1|DANGIANG SUNDA, VOL. 5, NO.

2, Agustus 2017

BASA DI MASARAKAT
JEUNG
ETIKA NGAGUNAKEUN BASA SUNDA
Muhammad Ramdhan1, Nunuy Nurjanah2, Retty Isnéndés3
Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda, Sekolah Pascasarjana,
Universitas Pendidikan Indonesia
Email: mramdhan345@gmail.com

ABSTRAK

Manusa mangrupa mahluk sosial, hartina teu bisa hirup sorangan, tapi
butuh jalma séjén pikeun kahirupan. Ku kituna, manusa hirup dina hiji kelompok
anu disebut masarakat. Dina hirup kumbuh sapopoé masarakat mibanda média
komunikasi anu disebut basa. Sipat basa anu arbritér tangtuna waé méré
kasempetan pikeun manusa ngébréhkeun dina rupaning wangun kalimah. Basa
minangka alat utama dina nyarita teu bisa leupas dina kahirupan masarakat. Dina
enas-enasna basa téh ngalaman parobahan luyu jeung jaman. Basa di masarakat
mibanda pola anu tangtu, dina harti aya bagbagan cara pikeun ngagunakeunna,
kaasup basa Sunda. Basa Sunda di jaman ka jaman ngalaman parobahan. Ti
mimiti diwangun ku lima tingkatan basa, tilu tingkatan basa, nepi ka kiwari jadi
dua tingkatan basa. Tétéla gening basa téh milu robah luyu jeung robahna jaman.
Ieu makalah seja ngaguar sawatara perkara nya éta pikeun mikanyaho patalina
basa jeung masarakat, pikeun mikawanoh étika ngagunakeun basa Sunda, pikeun
mikanyaho basa Sunda di Baduy.

Kecap Galeuh: Basa, Etika Basa Sunda

BAHASA DALAM MASYARAKAT

DAN
ETIKA BERBAHASA SUNDA

Penelitian Manusia merupakan mahluk sosial yang berarti tidak bisa hidup
menyendiri, tapi selalu membutuhkan bantuan orang lain. Oleh sebab itu
manusia hidup dalam satu kelompok yang disebut masarakat. Dalam kehidupan
kesehariannya, masyarakat memiliki media komunikasi yang disebut Bahasa.
1
Penulis utama
2
Penulis penanggung jawab I
3
Penulis penanggung jawab II
M Ramdhan Firdaus :Struktur (Adegan) Carita … |2

Sifat Bahasa arbriter dan tentunya memberikan kesempatan bagi manusia untuk
mengekspresikan dalam berbagai bentuk kalimat. Bahasa mengalami perubahan
sesuai dengan perubahan jaman. Bahasa di masyarakat sudah memiliki pola
yang pasti yang tentunya memiliki cara tersendiri dalam proses berbahasa.
Bahasa Sunda dari jaman dulu hingga sekarang sudah mengalami perubahan.
Salah satu contonya adalah berubahnya tata basa yang awalnya terdiri dari lima
tingkatan basa berubah menjadi tiga tingkatan basa dan berubah kembali sampai
saat ini menjadi dua tingkatan Bahasa. Jelas ternyata benar bahwa Bahasa itu
mengalami perubahan sesuai mengikuti perkembangan jaman. Makalah ini
disusun bertujuan untuk mencari hubungan antara Bahasa dan Masyarakat,
mengenal Etika Berbahasa Sunda, dan untuk mengetahui Bahasa Sunda di
Baduy.

Kata Kunci: Bahasa, Etika Basa Sunda

LANGUAGE IN SOCIETY
AND
SUNDANESE LANGUAGE ETHIC

Humans are social creatures which means they cannot live alone, but always
need the help of others. Therefore humans live in a group called the community.
In their daily lives, people have a communication medium called language. The
nature of the Arbitrator language and of course provide opportunities for humans
to express in various forms of sentences. Language changes according to
changing times. Language in the community already has a definite pattern which
certainly has its own way in the language process. The Sundanese language from
the past until now has changed. One example is the change in bases which
initially consisted of five levels of bases changed into three levels of bases and
changed again until now into two levels of Language. Obviously it is true that the
language changes according to the times. This paper is intended to find the
relationship between Language and Society, to know the Ethics of Sundanese
Language, and to find out Sundanese Language in Baduy.

