
ٌ ح
rafa' ()زيْد sebagai badal adalah yang lebih diutamakan. Dan ia merupakan badal
bagian dari keseluruhan (ba'ḍu min kullin). Dilihat di : Syarah Qathru an-Nada
halaman 341-343.
2. Agar memudahkan untuk anda dalam mengi'rab suatu isim yang terdapat setelah
ٌ ح ح
إل, sebagai conto : ;ما قا حم إل حزيْدkosongkan kalimat ini dari dari penafian dan dari
ٌ ح
adātul-istiṡnā, menjadi ()قا حم حزيْد. Dan jenis tersebut dinamakan istiṡnā mufarrag (yang
dihilangkan); karena حماsebelum إلbenar-benar menghilangkan 'amil setelahnya.
Dilihat di : Syarah Qathru an-Nada hal 346, dan Al-Kawakib bab 2 hal 397.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 173
Diagram penjelasan rukun istiṡnā dan jenisnya beserta hukum setiap jenisnya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 174
ح
Hukum Mustaṡnā dengan Lafaẓ غ ْْيdan س حوى
ح
Pengarang berkata: (Mustaṡnā berlafaẓ س حوى، س حوى، غ ْْيdan اء
ٌ حس حوdijarkan)
Wajib naṣab atas istiṡnā: bila kalimat tām dan muṡbat (sempurna dan
positif).
ام الْ حق ْوم حغ ْ ح
Contoh: )ْي حزيْ ٍد ( )قح ح1) (seluruh kaum berdiri selain Zaid)
Boleh sebagai badal atau naṣab atas istiṡnā': Jika kalimatnya tām dan manfi
(sempurna dan negatif).
ام الْ حق ْوم حغ ْ ح
Contoh: )ْي حزيْ ٍد ( ( حما قح ح2) (kaum itu tidak datang kecuali Zaid)
ح ح ْح ح
غ ْ ح:
(1)
ام الق ْوم ق: fi'il dan fa'il, ْي isim manṣūb atas istiṡna' dan زيْ ٍد: حmuḍāf ilaih, majrūr
ح: ْي حزيْد ْح ح ح ْح ْ ح ح
غ ْ ح:
(2) ما
ٍ ما قام القوم غ ح: nafiah, ْي boleh dii'rab dua macam: yaitu manṣūb atas istiṡna’ atau
ح ْ
sebagai badal dari الق ْومdimarfū'kan juga
(3) ما ح: ام حغ ْْي حزيْد
ما قح ح:
حnafiah, امقح ح: fi'il maḍi mabni dengan fatḥah, غ ْْي: ح
ٍ fa'il yang dimarfū'kan dan
tanda rafa'nya adalah ḍammah dan dia sekaligus menjadi muḍāf, زيْ ٍد: حmuḍāf ilaih yang
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 175
ح
) )ما حم حر ْرت بغ ْْي حزيْ ٍد
ح
(saya tidak berpapasan dengan selain Zaid) .
(5)
ح
Dan setiap apa yang dikatakan pada lafaẓ ( )غ ْْيdikatakan semisalnya pada
( )س حوىmaka keduanya sama saja pada makna dan i’rābnya. *
ẓāhir.
ح ح ح ح حْح ْ ح ح ح حْح
demikian pula i’rāb kalimat : ام الق ْوم حعدا ع ْمرا ق, ام الق ْوم ححاشا بحكرا ق
ح ح
حfi'il dan fa'il, ب حغ ْْي: huruf ba' adalah huruf jar, غ ْْي:
(5)
حما: ما حم حر ْرت بغ ْْي حزيْ ٍد:
حnafiah, م حر ْرت: isim
majrūr dengan ba'
ح
*
Peringatan! ( )غ ْْيadalah lafaẓ yang harus diiḍafahkan baik dalam bentuk lafaẓ atau
ح
taqdir (pengiraan) maka masuknya AL ( )الpada lafaẓ ( )غ ْْيitu adalah suatu kesalahan.
ح ْ ْ ح
Dilihat di Al-Bahru al-Muhith pada firman Allah تعاَل: ﴾ ﴿ غ ْْي ال حمغض ْوب حعليْه ْم
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 176
2. Jar karena ia isim majrūr; hal ini jika dianggap bahwa ia adalah huruf jar.
ح ح حْح ح ح ح ح ح ح حْح ْ ح ح ح ْ ح ح حْح
Contoh: ام الق ْوم خل حزيْ ٍد ق, ام الق ْوم حعدا ع ْم ٍرو ق, قام القوم حاشا حبك ٍر
ح ح حْح
I’rābnya: ام الق ْوم ق: Fi'il dan fa'il
ح ح ح ح
خل: خل حزيْ ٍد: huruf jar, زيْ ٍد: حisim majrūr dengan khalā, dan tanda jarnya
ح ح ح ح حْح ح ح حْح
adalah kasrah ẓāhir. Begitu juga i’rāb kalimat ام الق ْوم حعدا ع ْم ٍرو ق, ام الق ْوم ق
ْ ح
* ححاشا حبحك ٍر
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1.Jika anda meletakkan ()ما حmaṣdariyah sebelum ( حخ حلdan ) حع حدا, contoh:
ح ح ح ح ح
ام الق ْوم حما خل حزيْدا قatau حما حع حدا حزيْداmaka tidak boleh tidak setelah kedua kata ini harus
حmaṣdariyah hanya masuk ke fi'il. Adapun (اشا ح ح
manṣūb, tidak boleh jar, karena ()ما )ح
maka tidak didahului ()ما حmaṣdariyah. ref. Al-Kawakib (jilid 1/ hal 402).
ح ح ح
2. Kata ( خل, حع حداdan ) ححاشاadalah fi'il maḍi jamid, tidak ada muḍāri’ dan amrnya. Dilihat
di ref. sebelumnya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 177
ح ح
Pengarang berkata: Bab ل: Ketahuilah bahwa ( )لmenaṣabkan isim
ح ح
nakirah tanpa tanwin, jika لbertemu langsung dengan nakirah dan لtidak
diulang-ulang.
