Anda di halaman 1dari 14

WIDYA TEMBUNG

1. Arti
Tembung atau kata yaitu rangkaian suara yang keluar dari mulut yang memiliki arti dan
diketahui maksudnya (sasangka, 2008 :38) jadi, rangkaian suara yang keluar dari mulut tanpa
memiliki arti, bukan dinamakan kata.
tembung utawi kata inggih punika rangkean suwanten ingkang medal saking cangkem ingkang
nggadhahi artos lan dipun ngertosi tegesipun (sasangka, 2008 :38) dados, rangkean suwanten
ingkang medal saking cangkem tanpa nggadhahi artos, sanes dipunwastani tembung.
2. Bentuk
A. Tembung lingga (kata dasar)
Tembung lingga (kata dasar) yaitu kata yang masih utuh, belum mendapatkan imbuhan atau
mengalami perubahan(sasangka. 2008:39). Tembung lingga bias dikatakan tembung bebas,
wungkul, asli dan wantah. Menurut susunan kata (wanda), tembung lingga dibagi menjadi
tiga, yaitu satu suku kata (wanda), dua suku kata (rong wanda), dan tiga suku kata(telung
wanda).
tembung lingga (tembung dhasar) inggih punika tembung ingkang taksih wetah, dereng
angsal imbuhan utawi ngalami ebah (sasangka. 2008:39). tembung lingga bias
dipunsanjangaken tembung bebas, wungkul, asli lan wantah. midherek susunan tembung
(wanda), tembung lingga dipunperang dados tiga, inggih punikasa wanda (wanda), kalih
wanda (rong wanda), lan tigang wanda (telung wanda).
Contoh :

B. Tembung Andhahan (kata jadian)


Tembung andhahan (kata jadian) yaitu kata yang sudah mengalami perubahan dari kata
yang sudah mengalami perubahan dari kata dasarnya. Perubahannya terdapat pada awal
(ater-ater), tengah(seselan), dan akhir kata (panembang).
tembung andhahan (tembung jadian) inggih punika tembung ingkang sampun ngalami ebah
saking tembung ingkang sampun ngalami ebah saking tembung dhasaripun. perubahanipun
wonten ing awal (ater-ater), tengah(seselan), lan akhir tembung (panembang).

3. Ater-ater/awalan /prefix
Ater-ater merupakan imbuhan yang terletak didepan kata dasar. Ater-ater ada dua yaitu ater –
ater anuswara dan ater-ater dak-, kok-, di- atau yang dikenal ater-ater tripurusa merupakan
tembung sesulih (kata ganti milik), jadi bukan merupakan awalan. Ater-ater di- masih
dikategorikan ater-ater karena mempunyai fungsi sebagai tembung kriya tanggap (kata kerja
pasif)
ater-ater inggih punika imbuhan ingkang papan didepan tembung dhasar. ater-ater wonten kalih
inggih punika ater –ater anuswara lan ater-ater dak-, koh , di-atau ingkang dipuntepang ater-
ater tripurusa inggih punika tembung sesulih (tembung gantos gadhahipun[KAGUNGANIPUN]),
dados sanes inggih punika awalan. ater-ater di-masih dikategorikan ater-ater amargi gadhah
fungsi dados tembung kriya tanggap (tembung nyambut damel pasif)
1) Ater-ater anuswara
Ater-ater anuswara atau hidung (nasal). Ater-ater anuswara dalam bahasa
Indonesia yakni me-N. ater-ater anuswara yaiku m-, n-, ng- dan ny-. Kata yang
dimulai konsononan p,w,t,th,c,k dan s jika diberi imbuhan ater-ater anuswara akan
lebur. Seperti contoh :

ater-ater anuswara utawi irung (nasal). ater-ater anuswara lebeting basa indonesia
inggih punika me-n. ater-ater anuswara yaiku m-, n-, ng-dan ny-. tembung ingkang
dipunwiwiti konsononan p, w, t, th, c, k lan s bilih dipunsukani imbuhan ater-ater
anuswara ajeng[badhe] lebur. kados tuladha :

Ater-ater ng- jika bersambung dengan tembung lingga sawanda (satu suku kata)
berubah menjadi nge-.

ater-ater ng-jika bersambung kalih[kaliyan] tembung lingga sawanda (sa wanda )


ebah dados nge-.

