MODUL 4
PRAKTIKUM FISIKA DASAR
JUDUL
“GERAK MENGGELINDING”
TANGGAL PRAKTIKUM : 9 NOVEMBER 2020
ASISTEN : RAHMAD
NAMA : NURUL AMELIA MALIK
NIM : 200104502001
JURUSAN/PRODI : FISIKA/FISIKA SAINS
ANGGOTA KELOMPOK :1. YOSUA ARUNG BONE
2. NURRAHMA PRATAMA
3. ASTUTIANTI TANGDIERA
4. WANDA MARTINA
Gerak
Menggelinding
A. TUJUAN PRAKTIKUM
Setelah mengikuti praktikum ini mahasiswa dapat:
1. Menjelaskan konsep-konsep fisika yang digunakan dalam membahasa gerak
menggelinding
2. Memahami cara menentukan momen inersia dari benda tegar.
Identifikasi variabel
Variabel kontrol : massa (gram), diameter (cm), dan panjang bidang
miring (cm)
Variabel manipulasi : tinggi bidang miring (cm)
Variabel respon : waktu tempuh (s)
Definisi variabel
Variabel kontrol
1. Massa adalah berat benda yang diukur dengan menggunakan
neraca ohauss 311 gram.
2. Diameter adalah hasil ukur yang diperoleh dari pengukuran
benda yang berbentuk lingkaran ataupun benda yang memiliki
alas berbentuk lingkaran seperti bola dan silinder berongga
dengan menggunakan jangka sorong.
2
Variabel manipulasi
1. Tinggi adalah jarak dari titik A ke titik B yang diukur dalam
posisi vertikal dengan menggunakan mistar atau meteran
Variabel respon
1. Waktu tempuh adalah waktu yang dibutuhkan benda (silinder dan
bola ) dari titik A ke titik B.
E. TEORI SINGKAT
𝑠 = 𝑅𝜃 [4.1]
Oleh karena itu, kelajuan linier dari pusat massa untuk gerak menggelinding
dinyatakan oleh
3
𝑑 𝑑𝜃
𝑣 = =𝑅 = 𝑅𝜔 [4.2]
𝐶𝑀 𝑑𝑡 𝑑𝑡
dimana 𝜔 merupakan kelajuan sudut silinder. Persamaan 4.2 berlaku jika silinder
atau bola menggelinding tanpa selip dan merupakan kondisi gerak
menggelinding murni. Besar percepatan linier dari pusat massa untuk gerak
menggelinding murni adalah
𝑣𝐶𝑀 𝑑𝜔
𝑎 = =𝑅 = 𝑅𝛼 [4.3]
𝐶𝑀 𝑑𝑡 𝑑𝑡
Jika sebuah benda kaku berotasi terhadap suatu sumbu tetap dengan
kelajuan sudut 𝜔, energi kinetik rotasinya dapat dituliskan,
1
𝐾𝑅 = 2 𝐼𝜔2 [4.4]
dimana 𝐼 adalah momen inersia terhadap sumbu rotasi. Momen inersia dari
benda kaku dapat diperoleh melalui persamaan
𝐼 = ∫ 𝑟 2 𝑑𝑚 [4.5]
dimana r adalah jarak dari elemen massa dm ke sumbu rotasi. Jika sebuah benda
kaku yang berotasi bebas terhadap sumbu tetap sehingga mengalami
percepatan sudut 𝛼, maka jumlah torsi yang bekerja memenuhi
∑ 𝜏 = 𝐼𝛼 [4.6]
sedangkan besar torsi yang berkaitan dengan gaya F yang bekerja untuk
memutar benda pada sumbu tetap adalah
𝜏 = 𝐹𝑑 [4.7]
Dengan d adalah lengan momen gaya. Lengan ini merupakan jarak tegak lurus
dari sumbu rotasi ke garis aksi dari gaya. Torsi merupakan ukuran kecenderungan
gaya mengubah rotasi benda terhadap suatu sumbu.
dan persamaan 4.6 dan 4.7 pada gerak rotasi, akan diperoleh
𝑚𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃
𝑎= 𝐼 [4.9]
𝑅2
+𝑚
𝐼 = (𝑚𝑅2) [4.10]
F. PROSEDUR KERJA
A x
h B
Kegiatan Laboratorium
1. Cek semua alat ukur yang akan digunakan, pastikan semua sudah beroperasi
dengan baik!
2. Ukur panjang bidang miring dan ketinggian bidang miring!
5
G. HASIL PENGAMATAN
Hasil pengamatan atau pengukuran dapat dicatat/diisikan pada tabel
hasil pengamatan yang telah disediakan dalam modul ini.