( حل حرج حل ِف َّحtidak ada seorang pria di dalam rumah)
Contohnya: اَلار
Jika lā tidak bertemu langsung dengan nakirah maka lā wajib
diulang-ulang.
ٌٌ ح ْ ح ح ح
Contohnya : ( ل ِف ا َّحَلار حرجل حول ام حرأةTidak ada seorang pria di dalam rumah,
tidak pula wanita)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 178
(3)
Apabila tidak bertemu langsung dengannya, maka tidak beramal, dan wajib
ٌٌ ح ْ ح ح
mengulangnya. Contoh: ل ِف اَلار حرجل حول ام حرأة
(4)
QS ash-Shaffaat ayat 35
(5)
QS al-An'am ayat 163
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 179
ٌ ح ٌ ح
I’rābnya: حرجل: Lā ()ل: nafiah lil-jinsi mulgah (dibatalkan amalnya), رجل:
mubtadā' marfū’. ِف اَلار: jar dan majrūr yang keduanya terkait dengan
ٌح ْ ح حhuruf ‘aṭaf, حل: nafiah
khabar mubtadā'nya yang dihapus, حول ام حرأة: wāu ()الواو
ٌْ ح
lil-jinsi yang diabaikan, ام حرأة: mubtadā' marfū’, khabarnya dihapus taqdirnya
ِف اَلار.
ح
Pada alqur'an, amal ( )لnafiah lil-jinsi ini sungguh telah diamalkan
juga diabaikan.
Contoh firman Allah تعاَلyang mengamalkannya:
ْ ح ح ح ح حح ح ح ح
﴾(﴿فل حرفث حول فس ْوق َ حول جدال ِف الحج6) (maka janganlah dia berkata jorok
(rafats), berbuat maksiat, dan bertengkar dalam (melakukan ibadah) haji).
Dan yang mengabaikannya dalam firman Allah تعاَل:
ٌٌ ح ح ح ح ح
﴾اعة (﴿ل حبيْ ٌع فيْه حول خلة ول شف7) (tidak ada lagi jual beli, tidak ada lagi
persahabatan, dan tidak ada lagi syafaat). *
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
ح
Pemilik (Pengarang) kitab Al-Kawakib telah berkata: « Kebanyakan khabar لyang
ح ﴿ حل إ ح حdan taqdirnya ل ِف الْوج ْود إل الِلحل إ ح ح
dihapus adalah لbersama » إل،contoh: ﴾ل إل الِل
( حل إ ح حTidak ada ilah pada wujudnya kecuali Allah)...cukup....
atau ل ِف حم ْوج ْو ٍد إل الِل
ْ
Syaikh bin Baz rahimahullah berkata « Taqdir (perkiraan) khabar dengan kata ()ِف الوج ْود
tidak benar... Kecuali dengan taqdir khabar apa yang telah disebutkan oleh para ahli
; حkarena ia yang memperjelas pembatalan seluruh ilah
ilmu nahwu yaitu kata ()ح ٌّق
(sesembahan)...cukup... penjelasan atas Syarah Aththahawiyah bab 1 hal 74 dengan
tahqiq oleh Syu'aib
Ibnu 'Utsaimin rahimahullah berkata: Barangkali image perkataan ini dengan wihdatul
wujud. cukup... Syarah Al-Ajurrumiyyah hal 367
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 180
Kesembilan: Munādā
ْ ْ ح ح
(1)
Contoh : ( أ حزيْد أقبحلwahai Zaid, mendekatlah!), ( أ ْي حربwahai Rabb), ( يحا الِلyaa Allah),
ْ حح ح ح
( أيحا َغفل تنبهwahai Pelanggar, perhatikan!).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 181
B. Munādā Muḍaf :
(2)
Diriwayatkan oleh Umar bin Abu Salāmah.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 182
(3)
QS Ali Imran ayat 24
(4) QS Al-Ahqaf ayat 31
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Tidak terdapat nida' didalam Al Quran selain ya' ( )يحاdari berbagai adat. Mughniy Al
Labiib hal. 181.
2. Pembuangan huruf nida' itu sering terjadi dan disetujui dalam bahasa Arab, dan
ح ْ ْ ح حٰ ح
seperti pada firman Allah تعاَل: ﴾ (( ﴿ ي ْوسف أعرض ع ْن هذاhai) Yusuf, berpalinglah dari
ْ
ini), dan firman-Nya : ﴾( ﴿ حرب اغف ْرَلwahai) Tuhanku, ampunilah saya). Artinya : يحا
ي ْوسف, dan يحا حرب, maka ia merupakan munada yang bersandar pada ya' mutakallim.
Dilihat di kitab Jaami' Ad-duruus (3/514).
3. Munada tidak akan terbentuk kecuali oleh isim, maka apabila yang mengikuti huruf
حْح ح حٰ ح ْ ح ح
nidanya berupa huruf seperti pada firman-Nya تعاَل: ﴾ت ق ْوَم يعلم ْون ( ﴿يلalangkah
baiknya sekiranya kaumku mengetahui), atau berupa fi'il seperti pada contoh
perkataanmu: ( يحا حر حَع حك اللsemoga Allah melindungimu), maka huruf ( )ياtersebut tidak
dipandang sebagai panggilan, dan ini adalah pandangan mayoritas. Dan
pertimbangan Abu Hayyan dan Ibnu Malik, dan disebutkan: sesungguhnya munada
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 183
terhapuskan dan ditetapkan pada setiap kalimat yang sesuai, dan Allah maha
mengetahui. Dilihat di Syudzur adz-Dzahab hal (18), dan catatan-catatan pada
Uslub Al-Qur'an (3/569).