2) Ater-ater di-
Ater-ater di- dalam bahasa karma menjadi dipun-. Ater-ater di- memiliki fungsi
menjadi tembung kriya tanggap (kata kerja pasif). Menurut sasangka (2008:51),
ater-ater di- digunakan dalam bahasa jawa ngko dan situasi tidak resmi. Ater-
ater dipun- digunakan dalam bahasa jawa karma dan situasi resmi. Hal yang
sama pada ater-ater ka- digunakan pada situasi resmi, walaupun ater-ater
tersebut dalam tataran bahasa jawa ngoko. Contoh-cotoh ater-ater sebagai
berikut :
ater-ater di-dalam basa karma dados dipun-. ater-ater di-memiliki fungsi dados
tembung kriya tanggap (tembung nyambut damel pasif). midherek sasangka
(2008:51), ater-ater di-digunakan lebeting basa jawi ngko lan kawontenan
mboten resmi. ater-ater dipun-digunakan lebeting basa jawi karma lan
kawontenan resmi. bab ingkang sami ing ater-ater ka-digunakan ing
kawontenan resmi, sanadyan ater-ater kasebat lebeting tataran basa jawi
ngoko. contoh-cotoh ater-ater dados puniki:

4. Seselan/sisipan/infiks
Seselan (sisipan) yaitu imbuhan yang ada ditengah kata. Jumlah seselan dalam bahasa jawa ada
empat yaitu -um-, -in-, -er-, dan –el-.
seselan (sisipan) inggih punika[MENIKA] imbuhan ingkang wonten ditengah tembung. jumlah
seselan lebeting basa jawi wonten sekawan inggih punika -um-, -in-, -er-, lan –el-.
a. Seselan –um-
Seselan –um- yang bergandengan dengan kata dasar menjadi tembung kriya tanduk tanpa
lesan (verba intransitive) dan tembung kaanan (kata sifat). Seselan –um- yang membentuk
tembung kriya tanduk tanpa lesan seperti contoh berikut ini:
seselan –um-yang gandengan kalih[kaliyan] tembung dhasar dados tembung kriya singat
tanpa lesan (verba intransitive) lan tembung kaanan (tembung sifat). seselan –um-yang
mbentuk tembung kriya singat tanpa lesan kados tuladha salajeng puniki:

Seselan –um- yang membentuk tembung kaana, perhatikan contoh berikut :


seselan –um- inkang mbentuk tembung kaana, wigatosaken tuladha punika:

Seselan –um- disebut bawa ma karena jika disisipi tembung lingga apurwa vocal, seselan –
um- berubah menjadi-m- dan terjadi didepan kata (sasangka,2008:59).
Perhatikan contoh berikut :
seselan –um-disebut bekta ma amargi bilih disisipi tembung lingga apurwa vocal, seselan –
um-berubah menjadi-m-dan kedados didepan tembung (sasangka, 2008:59). wigatosaken
tuladha puniki:

Tembung lingga yang awalannya huruf “p” lalu mendapat seselan –um-, huruf”p’ berubah
menjadi “k”. hal yang sama, tembung lingga yang berawalan huruf “b” lalu mendapat
sisipan –um-, huruf “b” berubah menjadi”g”. perhatikan contoh berikut :
tembung lingga ingkang awalanipun aksara “p” lajeng angsal seselan –um-, huruf”p’ ebah
dados “k”. bab ingkang sami, tembung lingga ingkang berawalan aksara “b” lajeng angsal
sisipan –um-, aksara “b” ebah menjadi”g”. wigatosaken tuladha puniki:

b. Seselan-er-
Jumlah kata yang mendapat seselan –er- tersebut terbatas. Terkadang seselan –er- berubah
menjad –r- perhatikan contoh berikut :
cacahing tembung ingkang angsal seselan –er-tersebut kewates . kadhang-kadhang seselan
–er-berubah menjad –r-perhatikan tuladha puniki:

Tembung lingga (kata dasar ) yang memperoleh seselan –er- memiliki arti ‘sekali’ atau
‘mbangetake’.
tembung lingga (tembung dhasar ) ingkang angsal seselan –er- nggadhahi artos ‘sekali’ utawi
‘mbangetake’.

