RUANG LINGKUP
• ALKALOID (1)
– Sejarah & Definisi
– Penamaan
– Biokimia & Biosintesis
– Sifat Fisikokimia & Identifikasi
– Bahan Alam Penghasil Alkaloid
– Fungsi
• Untuk Tumbuhan Penghasil
• Efek Farmakologi
• ALKALOID (2)
– Penggolongan Berdasarkan Prekursor &
Struktur Kimia
– Contoh Senyawa & Penggunaannya 2
Penggolongan Alkaloid
Berdasarkan prekursor N N N N
H H H
Menurut Cordell (1981) pyridine
pyrrolidine pyrrole piperidine
• Alkaloid sejati Alkaloid sejati
• Protoalkaloid
• Pseudoalkaloid N
N N N
H H
quinoline isoquinoline indole dihydroindole
Pseudo-alkaloid
C6 H5 CH3 H3CO NH2
O C C H H3CO
Solasodin H
H3C N OH HNCH3 OCH3
N
O N N Efedrin Meskalin
CH3 CH3
Proto-alkaloid
caffeine
Penggolongan Alkaloid (2)
N N N N
H H H
N N N
N
H H
quinoline isoquinoline indole dihydroindole
Penggolongan Alkaloid (2)
PROTO-ALKALOID
• Bersifat basa.
• Amina relatif sederhana, sering disebut sbg amina biologis
(“biological amines”).
• Hasil dekarboksilasi asam amino
• Atom N dari asam aminonya tidak terletak pada cincin
heterosiklik.
C C H H3CO
H
OH HNCH3 OCH3
Efedrin Meskalin
Penggolongan Alkaloid (2)
PSEUDOALKALOID
Tidak berasal dari prazat
asam amino, umumnya
bersifat basa.
Terdiri dari 2 golongan : Solasodin
1. Alkaloid steroid
(tomatidin, solasodin dll) O
H3C N
N
2. Alkaloid purin
O N N
(kafein, teobromin, CH3 CH3
teofilin).
caffeine
Penggolongan Alkaloid
N N N N
H H H
N N N
N
H H
quinoline isoquinoline indole dihydroindole
9
(cont)
N N
N
C C N
N N
H
12
ALKALOID SEJATI
– 1 Pyridine-pyrolidine (nikotin)
– 2 Tropane (kokain)
– 3 Quinoline (kinin)
– 4 Isoquinoline (opium)
N N N N
H H H
N N N
N
H H 13
quinoline isoquinoline indole dihydroindole
(1) Golongan Pyridine-Piperidine
14
(1) Gol. Pyridine-Piperidine: Nikotin
BIOSINTESIS NIKOTIN
• Cincin pyridine diturunkan dari asam nikotinat (yg
berasal dari 3-fosfogliseraldehid & asam aspartat)
• Cincin pyrrolidine dibentuk dari ornitin melalui
dekarboksilasi, metilasi, deaminasi oksidatif &
penutupan cincin 16
(2) Golongan Tropane
• Contoh senyawa
alkaloid tropane:
– Hyosiamin &
atropin
– Skopolamin
– Kokain
20
(2) Golongan Tropane: Cocaine
• Sumber:
– Erythroxylum coca Lam.
– E. novogranatense (Morris) Hieron
Erythroxylon coca
• E. novogranatense var truxilense (Rusby) Plowman:
Trujillo coca/Peruvian coca (ekstrak bebas kokainnya: bahan &
pemberi rasa utk Coca Cola)
• Daun coca mgd 3 senyawa induk alkaloid :
– Ecgonine (cocaine, cinnamalcocaine, α- dan β-
truxilline): 0,5-2% dari daun coca dengan kandungan
kokain 30-100% bergantung pada asal tumbuhannya
– Tropine (tropacocaine, valerine)
– Hygrine (hygroline, cuscohygrine)
21
(2) Golongan Tropane – Coca
• Coca
– Berasal dari daun Erythroxylon coca
– Pengolahan: daun coca dicampur dgn air,
kalsium karbonat atau lemon u/ menghasilkan
rx alkaline, ditambahkan kerosen/gasoline,
diaduk. Stlh daun hancur, kerosen diasamkan,
lapisan air dibasakan dgn amonia atau baking
soda, yg akan membtk pasta lapisan tipis yg
beraroma, yg mgd cocaine dan bbrp alkaloid
lain
(2) Golongan Tropane – Coca
ecgonine
(3) Golongan Quinoline
quinine
(3) Golongan Quinoline
• Morphine
– Berupa kristal berwarna putih, granular, atau
serbuk kristalin. Stabil thd pengaruh udara,
pahit
– Digolongkan sbg analgetik narkotik sentral,
untuk mengurangi nausea, mual, konstipasi
– Memiliki struktur khusus:
• Atom karbon sentral, tdk disubstitusi oleh H
(kuartener)
• Gugus fenil yg terikat pd atom karbon tsb
• Atom nitrogen tertier
• Jembatan 2-C yg memisahkan N tertier dgn C
sentral
Opium continued
• Codeine (metilmorfin)
– Kandungan dlm opium :
0,2 – 0,7%
– Diperoleh dari metilasi
morfin atau reduksi dan
demetilasi thebaine
– Efek farmakologi: hampir
mirip dgn morfin, codeine
analgesik narkotik,
antitussive, sedatif
Opium continued
• Papaverin
– Kandungan dlm
opium: hingga 1%,
bisa dibuat sintetis
– Efek farmakologi:
relaksan otot
– Pemberian: oral dan Papaverine HCl
intramuscular
PROTOALKALOID
– 1 Efedrin
– 2 Meskalin
Merupakan Alkaloid Turunan Fenilalanin & Tirosin
C C H H3CO
H
OH HNCH3 OCH3
Efedrin Meskalin
34
Efedrin
• Efek farmakologi:
– Pada dosis menengah (20-60 mg/kg) dapat
menurunkan tekanan darah, bradycardia (denyut
jantung lebih lambat dari normal), respiratory
depression/hypoventilation. Pada dosis lebih rendah
menyebabkan hyperthemia dan kontaksi rahim
– Dosis normal 5 mg/kg (300-350 mg untuk dewasa)
digunakan sebagai halusinogen yang dapat bertahan
hingga 6 jam
– LD50 pada tikus: 370 mg/kg i.p dan 155 mg/kg i.v
PSEUDOALKALOID
Pseudo-alkaloid
O
Solasodin H3C N
N
O N N
CH3 CH3
caffeine
39
Alkaloid Purin
45