4. Terdapat banyak jenis munada didalam Al-Qur'an al-Karim, yaitu munada muḍāf
dan juga munada isim ‘alam, dan juga terdapat munada nakirah maqṣūdah didalam
( ﴿ حو يح حdan wahai langit), dan ﴾( ﴿يحاأح ْرضwahai bumi), ﴾﴿يحاجبحال
firman Allah تعاَل: ﴾اس حمآء
ح
(wahai gunūng), ﴾( ﴿ يحانارwahai neraka), dan ﴾َّشى ( ﴿يحا ب ْ حoh kabar gembira).
ح
Kemudian terdapat pula dengan panggilan ( )أ ُّيdalam kebanyakan ayat, contoh :
ُّ ح
﴾( ﴿يحا أي حهاالاسwahai manusia) dan ia adalah panggilan pertama didalam Al-Qur'an
ح
al-Karim, maka kata أ ُّي: munada nakirah maqṣūdah, dan huruf ha’ : untuk perhatian,
dan الاسna'at atau badal.
Dan adapun munada nakirah gairu maqṣūdah dan munada yang menyerupai muḍāf,
keduanya tidak disebutkan dalam al-Qur'an al-Karim kecuali pada satu ayat yang
berkemungkinan sebagai mereka ataupun tidak, dan ayat itu berada di firman
ْ ح ح ْ ح ح
Allah تعاَل: ﴾ْسة حلَع العبحاد ( ﴿ياحalangkah besarnya penyesalan terhadap hamba-hamba
ح ح
itu). Sungguh dikatakan bahwa munada disitu dihilangkan, dan perkiraan: يحا هؤلء
( حَتْْس ْوا حح ْ حwahai (kalian yang) menyesal sebenar-benarnya), maka di kalimat
ْسة
tersebut ْسة حح ْ حadalah maf’ūl mutlaq. Dilihat di : catatan-catatan Uslub Al-Qur'an (bab
3 hal 522-523).
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 184
Maf’ūl min ajlih termasuk isim yang dinaṣabkan yang disebut untuk
menjelaskan sebab-sebab terjadinya suatu perbuatan.
Contohnya :
ح ح ٌ ْ ح
ام حزيْد إجلل ل حع ْم ٍرو ( قZaid telah berdiri untuk memuliakan amr)
ح ْ ح ح ْ ح ْ ح ح
اء حمعروفك ( قصدتك ابتغSaya mendekatimu karena mengharapkan kebaikanmu)
ْ
Lafaẓ maf’ūl min ajlih harus dari fi'il tersebut, maka jika kau katakan: ض حب ال حواَل ْابنحه
(1) ح ح
(ayah telah memukul anaknya), sungguh yang mendengar ucapan tersebut tidak
mengetahui sebab/alasan dilakukannya pemukulan. Jika kita ْ ingin mengetahui
ْ ْح ْ ْ ح
alasannya, maka kita katakan: تأديبا/ sebagai pelajaran yakni ( ِلجل اِلأديبkarena alasan
ْ ْح
pengajaran), maka تأديباdinamakan maf’ūl min ajlih.
(2) Kalimat دٌْح ح ح ْ ح
قام زي: fi'il dan fa'il, إجلل: maf’ūl min ajlih, لِل: jar dan majrūr yang terkait
ْ ح
dengan إجلل. (demikian yang dikatakan Al-Azhary)
(3) Kalimat كح ح ْ ح ابْت حغ ح: maf’ūl min ajlih manṣūb, dan dia muḍāf
قصدت: Fi'il, fa'il dan maf’ūl bih, اء
ح: ḍamīr muttaṣil mabni pada
(dan telah diketahui bahwa muḍāf ilaih itu majrūr), Kāf ()ك
posisi jar sebagai muḍāf ilaih.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 185
ْ ْ ْ ْ
Misal anda katakan: ( جئت حرغبحة ِف العلمsaya datang karena meninginkan
ْ ح
ilmu), maka ()رغبحة: maf’ūl min ajlih; karena ia membenarkan terjadinya fi'il
( ل حم جئْ حuntuk apa kamu datang?).
sebagai jawaban pertanyaan: ت
ح
Contoh maf’ūl min ajlih dalam al-Qur'an al-Karim, firman Allah حول ﴾ تعاَل
ح
ضارا (﴿ ت ْمسك ْوهن4) (Janganlah kamu rujuki mereka untuk memberi
ح ﴿ينْفق ْو حن أح ْم حوالحهم ابْت حغ ح
kemudharatan) dan ﴾آء حم ْرضات الِل (5) (mereka yang
menginfaqkan harta mereka untuk mencari keridhaan Allah). *
(4)
QS Al-Baqarah ayat 231
(5)
QS Al-Baqarah ayat 265
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Maf’ūl li ajlih/min ajlih harus dalam bentuk maṣdar akan tetapi tidak semua maṣdar
itu bisa menjadi maf’ūl li ajlih/min ajlih, dan umumnya yang sesuai itu adalah maṣdar
yang bermakna perbuatan hati atau perasaan dan kesadaran
ح
Contoh: ( خ ْوفاtakut), ( حط حمعاserakah), َتافا
ْ
اع ح (pengakuan), ِحة( حر ْ حkasih sayang), حخ ْشيحة
Dan maṣdar tidak dipakai sebagai maf’ūl min ajlih, seperti: ( جل ْوساduduk), قيحاما
(berdiri), ( كتحاباmenulis) dan اءة
( ق حر حmembaca) ... dan sebagainya.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 186
ٌ ح ح ح ح
(1)
Jika anda berkata : ( ا ْستيْقظ حزيْد حوع ْم ٌروZaid dan Amr bangun), maka pendengar
memahaminya bahwa mereka bangun bersama-sama, maka wau disitu huruf
‘aṭaf/kata sambung, bermakna bersekutu dalam perbuatan, dan Amir sebagai
ma'ṭūf/mengikut ke Zaid.