5. Panambang / akhiran / sufiks


Panambang atau akhiran sufiks yaitu imbuhan yang terletak pada akhir kata (sasangka, 2008 :
64). Penulisan disambung dibelakang kata atau sebelah kanan kata dasar (tembung lingga) dan
tidak bias dipisahkan. Penulisan yang ada pada masyarakat atau para pelajar mayoritas dipisah
dengan kata dasarnya. Hal tersebut tidak dibenarkan. Jumlah panambang ada 4 yaitu –I, -a, -e
dan –ake.
panambang utawi akhiran sufiks inggih menika imbuhan ingkang papan ing akhir tembung
(sasangka, 2008 : 64). penyeratan dipunsambet dibelakang tembung utawi sebelah tengen
tembung dhasar (tembung lingga) lan mboten bias dipunpisahaken. penyeratan ingkang wonten
ing masyarakat utawi para pelajar mayoritas dipunpisah kaliyan tembung dhasaripun. bab
kasebat mboten dipunleresaken. jumlah panambang wonten 4 inggih punika–i, -a, -e lan –ake.
a. Panambang –i
Panambang –I jika bersambung dengan kata dasar akhiran vocal, maka berubah menjadi -ni.
Jika bersambung dengan kata dasar akhiran konsonan tidak terdapat perubahan.
panambang –i bilih bersambung kalih[kaliyan] tembung dhasar akhiran vocal, mila ebah
dados -ni. bilih bersambung kalih[kaliyan] tembung dhasar akhiran konsonan mboten
wonten owah
Contoh :

Kata dasar berakhiran vocal I apabila menambat panambang –I berubah menjadi e.


demikian dengan kata dasar berakhiran vocal u berubah menjadi o jika mendapat imbuhan
panambang –i.
tembung dhasar berakhiran vocal i menawi menambat panambang –i ebah dados e.
mekaten kalih tembung dhasar berakhiran vocal u ebah dados o bilih angsal imbuhan
panambang –i.
Contoh :

Kata dasar yang memiliki panambang –I berubah menjadi kata kerja dan memiliki arti
menyuruh (sasangka, 2008:65). Kata ‘tamba’ menjadi ‘tambani’ berarti ‘menyuruh minum
obat’. Kata ‘jiwit’ menjadi ‘jiwiti’ berarti ‘ menyuruh menyubit’.
tembung dhasar ingkang nggadhahi panambang –i ebah dados tembung nyambut damel lan
nggadhahi artos ngengken (sasangka, 2008:65). tembung ‘tamba’ dados ‘tambani’ gadhah
artos ‘menyuruh ombe obat’. tembung ‘jiwit’ dados ‘jiwiti’ gadhah artos ‘ ngengken
menyubit’

b. Panambang-a
Penulisan panambang –a bersambung dengan kata dasar berakhiran vocal dan konsonan
tidak terdapat perubahan. Perubahan tidak pada penulisan, tetapi pada pengucapan. Kata
dasar berakhiran vocal dan mendapat panambang –a diucapkan –ya atau –wa. Kata dasar
berakhiran konsonan, tidak terjadi perubahan dalam pengucapan, tetapi konsonan terakhir
diucapkan tebal.
Contoh :
penyeratan panambang –a bersambung kalih[kaliyan] tembung dhasar berakhiran vocal lan
konsonan mboten wonten ebah . ebah mboten ing penyeratan, nanging ing pengucapan.
tembung dhasar berakhiran vocal lan angsal[KEPARING] panambang –a
dipunsanjangaken[DIPUNATURAKEN] –ya utawi –wa. tembung dhasar berakhiran konsonan,
mboten kedados ebah lebeting pengucapan, nanging konsonan pungkasan
dipunsanjangaken[DIPUNATURAKEN] kandhel. tuladha :