Keywords: Language, Sundanese Language Etnic

3|DANGIANG SUNDA, VOL. 5, NO. 2, Agustus 2017

Basa jeung Masarakat masarakat jeung anggota masarakat

liana. Kaasup dina proses nepakeun
Masarakat salaku pamaké basa ka turunannana. Éta tetekon téh
sacara sadar atawa teu sadar diajakeun ku kolotna ka budak-
ngalakonan prosés berbahasa dina budakna saeutik-saeutik sangkan bisa
kahirupan sapopoéna. Kulantaran ngalarapkeun dina kahirupan.
kitu, basa bisa jadi média Unggal aya anu mahiwal, tangtu
pameungkeut anggota-anggota bakal digenggeureuhkeun, diingetan,
masarakatna jadi hiji masarakat anu nepi ka dihukum sosial luyu jeung
punjul. Loba istilah umum atawa parah-henteuna ngalakukeun
husus anu muncul dina hiji kasalahan berbahasa.
pakasaban jeung dina widang elmu
pangaweruh nu tangtu nu mibanda Etika ngagunakeun basa Sunda
fungsina pikeun nyumponan
kabutuhan berbahasa. Basa Bagbagan makena basa Sunda
mangrupa média utama anu penting Basa (Sunda/Indonesia) téh
dina hirup kumbuh masarakat. Urang mangrupa salah sahiji sitem anu silih
kudu yakin tur ngaronjat kaimanan patula-patali antara sistem sora basa,
lantaran basa téh mangrupa bukti sistem tata basa (tata wangun kecap
kakawasaan Allah Swt., mun téa mah jeung tata kalimah), tata ma’na,
di dunya téh taya basa bakal jeung pembendaharaan kecap.
pikumahaeun. Kulantaran kitu urang Parigelna jalma ngagunakeun basa
kudu sukur kana kanyaah-Na. Salah dimana éta jalma bisa ngawasa
sahiji cara sukur nya éta ku cara sakumna sistem basa. Kaparigelan
ngamumulé basana sacara wijaksana basa téh ngawengku opat kaparigelan
jeung luyu aturan tata basana basa, nya éta kaparigelan
séwang-séwangan. ngaregepkeun atawa maham basa
Jadi bisa disebutkeun yén basa lisan, kaparigelan nyarita,
téh teu bisa dipisahkeun ti masarakat. kaparigelan maca atawa maham basa
Kaayaan anu hiji mangaruhan kana tulis.
kaayaan anu séjénna. Masarakat dina Tujuan Diajar Basa Sunda
prakna ngagunakeun basa mibanda
tetekon anu tangtu saperti adat Fungsi basa Sunda nu
kabiasaan, norma, ajén kahirupan, pangpentingna nya éta keur
jeung rupaning aturan sejenna anu komunikasi. Tegesna nya éta keur
disapukan ku sakumna anggota nepikeun eusi pikiran, rasa,
masarakat pikeun dipaké tur kahayang, jeung sarupaning
dilarapkeun dina kahirupan. pamaksudan anu séjénna ku sistem
Masarakat anu mibanda tur tukuh lambing sora anu arbritér. Jadi tujuan
kana tetekon berbahasa, lantaran jadi pangajaran basa anu kudu kahontal
hiji titincakan pikeun proses interaksi téh sangkan peserta didik atawa
jeung sosialisasi antara hiji anggota masarakat umum mahér
M Ramdhan Firdaus :Struktur (Adegan) Carita … |4
ngagunakeun basa Sunda, kayaning
maca, nulis, ngaregepkeun, jeung
nyarita. Atuh dina prosés
pangajaranna ogé, pamarekan atawa
approach anu dipakéna nya
pamarekan anu komunikatif, lain
pamarekan anu ngutamakeun
pamarekan tata basa atawa
pangaweruh ngeunaan strukur basa
anu sifatna tioritik.
Nurutkeun Karna Yudibrata
(1990, 34), pangajaran pragmatik
nya éta proses diajar jeung latihan
makéna basa Sunda sangkan peserta
didik atawa masarakat mahér tur
tapis ngagunakeun basana. Boh basa
lisan atawa basa tulisan anu luyu
jeung konték katut situasina. Unggal
basa anu dipaké ku panyatur atawa
ku pangarang ( nu nulis) salawasna
kapangaruhan ku rupa-rupa faktor.
Upamana waé faktor étika atawa
tatakrama anu bakal nangtukeun
pilihan kalimat anu bakal dilisankeun
atawa dituliskeun ku para panyatur
basa Sunda.
Faktor-faktor nu Milu
Nangtukeun Pilihan Laku Basa
Unggal-unggal lakubasa
(language act atawa speech event)
anu dipilih ku para
panyatur/pangarang salawasna
kapangaruhan ku rupaning faktor
saperti ieu di handap:
a. saha nu nyarita/nu nulis,
saha nu dibawa nyarita,
jeung saha nu dicaritakeun;
b. keur naon tujuanna;
c. dina situasi nu kumaha
(tempatna di mana, waktuna
iraha);
d. naon médiana (paadu
teuteup, telepon, surat,
kawat, buku, koran, jeung
rea-rea deui);
e. dina kajadian anu kumaha
(paguneman,
biantara/caramah, upacara,
laporan, lamaran pagawean,
ébréhan kadeudeuh, jsb).
Dey Hymes (1972) dina (Karna
Yudibrata, kc. 36) ngagambarkeun
ayana dalapan faktor utamana
(components of speech) anu
mangaruhan pilihan laku basa anu
akronim aksara awalna dina basa
Inggris disusun saperti ieu di handap
(SPEAK-ING):
- Setting and Scence
- Participants
- End, purpose and goal
- Act sequences