ْ ٌ ْح ح حح
Tetapi jika anda berkata : ( ا ْستيْقظ حزيْد حوالفج حرZaid telah bangun dan waktu fajar), maka
pendengar memahaminya bahwa hanya Zaid yang telah bangun, sementara wau
ma'iyyah menandakan semata-mata kebersamaan, karena sesungguhnya 'waktu
fajar' tidak bersekutu dengan Zaid dalam hal 'bangun'. Maka artinya Zaid telah
bangun bersama terbitnya fajar. Oleh karena itu, padanan ini disebut Maf’ūl ma'ah
yang wajib naṣab.
(2) Diriwayatkan oleh Bukhari, dengan lafaẓ dari Muslim, hadits dari Sahl bin Sa'ad.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 187
ٌّ ( حZaid telah berjaga malam dan Ali telah berjaga malam). Wāu pada
لَع
saat itu menjadi ‘aṭaf/kata sambung, dan dalam keadaan ini posisinya
sebagai ‘aṭaf menjadi yang utama karena itulah bentuk asalnya. Dan
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim-isim yang Manṣūb 188
ح ح
Penjelasan: termasuk kedalam isim-isim yang manṣūb: (khabar َكن
dan yang semisalnya), (isim إنdan yang semisalnya), dan tābi' (kata
pengikut) pada kata yang manṣūb. Penjelasan materi ini telah disebutkan
penjelasannya pada bab-babnya masing-masing. Oleh karena itu, kita
tidak perlu lagi untuk membahasnya kembali.
ح
(5) حج ح: fi'il maḍi, mabni atas fatḥah ẓāhir. اِلم ْْي
Kata اء : fa'il, marfū', dan tanda rafa'nya
ْ ح ْ ح ْْ ح
adalah ḍammah ẓāhir diakhirannya. حواْلحيش: huruf wau: wau ma'iyyah, dan اْلحيش:
Maf’ūl ma'ah, manṣūb, dan tanda naṣabnya adalah fatḥah ẓāhir, dan diperbolehkan
bentuk rafa’ untuknya: isim ma'thuf pada kata yang dinyatakan sebelumnya dengan
mempertimbangkan wau sebelumnya sebagai huruf ‘aṭaf.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 189
(1) Ini kelompok terakhir telah dijelaskan sebelumnya pada bab tawābi'
(2)
Dan pemilik "alfiyah" telah menggabungkannya (semua huruf jar pada baitnya):
ح ح ح ح ح ْ ْح
ح
حلَع، ع ْن، ِف، حع حدا، ححاشا، حح َّحَّت خل ــر حو ْه ح
ــي م ْن إلـى َّ اْل ح حه ح
ــاك حروف
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 190
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 191
(1)
QS al - Isra' ayat 1
(2) QS al-Baqarah ayat 130
(3) QS Thaha ayat 5
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 192
(6)
QS an-Nahl (32)
(7)
QS al-A'raf (179)
(8) QS Ali Imran (189)
ْ حح ح
لَع بأن ْ حواع ال حهم ْوم لحبْتح ح
(9) Bait syair Amri Qais, selanjutnya berbunyi : ِّل
"saya dirundung
حح
banyak kesedihan sebagai ujian". Segi pendalilan dari bait ini: ()ولْ ٍل, yaitu isimnya
حsebagaimana perkataan Pengarang.
keadaan jar dengan wau ()واو رب
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 193
(10)
Wau adalah huruf ‘aṭaf, Dilihat di kitab Mughni Labib hal 473.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Huruf bā’ dalam bahasa Arab mempunyai makna yang banyak, diantaranya :
muṣāhabah (bersama) dan permintaan tolong, sababiyah (sebab) dan muqabalah
(berkumpul)....
﴿ِمْسِب الِل الر ْ حlil-isti'anah (untuk meminta
Huruf bā' dalam firman Allah ﴾ِحان الرحيم
tolong), dan imam Azzamakhsyari merajihkan makna huruf bā’ (dalam bismillah)
hanya untuk menunjukkan bersama/ berbarengan; karena orang mu'tazilah
berpandangan bahwa manusia beramal sendiri dan tidak butuh bantuan. Dilihat di
muqaddimah kitab Syarah Baiquniyah milik Syaikh 'Utsaimin rahimahullah. Dan
ح ْْ ح ْ ْ
huruf ba' dalam firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿ادخلوا اْلحنة ب حما كنت ْم تع حمل ْونmasuklah ke dalam
surga karena apa yang telah kamu kerjakan). Makna huruf ba’ untuk sababiyah
(penyebab) dan bukan lil-muqabalah (berkumpul) atau iwadl (pengganti/imbalan).
Berkata Imam Ibnu Qayyim rahimahullahu: huruf ba’ dalam ayat ini sebagai
bantahan terhadap golongan qadariyah dan jabariyah - cukup - ref. Madariju
Assalikin bab 1 hal 156
ْ ْ ح
2. Terdapat surat-surat yang dimulai dengan wau qasam, misalnya : ( حوالجم, حوالم ْر حسلت,
ْ ْح
حوالفجر, حوالليْل, ... dll), dan dia adalah sumpah dari Allah bagi makhluk-Nya.
3. Tidak ada dalam Al Qur'an ( )ربsendirian akan tetapi lafaẓ ربdigandeng dengan
ك حفر ْوا ل ح ْو حَكنوا ْ م ْسلم ْ ح
( )ما) >> (رب حماdan seperti dalam firman Allah : ﴾ْي
ح ح ح ح ُّ ْ ح ح
( ﴿ربما يود ٱذلينOrang
kafir itu kadang-kadang (nanti di akhirat) menginginkan, sekiranya mereka dahulu
(di dunia) menjadi orang muslim). dan ini takhfif (meringankan) secara bahasa dan
itu di dalam ayat sangat banyak. Al Mughni hal. 148
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 194
ْ ْح
4. Lafaẓ مذdan منذadalah huruf jar jika datang setelah keduanya isim majrūr dan ẓaraf
ْ ْح
zaman jika datang sesudah keduanya fi'il atau isim marfū'. Dan مذdan منذtidak
terdapat dalam Al Qur'an.