Kata dasar yang bersambung dengan panambang –a memiliki tiga arti, yaitu menyuruh
supaya, seumpama atau walaupun, dan harapan supaya (sasangka, 2008:67).
Uraiannya seperti berikut :
tembung dhasar ingkang bersambung kalih panambang –a nggadhahi tiga artos, inggih
punika ngengken supados, seumpama utawi sanadyan, lan pangajeng-ajeng supados
(sasangka, 2008:67). uraianipun kados puniki:

c. Panambang –e
Penulisan panambang –e yang bersambung dengan kata dasar yang berakhiran vocal
berubah menjadi –ne, sedangkan kata dasar berakhiran konsonan tidak ada perubahan.
Contoh :
penyeratan panambang –e ingkang bersambung kalih[kaliyan] tembung dhasar ingkang
berakhiran vocal ebah dados –ne, dene tembung dhasar berakhiran konsonan mboten
wonten ebah . tuladha :

d. Panambang –ake
Penulisan panambang –ake jika disambung dengan kata dasar berakhiran vocal berubah
menjadi –kake. Sebaliknya, jika disambung dengan kata dasar berakhiran konsonan tidak
mengalami perubahan.
Contoh :
penyeratan panambang –ake bilih dipunsambet kalih[kaliyan] tembung dhasar berakhiran
vocal ebah dados –kake. sa-wangsulipun, bilih dipunsambet kalih[kaliyan] tembung dhasar
berakhiran konsonan mboten ngalami ebah . tuladha :
Kata dasar yag bersambung dengan panambangake menjadi tembung kriya tanduk mawa
lesan (kata kerja aktif intransif) dan memiliki arti ‘menyuruh’ (sasangka, 2008:85). Contoh
kata ‘gawa’ mendapat panambang –ake menjadi ‘gawaake’ berate ‘menyuruh membawa’.
tembung dhasar yag bersambung kalih[kaliyan] panambangake dados tembung kriya singat
mawa lesan (tembung nyambut damel aktif intransif) lan nggadhahi[NGAGUNGANI] artos
‘menyuruh’ (sasangka, 2008:85). tuladha tembung ‘gawa’ angsal[KEPARING] panambang –
ake dados ‘gawaake’ berate ‘menyuruh membawa’.

6. Bebarengan / gabungsn /konfiks


Imbuhan bebarengan yaitu imbuhan yang menggunakan ater-ater dan panambang dengan
bersamaan (sasangka, 2008:86).
imbuhan bebarengan inggih punika[MENIKA] imbuhan ingkang ngangge[NGAGEM] ater-ater lan
panambang kalih[kaliyan] sesarengan (sasangka, 2008:86)
a. Wuwuhan N-I, N-a, N-ake masing-masing memiliki empat jenis yakni m-I,n-I,ng-I,ny-I,m-a,n-
a,ng-a,ny-a,m-ake,n-ake,ng-ake, dan ny-ake. Semua kata tersebut membentuk kata kerja.
Dengan demikian memiliki arti melakukan pekerjaan
Contoh :
wuwuhan n-i, n-a, n-ake piyambak-piyambak nggadhahi[NGAGUNGANI] kawan jinis inggih
punika[MENIKA] m-i, n-i, ng-i, ny-i, m-a, n-a, ng-a, ny-a, m-ake, n-ake, ng-ake, lan ny-ake.
sadayaning tembung kasebat mbentuk tembung nyambut damel. kalih[kaliyan] mekaten
nggadhahi[NGAGUNGANI] artos nglampahaken[NINDAKAKEN] pandamelan tuladha :

Kata ‘mlayoni’ berarti ‘melakukan pekerjaan lari’ kata ,nutupi, berarti ‘melakukan pekerjaan
menutup’. Kata ‘nggambara’ berarti ‘menyuruh orang lain untuk menggambar’. Kata
‘nyilihke, berarti ‘menyuruh meminjamkan’
b. Wuwuhan di-i, di-a, di-ana dan di-ake yang bersambung dengan kata dasar menjadi kata
kerja pasif.
Contoh :
7. Jenis kata
a. Tembung aran
Tembung aran yaitu kata yang menjelaskan nama barang atau yang dianggap barang
(sasangka, 2008:115). tembung aran bias ditandai dengan tambahan kata dudu(bukan) da
nana (ada) didepan tembung aran. Contoh :