- Key, tone or spirit of fact
- Instrumentalities
- Norms of interaction and
interpretation
- Genres
Tangtu baé faktor-faktor di
luhur bisa diwuwuhan leuwih jembar
nepi ka bisa dipasing-pasing aya laku
basa:
a. kahirupan sapopoé;
b. média masa (buku, majalah,
surat kabar);
c. kapustakaan;
d. kasenian;
e. adat istiadat;
f. agama;
5|DANGIANG SUNDA, VOL. 5, NO. 2, Agustus 2017
g. pamaréntahan, jrrd.
Pangdeudeul kamahéran milih
laku basa anu merenah tangtu baé
ngawengku kamampuh lafal/éjaan,
struktur, kandaga kecap, nyarita,
nulis, ngaregepkeun, jeung maca.
Lian ti éta, aya sawatara aspék anu
kaasup kana pragmatik, nya éta:
a. aspék sosialisai basa;
b. aspék inteléktual;
c. aspék émosional;
d. aspék informasi faktual;
e. aspék ngarengsekeun hiji hal;
f. aspék moral.
Tina genep aspék di luhur, bakal
katitén kagiatan pragmatik téh
mangrupa kagiatan:
a. ngagunakeun basa lisan
atawa tulisan keur
nyumponan tujuan utama
ngayakeun komunikasi jeung
jalma séjén, upamana baé:
- biantara/nyaritakeun
perkara kaayaan sakola di
hareupeun guru;
- biantara/nyarita milu
bungah dina kalulusan
- biantara/nyarita milu
sedih (béla sungkawa ka
nu papaténan)
b. nepikeun informasi faktual ka
saluhureun, saperti nyarita ka
guru ngeunaan babaturan anu
gering parna teu bisa indit ka
sakola;
c. ngagambarkeun suasana rasa
dina kahirupan sapopoé
saperti:
- kanyaah, kadeudeuh;
- kaéndahan;
- kasedih, katunggara;
- kaadilan;
- kahayang, pamadegan;
- kareuwas;
- kacangcaya;
- sukur;
- gumbira;
- karesep;
- kaijid;
- kahemeng;
- kayakinan, jsb.
d. ngagunakeun kecap-kecap
panyambung: atuda/atuh da,
geuning, paingan,
singhoreng, jsb.
Tétéla pragmatik téh intina
mah ngajarkeun kamampuh milih
wangun basa boh lisan boh tulisan
anu luyu jeung kaayaan nyata
makena basa, katut kamampuh
ngahartikeun/ngama’naan wangun
basa jeung situasina.
Ambahan Bagbagan Makena Basa
Pragmatik ngawengku élemén-
élemén anu komunikasi omongan
anu lega ambahanna (scope-na)
saperti ieu di handap:
a. deixis, deiksis nya éta hal
atawa fungsi anu nuduhkeun
nanaon diluareun basa;
contona kecap panuduh jeung
kecap gaganti miboga fungsi
deixis.
Deixis bisa dipasing-pasing
jadi: person deixis, time
deixis,place deixis, discourse
deixis, jeung sosial deixis.
b. conversational implicature,
implikatur konversasi nya éta
bagbagan milih kecap atawa
M Ramdhan Firdaus :Struktur (Adegan) Carita … |6
ungkara kalimah, upamana
waé métafora bakal
ngagunakeun kecap atawa
ungkara nu béda keur kecap
atawa objék anu béda,
dumasar kana babandingan
atawa sasaruaan. Contona:
indung bapa, indung
beurang, indung kesang,
indung peuting, indung
leungeun, indung kolot, jrrd.
Tangtu baé bakal dumasar
kana “kias” kecap indung nu
hartina awéwé pamajikan hiji
salaki anu bisa ngalahirkeun.
c. presupposition, presuposisi
mangrupa perkiraan atawa
panyangka anu aya patalina
jeung kamustahilan bisa
kajadian (defeasibility),
masalah proyéksi atawa
nonjolkeun hiji hal, jeung
rupa-rupa katerangan nu
ngajentrékeun.
d. speech act, salawasna
kapangaruhan ku faktor-
faktor SPEAKING.
e. conversational structure,
struktur paguneman adeganna
bakal beda-beda gumantung
kana faktor SPEAKING.
Conto Bahan Bagbagan Makéna
Basa
- Aspék Sosialisasi
(Menta ijin ka kepala sakola, yén
isuk moal bisa sakola lantaran rék
indit ka Jakarta ngalongok nu gering
paying)
- Aspék Inteléktual
(Nétélakeun pasti-henteuna hiji hal
ku jalan nataan ciri-cirina)
- Aspék Informasi Faktual
(Nétélakeun informasi nu saujratna
luyu jeung kanyataan)
- Aspék Ngaréngsékeun Hiji
Hal
(Nétélakeun hal anu kudu
diréngsékeun)
- Aspék Moral
(Nétélakeun sikep nu ngahargaan
laku hadé)
Conto basa Sunda di Baduy
Basa Sunda Baduy
Masarakat Désa Kanékés
Kecamatan Leuwidamar Kabupatén
Lebak-Banten dina sapopoé
ngagunakeun basa Sunda dialék
Banten subdialék Banten Kidul. Basa
Sunda dialék Bantén rada béda jeung
basa Sunda Priangan, misalna baé
dina kecap jaro nu hartina dina basa
Sunda Priangan mah hartina kuwu
(lurah). Basa Sunda dialék Banten
ditilik tina lentongna ogé béda jeung
lentong dialék Priangan. Sakumaha
nu ditétélakeun ku Mangoendikaria
(2014 kc. 11) yén basa Sunda
sanajan saasal, tapi miboga ciri jeung
lentong nu béda dumasar kana
wewengkonna. Éta hal ilaharna sok
disebut dialék, kitu deui basa Sunda
nu hirup di Banten.
Conto kalimat dina basa Sunda
dialék Banten Kidul:
7|DANGIANG SUNDA, VOL. 5, NO. 2, Agustus 2017