5. Ketahuilah bahwa jar majrūr keduanya harus berkaitan yaitu kata yang
menghubungkannya dari sisi makna. Dan keduanya berhubungan dengan fi’il atau
ح ح ح
apa-apa yang beramal sebagai fi'il. Apabila anda katakan: ( كتحبْت بالقلمSaya menulis
ْح ح
dengan pena), maka perkataanmu بالقلمadalah jar majrūr yang berhubungan dengan
حكتح حkarena tulisan hanyalah dengan pena.
fi’il yaitu ب
6. Jika setelah jar dan majrūr diletakkan isim marfū', maka jar dan majrūr berhubungan
dengan khabar muqaddam yang dihapus dan isim marfū' menjadi mubtada' muakhkhar,
ْح
begini kebanyakannya, contoh firman Allah تعاَل: ﴾﴿لِل ٱِلمر
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 195
Iḍāfah:
Definisinya: iḍāfah adalah nisbah (keterkaitan) diantara dua isim atas
perkiraan huruf jar, yang menjadikan isim kedua wajib jar selamanya. (2)
Contohnya: sabda Nabi ﷺ: »يمان الطه ْور حش ْطر اِل ح
ُّ «(3) (kebersihan itu sebagian
ُّ : mubtadā', حش ْطر: khabarnya dan ia muḍāf, dan
dari iman). I’rābnya: الطه ْور
اِل ح: muḍāf ilaih majrūr.
يمان
Maka kedua kata (يمان ) حش ْطر اِل حadalah dua isim, dimana isim pertama
ح
yaitu kata ( )ش ْطرterhubung ke kata (يمان )اِل ح.
ح ح
(1)
Jika anda berkata: ( هذا كتحاب حزيْ ٍدini buku Zaid), maka kata buku dihubungkan dengan
ح ح ح ح
kata Zaid - yang berarti untuk (kepemilikan), dan jika anda berkata ( هذا خاتم ححدي ْ ٍدini
cincin besi), maka kata cincin dihubungkan dengan kata besi - yang berarti yang
dibuat darinya. Kedua isim ini dihubungkan antara yang awal dengan yang kedua,
dan dikenal dalam ilmu nahwu dengan nama iḍāfah.
(2) Dari kitab 'Jaami'u ad-Duruus' bab 3 hal 549.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 196
Kata yang pertama dinamakan muḍāf, dan kata yang kedua: muḍāf
ilaih.
Maka di dalam pemberian i’rābnya, isim yang pertama - muḍāf -
menerima i’rāb yaitu : dii’rāb sesuai dengan kedudukannya, sementara
isim yang kedua: muḍāf ilaih, maka dimajrūrkan selamanya.
2. Iḍāfah yang bertakdir ()من/ dari, yaitu iḍāfah yang muḍāfnya termasuk
ح ح ح
bagian dari muḍāf ilaih (5). Contoh : ( ث ْوب خ ٍّزbaju sutera) dan اج ح
ٍ (باب سpintu
حح
kayu jati)(6), dan ( خاتم ححديْ ٍدcincin besi). Artinya: baju dari sutera; pintu
dari kayu jati; dan cincin dari besi.
Contoh-contoh iḍāfah di al-Qur'an al-Karim:
ْح ْ ح ح
Firman Allah تعاَل: ﴾( ﴿ إذا حجا حء نْص الل حوالفتحapabila telah datang
pertolongan Allah dan kemenangan), dan ﴾ب ت يح حدا أحِب ل ح ح
ه ْ ( ﴿ حتبbinasalah kedua
ٍ
ح ح ُّ ﴿ إن ٰه حذا لحِف
tangan Abu Lahab), dan ﴾) صحف إبْ ٰرهيْ حم حو م ْوَس١٨( الصحف اِلوَل
(sesungguhnya ini terdapat dalam kitab-kitab terdahulu (18) Kitab-kitab
Ibrahim dan Musa.) *
ح ح ح
(4)
Kata هذا: ha’ untuk tanbih (perhatian), dan ذا: isim isyarah, mabni atas sukun didalam
ح
kedudukan rafa' sebagai mubtada. غلم: khabar untuk mubtada, marfū', dan tanda
rafa'nya adalah ḍammah, dan ia muḍāf. حزيْ ٍدadalah muḍāf ilaih, majrūr, dan tanda
jarnya adalah kasrah ẓāhir pada akhirannya.
حح
(5)
Dan dibenarkan menjadikan khabarnya muḍāf dengan muḍāf ilaih, contoh: خاتم ححدي ْ ٍد
ٌ حح
(cincin besi), dan anda katakan padanya : ( اْلاتم ححديْدcincin itu besi).
(6)
Sutera اْل ح ُّزadalah jenis sutera. Dan jati adalah jenis pohon.
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Bab Isim-isim yang Majrūr 197
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 198
Pertama: Isim yang menjadi IGM disebabkan satu 'illah, dibagi menjadi
dua:
(1)
Pada asalnya isim itu munṣarif (bertanwin dan dijarkan dengan kasrah), namun
terkadang ada isim yang tidak munṣarif (gairu munṣarif), pada masalah ini para
Nahwiyyun mendengar dari (percakapan) orang Arab, maka mereka menyebutkan
hukumnya dan pembagiannya, dan menjadikannya satu bab yang khusus yaitu
"bab mamnu' minaṣ-ṣarf ".