Tembung aran tersebut bias ditandai jika dibelakang katanya diberi sing. Contoh :

Tembung aran tidak bias disambung dengan kata ora. Contoh :

b. Tembung kriya
Tembung kriya yaitu kata yang menjelaskan tingkah laku atau pekerjaan (sasangka,
2008:118). Kriya terbentuk dari tembung lingga dan andhahan. Tembung kriya yang
terbentuk dari tembung lingga, seperti adus, tuku, adol, pindah dan sebagainya. Tembung
kriya yang terbentuk dari tembung andhahan seperti tembung mangan,nyapu, nulis
dansebagainya.
tembung kriya inggih punika[MENIKA] tembung ingkang njlentrehaken
lampahan[TINDAKAN] utawi pandamelan (sasangka, 2008:118). kriya kewujud saking
tembung lingga lan andhahan. tembung kriya ingkang kewujud saking tembung lingga,
kados adus, tuku , adol, pindhah[JENGKAR] lan sanesipun . tembung kriya ingkang kewujud
saking tembung andhahan kados tembung mangan, nyapu, nyerat dansebagainipun.
Tembung kriya dapat ditandai dengan kata ora.
Contoh :
Mangan = ora mangan
Nyapu = ora nyapu
Tembung kriya dibagi menjadi dua yaitu tembung kriya tanduk dan tanggap.
1) Tembung kriya tanduk
Yaitu tembung kriya yang jejer (subjek) menjadi pelaku. Tembung kriya dibagi menjadi
dua yaitu kriya tanduk mawa lesan dan tanpa lesan.
Tembung kriya tandur mawa lesan (kata kerja transitif) yaitu tembung kriya yang
membutuhkan kata lain dibelakang atau lesan (objek)
Ciri-cirinya yaitu tembung kriya yang menggunakan ater-ater anuswara(m-,n-,ng-, dan
ny-) ater-ater anuswara (m-,n-,ng- dan ny-) dan panambang –I atau –ake.
Contohnya yaitu mbalangi, nunggoni, ngajeni, nyurungi dsb.
Tembung kriya tanduk tanpa lesan (kata kerja intransitive) yaitu tembung kriya yang
tidak membutuhkan kata lain dibelakang atau lesan (objek). Contoh :mbledhos, nangis
ngetan, nyamar dsb.
inggih punika[MENIKA] tembung kriya ingkang jejer (subjek) dados pelaku . tembung
kriya dipunperang dados kalih inggih punika kriya singat mawa lesan lan tanpa lesan.
tembung kriya tandur mawa lesan (tembung nyambut damel transitif) inggih punika
tembung kriya ingkang mbetahaken tembung sanes dibelakang utawi lesan (objek) ciri-
cirinipun inggih punika tembung kriya ingkang nganggeater-ater anuswara(m-, n-, ng-,
lan ny-) ater-ater anuswara (m-, n-, ng-dan ny-) lan panambang –i utawi –ake.
tuladhanipun inggih punika[MENIKA] mbalangi, nunggoni, ngajeni, nyurungi dsb.
tembung kriya singat tanpa lesan (tembung nyambut damel intransitive) inggih
punika[MENIKA] tembung kriya ingkang mboten mbetahaken tembung sanes
dibelakang utawi lesan (objek). tuladha :mbledhos, nangis[MUWUN] ngetan, nyamar
dsb.
2) Tembung kriya tanggap
Tembung kriya tanggap (kata kerja pasif) yaitu tembung kriya yang jejer (subjek)
menjadi menjadi sasaran (penderita). Tembung kriya tanggap diimbuhi ater-ater
di-,ka-,ke-, seselan-in- dan klitik dak- dank o-.
tembung kriya tanggap (tembung nyambut damel pasif) inggih punika[MENIKA]
tembung kriya ingkang jejer (subjek) dados dados sasaran (penderita). tembung kriya
tanggap dipunimbeti ater-ater wonten, ka-, kaping , seselan-in-dan klitik dak-dank o-.