+ : “Héh, dia manggih éwé aing?” - Kusaeri, Muhamad. (2017).

: “Héh, pan éwé dia di imah RT Kapamalian di Desa Kanekes
saminggu” Lamun di kana basa
Kecamatan Leuwidamar
Sunda Priangan: + : “Manéh
manggih pamajikan kuring?” - : “Éh, Kabupaten Lebak-Banten
pamajikan manéh téh di imah RT (Ulikan Etnopedagogik).
saminggu”
Skripsi Sarjana di Jurusan
Kalimah séjénna: Pendidikan Bahasa Daérah
+ : “Héh, iraha dia lulus sakola?” - : FPBS UPI. Bandung: teu
“Sataun deui doangna Ka” + : diterbitkeun.
“Tangéh kénéh jasa horéngan héh”
Lamun di kana basa Sunda Priangan: Toponimi adalah ilmu yang meniliti latar
+ : “Iraha manéh lulus sakola téh?” belakang dari penamaan suatu tempat.
- : “Sataun deui sigana Kang” + : Menurut Rais (2008: hlm. 4-5) toponimi
“Lami kénéh pisan geuning” berasal dari bahasa Inggris yaitu
toponym, yang secara harfiah memiliki
Cindekna masarakat Désa arti nama tempat di muka bumi
Kanékés (Baduy) dina kahirupan (“topos” yang artinya tempat atau
sapopoéna ngagunakeun basa Sunda permukaan seperti topografi,
dialék Banten subdialék Banten gambaran mengenai tempat dimuka
Kidul. Basana jeung lentongna rada bumi, dan “nym” diambil dari kata
béda saeutik jeung basa Sunda dialék “onyma” yang berarti nama), dalam
Priangan. bahasa Inggris toponimi juga sering
disebut geographical names (nama
DAFTAR PUSTAKA
geografis) atau places names (nama
Yudibrata, Karna. (1990). Bagbagan tempat).
Makena Basa Sunda (Cetakan
kadua). Bandung: Rahmat
Cijulang.

Rusyana, Yus. (1984). Bahasa dan

Sastra dalam Gamitan
Pendidikan (Cetakan ka hiji).
Bandung: C.V. Diponogoro.

Kartomiharjo, Soeseno. (1988).

Bahasa Cerminan Kehidupan
Masyarakat. Jakarta:
Departemen Pendidikan dan
Kebudayaan.