(2) Berlawanan i'rabnya dengan jamak muannaṡ sālim yang dinaṣabkan dan dijarkan
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 199
2. Ṣigah muntahal jumu' (3): Yaitu semua jamak setelah alif jamak taksirnya
ح
ada dua huruf, atau ada tiga huruf yang tengah sukūn, seperti: ( أ حساو حر-
ٌ س حو/ gelang; حم حصابيْ حح- jamak dari اح
jamak dari ار حمحاريْ ح-
ٌ م ْصبح/ lampu/pelita; ب
ٌ مْ حر/ mihrab; ... ).
jamak dari اب
Jenis ini antara lain sebagaimana firman Allah تعاَل:
( ﴿ لح حق ْد نح ح حsesungguhnya Allah telah menolong kamu
ْصكم الل ِف حم حواط حن حكث ح
﴾ ْي ٍة
di medan peperangan yang banyak)(4), dan
ٰ اَل ْنيحا ب حم
صب ح
﴾ يح ( ﴿ حولح حق ْد حزينا الس حم حsesungguhnya Kami telah menghiasi langit
ُّ آء
*
Faedah-faedah dan Catatan-catatan Penting :
1. Terkadang alif tā’niṡ mamdudah terdapat pada isim yang mufradnya (tunggalnya)
ْ ح ح ح
mudzakkar, contoh: ( عل حماءpara 'alim), ( ش حع حراءpara penyair), ( حك حماءpara hakim), أ ْصدقاء
(teman-teman).
2. Alif tā’niṡ mamdudah tidak menghalangi dari perubahan isim kecuali sebagai alif
zaidah (tambahan). dan kaidahnya: Alif tā’niṡ mamdudah itu terletak setelah tiga huruf
asli atau lebih. Alif maqṣūrah dan alif mamdudah adalah wazan-wazan yang sudah
dikenal masyhur, yakni dipanjangkan. Dilihat di kitab Hasyiyah Yasiin 'ala al-
Faakih
(3) Yakni puncaknya, maka tidak dijamak dengan jamak taksir sekali lagi setelah bentuk
ṣigah ini - cukup - kitab Al-Hamidiy halaman 46.
(4) QS At-Taubah ayat 25
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 200
(6)
Isim ‘alam muannaṡ ada tiga macam:
ح ح ح
1. Muannaṡ pada lafaẓ dan makna, contoh: ( فاط حمةFatimah); ( حمكةMekah).
ح ح ح ْ ح ح
2. Muannaṡ lafaẓnya saja, contoh: ( ِحْ حزةHamzah); حة ( طلThalhah). Keduanya muannaṡ
pada lafaẓnya saja, karena keduanya diakhiri dengan salah satu tanda tā’niṡ yaitu
tā’ marbuṭah.
( حزيْنح حZainab), karena tidak
3. Muannaṡ pada maknanya saja, contoh: ( حم ْر حي حمMaryam); ب
adanya tanda tā’niṡ yang tiga (1) tā’, (2) alif tā’niṡ mamdudah dan (3) alif tā’niṡ
maqṣūrah.
Isim 'alam muannaṡ termasuk isim gairu munṣarif kecuali nama Arab yang tersusun
ٌْ
dari tiga huruf yang tengah sukun, contoh: ( هندHindun) maka boleh bertanwin dan
boleh tidak bertanwin.
(7)
Ke-'ajam-an dari sebuah nama diindikasi dari beberapa hal, yaitu: keluar nama itu
ح
dari susunan kata orang Arab, seperti: إس حماعيْل
ْ (Ismail), di antaranya mengutip
pendapat para imam Nahwu antara lain: "jika berkumpul padanya apa-apa yang
tidak berkumpul dalam percakapan orang Arab, seperti huruf jim dan ṣād, seperti
ح ح ح حatau jim dengan kāf, seperti سك ُّر حج حةdan
منْ ح,
ص ْوْلحان, atau huruf jim dan qāf, seperti جنيْ حق
ح
semua nama para nabi shalawat dan salām atas mereka, kecuali yang empat ممدا
(Muhammad); ( حصالاṢāliḥ); ( ش حعيْباSyu'aib) dan ( هوداHūd), termasuk munṣarif ن ْو ٌح
ْ ح ح
(Nūh) dan ( ل ْو ٌطLūṭ) untuk meringankan keduanya, dan digabung menjadi (”)صنش ْمله.
Dilihat di: Al-Fakihi 'ala alqathri bab 2 hal 267 dan Al-Kawakib bab 1 hal 98.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 201
(8)
Ibnu Ya'isy berkata: Tarkib/susunan Mazjiy itu dibentuk dari dua isim menjadi satu
isim...
Syarah al-Mufashshil tulisan Ibnu Ya'isy bab 2 hal 69. Dinamakan Mazjiy karena ia
ح ح
menggabungkan ( )ي ْمَتجsatu isim dengan isim lainnya setelah digabung menjadi satu
kata.
(9) حseperti ()سيْبح حويْه, keadaannya mabni atas
Karena susunan mazjiy yang berakhiran ()ويْه,
kasrah (ini yang masyhur) dan boleh juga mamnu' minaṣ-ṣarf; karena sima'i. Dilihat
di kitab Al-Kawakib bab 1 hal 97)
حْح
(10) Yaqut al-Hamawiy berkata: علبحك
ب/ Ba'labakka adalah nama kota tua yang jaraknya
dengan Damaskus adalah tiga hari perjalanan. Nama itu adalah isim yang tersusun
ٌْح ح
dari ()بعل yaitu nama satu berhala, dan ( )بحكasalnya dari بحك عنقهyakni
menghancurkannya; adapun menisbatkan/menghubungkan berhala tersebut
kepada Bakka yaitu nama seorang lelaki, atau yang menjadikan leher-lehernya
hancur...cukup... Mu'jam al-Buldan bab 1 halaman 453.