c. Tembung kahanan
Yaitu kata yang menjelaskan sifat atau watak suatu barang. Tembung kahanan ditandai
dengan kata luwih, rada, paling dan banget. Contoh :
inggih punika[MENIKA] tembung ingkang njlentrehaken sifat utawi watak setunggaling
barang. tembung kahanan dipuntandani kalih[kaliyan] tembung luwih, rada, paling lan
sanget. Tuladha:
Selain ciri-ciri tersebut, tembung kahanan berfungsi menjelaskan tembung aran tersebut.
Contoh :
kejawi ciri-ciri kasebat , tembung kahanan berfungsi njlentrehaken tembung aran kasebat .
tuladha :

d. Tembung katrangan
Yaitu kata yang memberi keterangan pada kata lain, selain kata benda.
Contoh :
inggih punika[MENIKA] tembung ingkang nyukani[MARINGI] katrangan ing tembung sanes,
kejawi tembung benda. tuladha :

e. Tembung sesulih

Yaitu kata yang digunakan sebagaipengganti orang, barang atau yang dianggap barang .
tembang sesulih dibagi menjadi empat yaitu sesulih prusa, pandarbe, panuduh, dan pitakon.

inggih punika tembung ingkang dipunangge sebagaipengganti tiyang, barang utawi ingkang
dipunanggep barang . sekar sesulih dipunperang dados sekawan inggih punika sesulih prusa,
pandarbe, panuduh, lan pitakon.
1) Sesulih Purusa

Tembung sesulih purusa (kata ganti orang) yaitu kata yang digunakan untuk menggantikan
orang. Terbagi menjadi tiga jenis yaitu :

Tembung sesulih purusa (tembung gantos tiyang) inggih punika tembung ingkang dipunangge
kanggenggantosaken tiyang. kaperang dados tigang jinis inggih punika :

• Utama purusa (kata ganti orang pertama) yaitu aku, kula, kawula, ingsun, abdi, dan
dalem
• Madyama purusa (kata ganti orang kedua) yaitu kowe, sampeyan, penjenengan, dan sira
• Pratama purusa (kata ganti ketiga) yaitu dheweke, dheke, piyambakane, dan
panjenengane
2) Sesulih Pandarbe

Tembung sesulih panderbe (kata ganti milik) yaitu kata yang digunakan untuk menggantikan
milik. Terbagi menjadi dua jenis yaitu :

Tembung sesulih panderbe (tembung gantos kagunganipun) inggih punika tembung ingkang
dipunangge kangge nggantosaken gadhahipun. Kaperang dados kalih jinis inggih punika :

• Proklitik yaitu tembung sesulih pandarbe yang terletak di awal kata. Bentuk proklitik
yaitu dak-/tak- dan ko-. Contoh proklitik, kata ‘daktuku’ dari kata dak- (tembung sesulih
pandarbe) dan tuku (tembung kriya).
• Enklitik yaitu tembung sesulih pandarbe yang terletak di akhir kata. Bentuk enklitik yaitu
–ku, dan –mu. Contoh enklitik, kata ‘tasku’ dari kata ‘tas’ (tembung aran) dan –ku
(tembung sesulih pandarbe)
3) Sesulih Panuduh

Tembung sesulih panuduh (kata ganti penunjuk) yaitu kata yang menunjukkan tempat abarang
atau suatu bab. Terbagi menjadi tiga jenis sesulih panuduh lumrah (iki,iku,kae,niki,niku,dan
punika), panuduh papan (kene,kono,kana,ngriki,ngriku,dan ngrika), dan panuduh sawijining bab
(ngene, ngono, ngana, dan ngoten).

Tembung sesulih panuduh (tembung gantos panedah ) inggih punika tembung ingkang nedahi
papan abarang utawi setunggaling bab. kaperang dados tigang jinis sesulih panuduh limrah (iki,
iku , kae, niki, niku, lan punika), panuduh papan (kene, kono, kana, ngriki, ngriku , lan ngrika),
lan panuduh sawijining bab (ngene, ngono, ngana, lan ngoten).