(11) Hadramaut (ت ح ْ ح ح ْ ح
)حُضموadalah nama satu kota yang termasyhur di Yaman yaitu isim
ح ح حdan
ح ٌ
'alam yang tersusun dari kata ُض حم ْوت
ح ْ ح ْ
(12) Ma'dikariba ( )معديكر حب: nama orang, yaitu isim 'alam yang tersusun dari حمعديdan
ح
كر حب. Dilihat di kitab Al-Kawakib bab 1 halāman 97
ْ ْ ح
Catatan: Sebagian dari para pemula salah mengharakati dengan (;)معديكر حب karena
terpautnya ya' dengan kaf kemudian mereka menambah huruf ya' dan berkata
Ma'diyukriba
(13) Tambahan alif dan nūn; sebelumnya ada tiga huruf asli atau lebih.
ْح
(14) Ibnu Ya'isy berkata: Wazan fi'il, contohnya: غلب ;يحزيْد
ْ ْ
يع حمر ;يحشكر ;ت, jika diberi nama
dengannya. Yang demikian ini mamnu' minaṣ-ṣarf...cukup...Syarah Al-Mufashshil
bab 1 halaman 96. Dan Ibnu 'Aqil berkata: wazan yang dikhususkan untuk fi'il, tidak
ح ح ح
didapati selainnya kecuali hanya sedikit. Yang demikian itu seperti فعلdan فعل,
ح
maka jika seseorang dinamakan ( )ض حبatau ( )َك حمmaka ia termasuk isim gairu
munṣarif... (bab 3 halāman 333)
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 202
ح ح
6- Apabila ma'dul, contohnya: ع حمر, ز ححل, هبحل,... (15)
Di antara bukti isim 'alam yang termasuk gairu munṣarif dalam al-
ٰ (﴿ألْ ٰق ح16) (Dia
Qur'an al-Karim, firman-Nya تعاَل: ﴾ٮهاَ إَل حم ْر حي حم
ٰٓ ( ح ْ ح17)
menyampaikannya kepada Maryam), ﴾أو ححيْناَ إَل ابْ ٰرهيْ حم( ﴿وdan Kami
wahyukan kepada Ibrahim) .
📝 Kata Sifat: Kata sifat yang termasuk sebagai isim gairu munṣarif ada di
tiga tempat:
ح ح ْ ح ح ح ْ ح
1. Yang mengikuti wazan fi'il (18) , contoh: ( أخُضhijau), ( أكرمpaling
ْ ح
mulia), ( أح حس حنpaling baik), dll.
ح ح ح
2. Yang berakhiran alif dan nūn sebagai tambahan, contoh: ع ْطشان
ح ح ْ ح
(haus), ( حج ْو حَعنlapar), ( غضبحانmarah), dll.
ْ ْ
(15)
Makna ال حعدلyang dihubungkan dengan isim 'alam ini adalah setiap yang berwazan
ح ح
( )فاعلkemudian berubah menjadi wazan ف حعلseperti ع حم حرalma'dul (berubah) dari حَعمر
ح ٌ ح
; dan ( )ز ححلdari زاحل. Para ahli Nahwu menemukan ada empat belas isim 'alam yang
berwazan ()ف حعل. Orang-orang Arab melafaẓkannya sebagai gairu munṣarif, dan
padanya hanya ada satu penghalang (satu 'illah), mereka memperkirakannya
ح
adalah penghalang yang lain yang dikategorikan "alma'dul/ dirubah" dari فعل.
Dilihat di Al-Kawakib bab 1 halaman 94.
(16)
QS An-Nisa ayat 171
(17) QS An-Nisa ayat 163
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 203
ْ ح ح
3. Berupa ma'dulah/ yang berubah(19), contoh : ( حمث حًنdua-dua), ثلث
ح
(tiga-tiga), ( ر حباعempat-empat), dll.(20)
Bukti keberadaan kata sifat sebagai isim gairu munṣarif, firman Allah
ْ ْ ح ( ﴿فح ح20) (maka balaslah penghormatan itu dengan yang
تعاَل: ﴾ح ُّيوا بأح حس حن من حهآ
lebih baik darinya).
Ketahuilah, jika isim gairu munṣarif diiḍāfahkan atau dilekatkan Al
kepadanya, maka sesungguhnya ia kembali ke asalnya yaitu dijarkan
dengan kasrah (21), contoh pada firman Allah تعاَل:
ْح ْ ْ ح ح حح ْ ح حْح
﴾( ﴿لقد خلقنا اِلن حسان ِف أح حسن تقويْ ٍم22) (sungguh telah Kami ciptakan manusia
ْ
itu dalam bentuk sebaik-baiknya), maka kata أح حسنdiiḍafahkan kepada
ْح
yang setelahnya yaitu تقويْ ٍم, maka dijarkan dengan kasrah. Dan contoh
ْ ح ْ ( ح23)
firman Allah تعاَل: ﴾﴿وأنت ْم حَعكف ْون ِف ال حم حساجد (sedangkan kamu beri'tikaf
ْ
(18) Wazan tidak menjadi penghalang bagi sifat selain wazan أف حعلterlepas dari wazan
yang kita pelajari. Syarah asy-Syudzur hal 453.
ْ ح
Anda katakan : Dikehendaki olehnya yang terdapat pada kata sifat berwazan أف حعل
ح ح ( أح ْ حmerah), ( أح ْس حو حدhitam), dan
seperti pada isim-isim warna, contoh: ( أ ْبيحضputih), ِح حر
ْ ح
warna lainnya, sebagaimana kita temukan pula pada isim tafḍil, contoh: ( أك حر حمpaling
ْ ح ح ْ ح حْ حح
mulia), ( أح حس حنpaling baik), ( أعظ حمpaling agung), شف أdan sifat-sifat lainnya.
(19) Dan ia adalah yang berada sebagai 'adad/ bilangan, contoh: ِن ( حمثْ حdua-dua), ث ح ح
ثل
ح ح
(tiga-tiga), ( رباعempat-empat). Dan ini merupakan ma'dul/ yang berubah dari lafaẓ
ْ ْ ْ ْ ح ح
bilangan asal yang diulang. Maka حمث حِنmerupakan pengganti dari اثنحْي اثنحْي, dan ثلث
حح ح حح ح
pengganti dari ثلث ٍة ثلث ٍة, demikian pula sisanya.
(20)
QS An-Nisa' ayat 86.
(21)
Ibnu Malik memberikan isyarat hal ini dengan perkataannya: "Setiap isim gairu
munṣarif dijarkan dengan (harakat) fatḥah, selama tidak diiḍāfahkan dan tidak berada
setelah AL.
(22) QS At-Tin ayat 4.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 204
ْ
didalam masjid); maka kata ال حم حساجدdijarkan dengan kasrah karena masuk
AL kepadanya. *
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Isim Gairu Munṣarif 205
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Definisi Kata yang Terdapat pada Buku Ini 206
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Definisi Kata yang Terdapat pada Buku Ini 207
16. Af'alul Khamsah/ Fi'il yang lima: yaitu semua fi'il muḍāri’ yang
bersambung alif iṡnain, atau wāu jamak, atau yā’ mukhāṭabah,
17. Fa’il/ Pelaku: yaitu isim marfū’ yang disebutkan sebelumnya fi’ilnya
(perbuatannya).
18. Naibul fa'il: ia adalah isim marfū’ yang tidak disebutkan bersamanya
fa'il/ pelakunya.
19. Mubtadā: ia adalah isim marfū’ yang terbebas dari 'amil- 'amil lafaẓ.
20. Khabar: ia adalah isim marfū’ yang merupakan penjelasan terhadap
mubtadā'.
21. Na'at: ia adalah salah satu tābi'un/pengikut yang melengkapi kata
yang diikuti dengan salah satu sifat dari sifat kata yang diikuti.
22. ‘aṭaf: ia adalah tābi’ /pengikut yang antara kata tersebut dengan yang
diikutinya dihubungkan dengan salah satu huruf ‘aṭaf.
23. Badal: ia adalah tābi’/pengikut yang mengikuti maksudnya dengan
hukum tanpa menggunakan perantara.
24. Maf’ūl bih: ia adalah isim yang dinaṣabkan yang berlaku fi'il atasnya.
25. Maf’ūl Muṭlaq: ia adalah isim maṣdar yang dinaṣabkan sesuai dengan
'amilnya dalam lafaẓ atau maknanya
26. Ẓaraf zamān: ia adalah isim yang menunjukkan waktu yang
dinaṣabkan dengan takdir yang mengandung makna ِف.ي
27. Ẓaraf makān: ia adalah isim yang menunjukkan tempat yang
dinaṣabkan dengan takdir yang mengandung makna ِف.ي
28. Hāl: ia adalah isim yang dinaṣabkan yang menjelaskan sesuatu yang
belum jelas mengenai kondisi/ keadaan.
29. Tamyīz: ia adalah isim yang dinaṣabkan yang menjelaskan sesuatu
yang belum jelas dari żat atau naṣab.
30. Mustaṡnā: ia adalah isim yang disebutkan setelah ِإ َّلatau yang serupa
dengan itu untuk membedakan sesuatu yang sebelumnya berdasar
hukum.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Definisi Kata yang Terdapat pada Buku Ini 208
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Definisi Kata yang Terdapat pada Buku Ini 209
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Pedoman dalam Mengi’rāb 210
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Kitab-kitab Rujukan 211
Kitab-kitab Rujukan
(Al-Qur'an al-Karim)
(Irsyad dzawi alfathan): Syaikh Muqbil Alwadi'i, cetakan pertama,
Maktabah al-atsriyah 1408 H
(I’rāb tiga puluh surat alqur'anul karim): Ibnu Halawayh, Darul
kutub, Beirut, 1970 M.
(I’rāb alqur'an): Abu Ja'far Annahhas, pentahqiq Zuhair, 'alimul
kutub, cetakan kedua,1405 H
(I’rāb alqur'an wa bayanuhu): Muhammad Muhyiddin Addarwisy,
Dar ibn Katsir, 1977 M
(Adhwa'ul bayan): Syinqity, 'alimul kutub, Beirut
(Imla' maa man bihi arrahman): Akbary, Darul fikri, Beirut, cetakan
pertama, 1986 M
(Inbahurrawah 'ala anbahinnuhah): Qifthi, pentahqiq Muhammad
Abu Alfadhli Ibrahim, Muassasah alkutub Atstsaqafiyah, Beirut,
cetakan pertama, 1986 M
(Badai'ul fawaid): Ibnu Qayyim dengan pengawasan Bakr Abu Zaid,
Darul'alim alfawaid, cetakan pertama, 1425 H
(Baghiyah alwi'ah): Syuyuthi, pentahqiq Muhammad Abu Fadli
Ibrahim, cetakan pertama, Mathbā’ah Alhalabi
(Tajul 'Urus): Zubaidi, Maktabah Darulhayah, Beirut
(Jami' addurus al'arabiyah): Musthafa alghulayiini, Maktabah
Al'ashriyah, 1423 H
(Aljadwalu fii’rāb alqur'an wa shurufuhu): Mahmud Shofi, Dar
Arrasyid, cetakan pertama, 1986 M
(Hasyiyah ibn Alhajj 'ala al-Ājurrūmiyyah): Ibn Alhajj, Darul fikri,
1421 H
(Hasyiyah Al-asymawi 'ala al-Ājurrūmiyyah): Asymawi, Dar
addhiyā’, Mesir, cetakan pertama.
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Kitab-kitab Rujukan 212
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Kitab-kitab Rujukan 213
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Kitab-kitab Rujukan 214
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah
Kitab-kitab Rujukan 1
Al-Mumti’ Fī Syarhil-Ājurrūmiyyah