4) Sesulih Pitakon

Tembung sesulih pitakon (kata ganti penanya) yaitu kata yang digunakan untuk bertanya. Kata
tersebut yaitu apa, sapa, kapan, endi, ngapa, pira, kepriye. Kata ‘apa’ tersebut, digunakan untuk
menanyakan jenis suatu barang. Kata ‘sapa’ digunakan untuk menanyakan nama orang. Kata
’kapan’ digunakan untuk menanyakan wektu terjadinya kegiatan. Kata ‘endi’ digunakan untuk
menanyakan tempat terjadinya kegiatan. Kata ‘ngapa’ dan ‘kepriye’ digunakan untuk
menanyakan asal muasal suatu kegiatan. Kata ‘pira’ digunakan untuk menanyakan jumlah
sesuatu.
Tembung sesulih pitakon (tembung gantos tiyang ingkang taken) inggih punika tembung
ingkang dipunangge kangge taken. Tembung kasebat inggih punika, punapa, sapa, kala
punapa, endi, napa, pira, kepriye. Tembung ‘apa’ kasebat dipunangge, kangge nakekaken jinis
setunggaling barang. Tembung ‘sapa’ dipunangge kangge nakekaken asmaning tiyang.
Tembung ’kapan’ dipunangge kangge nakekaken wektu kedadosipun kegiatan. tembung ‘endi’
dipunangge kangge nakekaken papan kedadosipun kegiatan. tembung ‘ngapa’ lan ‘kepriye’
dipunangge kangge nakekaken asal muasal setunggaling kegiatan. tembung ‘pira’ dipunangge
kangge nakekaken jumlah punapa-punapa.

f. Tembung Wilangan

Tembung wilangan (kata bilangan) yaitu kata yang menjelaskan jumlah suatu barang. Jenis
tembung wilangan ada tiga yaitu :

Tembung wilangan inggih punika tembung ingkang njlentrehaken jumlah setunggaling barang.
jinis tembung wilangan wonten tiga inggih punika :

1) Wilangan babon

Tembung wilangan babon yaitu tembung wilangan utuh (numeralia pokok). Tembung
wilangan babon dibagi menjadi dua, yaitu wilangan kumpulan dan sadhengah. Kata yang
termasuk wilangan kumpulan yaitu siji nganti sepuluh, lalu kata las-lasan, kur-kuran, dasan,
atusan, ewon dan yutan. Kata yang termasuk dalam sadhengah yaitu kata yang belum
diketahui jumlah pastinya. Contoh kata kabeh, akeh, sethithik, sacuwil,
saipit, dan sebagainya.

tembung wilangan babon inggih punika tembung wilangan wetah (numeralia pokok).
tembung wilangan babon dipunperang dados kalih, inggih punika wilangan kempalan lan
sadhengah. tembung ingkang kelebet wilangan kempalan inggih punikasiji nganti sedasa ,
lajeng tembung las-lasan, kur-kuran, dasan, atusan, ewon lan yutan. tembung ingkang
kelebet lebet sadhengah inggih punika tembung ingkang dereng dipun ngertosi jumlah
pastinipun. tuladha tembung kabeh, akeh, sethithik, sacuwil, saipit, lan sanesipun .

2) Wilangan susun

Tembung wilangan susun yaitu tembung wilangan yang memiliki tingkatan. Kata tersebut,
digunakan untuk mengetahui suatu urutan. Contohnya, kata kapisan, kapindho, katelu,
kaping siji, kaping loro dan sebagainya.

Tembung wilangan susun inggih punika tembung wilangan ingkang nggadhahi tingkatan.
tembung kasebat , dipunangge kangge sumerep setunggaling urutan. tuladhanipun,
tembung kapisan, kapindho, katelu, kaping siji, kaping loro lan sanesipun .

3) Wilangan Pecahan

Tembung pecahan yaitu kata yang jumlahnya tidak sampai satu. Contohnya, kata setengah,
saprotelon, seprapat, dan sebagainya.

Tembung pecahan inggih punika tembung ingkang jumlahipun mboten dumugi setunggal.
tuladhanipun, tembung sapalih , saprotelon, seprapat, lan sanesipun .
g. Tembung Panyambung

Tembung panyambung (kata sambung) yaitu kata yang digunakan untuk menyambung satu dan
lainnya menajdi frasa atau kalimat. Tembung panyambung dibagi menjadi dua, yaitu :

Tembung panyambung (tembung sambet ) inggih punika tembung ingkang dipunangge kangge
nyambet setunggal lan sanesipun menajdi frasa utawi ukanten. Tembung panyambung
dipunperang dados kalih, inggih punika :

1) Tembung panyambung wujud lingga yaiku kata lan, saha, tuwin, utawa, amarga, nadyan,
dan sebagainya.
2) Tembung panyambung wujud andhahan yaiku kata luwihluwih, apa dan maneh.

Ciri-ciri tembung panyambung yaitu ada di tengah-tengah kalimat atau sebelah kiri dan kanan
ada kata lain. Jika sebelah kiri tembung panyambung adalah tembung aran, maka sebelah
kananya juga tembung aran. Demikian dengan kata-kata yang lain.

Ciri-ciri tembung panyambung inggih punika wonten ing tengah-tengah ukanten utawi sebelah
kiwa lan tengen wonten tembung sanes. bilih sebelah kiwa tembung panyambung inggih punika
tembung aran, mila sebelah kananipun ugi tembung aran. mekaten kalih tembung-tembung
ingkang sanes.

Contoh :

 menyambungkan tembung aran

Rudi lan Tono sinau basa Jawa.

Kata ‘Rudi’ dan ‘Tono’ termasuk dalam tembung aran.

 menyambungkan tembung sesulih

Aku utawa kowe kudu isa dadi rangking siji.

Kata ‘aku’ dan ‘kowe’ termasuk dalam tembung sesulih.

 menyambungkan tembung kahanan

Susah sarta seneng dilakoni kanthi lila legawa.

Kata ‘susah’ dan ‘seneng’ termasuk dalam tembung kahanan.

h. Tembung Ancer – ancer

Tembung ancer-ancer (kata depan) yaitu kata yang gunanya untuk ngancer-anceri tembung
aran/ sesulih/kahanan. Ciri-ciri tembung ancerancer ada disebelah kiri tembung aran/ sesulih/
kahanan dan menunjukan tempat, tujuan dan cara. Tembung ancerancere seperti kata amrih,
dening, supaya, saka, karo, marang, kanthi dan sebagainya.

Tembung ancer-ancer (tembung ngajeng) inggih punika tembung ingkang ginanipun kangge
ngancer-anceri tembung aran/ sesulih/kahanan. ciri-ciri tembung ancerancer wonten disebelah
kiwa tembung aran/ sesulih/ kahanan lan nedahi papan , tujuwan lan cara. tembung
ancerancere kados tembung amrih, dening, supados, saka, karo, marang, kanthi lan sanesipun.

Contoh :

 Akeh maca buku amrih pinter

Kata ‘pinter’ termasuk tembung kahanan

 Lagon sewu kutha diripta dening Didi Kempot

Kata ‘Didi Kempot’ termasuk tembung aran

i. Tembung Panyilah

Tembung panyilah (kata sandang) yaitu kata yang digunakan untuk memberi sandang/pangkat
kepada barang atau sesuatu. Tembung panyilah terletak pada sebelah kiri tembung aran. Kata
yang termasuk dalam tembung panyilah seperti Si, Sri, Sang, dan Para.

Tembung panyilah (tembung sandang) inggih punika tembung ingkang dipunangge kangge
nyukani sandang/pangkat kalih[dhateng] barang utawi punapa-punapa. tembung panyilah
papan ing sebelah kiwa tembung aran. tembung ingkang kelebet lebet tembung panyilah kados
si, sri, sang, lan para.

Contoh :

 Sri Sultan manggon ing propinsi Yogyakarta.


 Sang prabu kawentar wicaksana
j. Tembung Panyeru

Tembung panyeru (kata seru) yaitu kata yang digunakan untuk menggambarkan isi hati.
Tembung panyeru seperti kata ‘hore’, ‘wah’, ‘lho’, dan sebagainya.

tembung panyeru (tembung seru) inggih punika tembung ingkang dipunangge kangge
nggambaraken isi manah. tembung panyeru kados tembung ‘hore’, ‘wah’, ‘lho’, lan sanesipun

Contoh :

 Hore, aku oleh jajan saka bapak.


 Wah, yen ngene terus aku bakal rugi

Anda mungkin juga menyukai