HASIL PENGAMATAN
Kelompok :5
2.Nurrahma Pratama
3.Astutianti Tangdiera
4.Wanda Martina
Nama benda Panjang Lintasan A-B (cm) Waktu tempuh dari A-B (s)
Silinder pejal x1= |20.00 ± 0,05| 1. |0,83 ± 0,01| s
2. |0,83 ± 0,01| s
3. |0,89 ± 0,01| s
t1 = |1,85 ± 0,01 | s
x2=|40.00 ± 0,05| 1. |1,51 ± 0,01| s
2. |1,30 ± 0,01| s
3. |1.46 ± 0,01| s
t2 = |1,42 ± 0,01 | s
x3= |60.00 ± 0,05| 1. |2,00 ± 0,01| s
2. |1,78 ± 0,01| s
3. |1,90 ± 0,01| s
t3= |1,89 ± 0,01 | s
x4=|80.00 ± 0,05| 1. |2,38 ± 0,01| s
2. |2,12 ± 0,01| s
3. |2,34 ± 0,01| s
t4 = |2,28 ± 0,01 | s
x5=|100.00 ± 0,05| 1. |2,80 ± 0,01| s
2. |2,44 ± 0,01| s
3. |2,68 ± 0,01| s
t5 = |2,64 ± 0,01 | s
x6= 1.
2.
3.
t6 =
x7= 1.
2.
3.
t7=
Silinder x1=|20.00 ± 0,05| 1. |0,80 ± 0,01| s
berongga 2. |0,98 ± 0,01| s
3. |0,92 ± 0,01| s
7
Nama benda Panjang Lintasan A-B (cm) Waktu tempuh dari A-B (s)
t1 = |0,90 ± 0,01 | s
1. |1,57 ± 0,01| s
x2=|40.00 ± 0,05|
2. |1,62 ± 0,01| s
3. |1.65 ± 0,01| s
t2 = |1,61 ± 0,01 | s
1. |2,04 ± 0,01| s
x3=|60.00 ± 0,05|
2. |2,12 ± 0,01| s
3. |2,25 ± 0,01| s
t3= |2,13 ± 0,01 | s
1. |2,44 ± 0,01| s
x4=|80.00 ± 0,05|
2. |2,57 ± 0,01| s
3. |2,73 ± 0,01| s
t4 = |2,58 ± 0,01 | s
1. |2,92 ± 0,01| s
x5=|100.00 ± 0,05|
2. |3,02 ± 0,01| s
3. |3,14 ± 0,01| s
t5 = |3,02 ± 0,01 | s
x6= 1.
2.
3.
t6 =
x7= 1.
2.
3.
t7=
1. |0,54 ± 0,01| s
Bola Pejal x1=|20.00 ± 0,05|
2. |0,53 ± 0,01| s
3. |0,61 ± 0,01| s
t1 = |0,56 ± 0,01 | s
1. |1,17 ± 0,01| s
x2=|40.00 ± 0,05|
2. |1,07 ± 0,01| s
3. |1.18 ± 0,01| s
8
Nama benda Panjang Lintasan A-B (cm) Waktu tempuh dari A-B (s)
t2 = |1,14 ± 0,01 | s
1. |1,65 ± 0,01| s
x3=|60.00 ± 0,05|
2. |1,59 ± 0,01| s
3. |1,69 ± 0,01| s
t3= |1,64 ± 0,01 | s
1. |2,02 ± 0,01| s
x4=|80.00 ± 0,05|
2. |1,91 ± 0,01| s
3. |2,07 ± 0,01| s
t4 = |2,00 ± 0,01 | s
1. |2,33 ± 0,01| s
x5=|100.00 ± 0,05|
2. |2,35 ± 0,01| s
3. |2,53 ± 0,01| s
t5 = |2,40 ± 0,01 | s
x6= 1.
2.
3.
t6 =
x7= 1.
2.
3.
t7=
Mengetahui,
Asisten Pembimbing
NIM.
9
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
1,51 + 1,30 + 1,46
𝑡̅ = ( )
3
4,27
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 1,42 s
𝑡 = 1,42 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |1,51 − 1,42 | s = 0,09 s
δ2 = |1,30 − 1,42 | s = 0,12 s
δ3 = |1,46 − 1,42 | s = 0,04 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,12 s
∆𝑡 = 0,12 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,12
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
1,42
= 0,0845 𝑥 100%
= 8,45% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |1,42 ± 0,12|s
|60.00 ± 0,05| 𝑐𝑚
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,00 + 1,78 + 1,90
𝑡̅ = ( )
3
5,68
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 1,89 s
11
𝑡 = 1,89 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,00 − 1,89 | s = 0,11 s
δ2 = |1,78 − 1,89 | s = 0,10 s
δ3 = |1,90 − 1,89 | s = 0,01 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,11 s
∆𝑡 = 0,11 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,11
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
1,89
= 0,0582 𝑥 100%
= 5,82% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |1,89 ± 0,11|s
|80.00 ± 0,05|
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,38 + 2,12 + 2,34
𝑡̅ = ( )
3
6,84
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,28 s
𝑡 = 2,28 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,38 − 2,28 | s = 0,10 s
δ2 = |2,12 − 2,28 | s = 0,16 s
δ3 = |2,34 − 2,28 | s = 0,06 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,16 s
∆𝑡 = 0,16 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
12
0,16
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
2,28
= 0,0701 𝑥 100%
= 7,01% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |2,28 ± 0,16|s
100.00 ± 0,05|
|
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,80 + 2,44 + 2,68
𝑡̅ = ( )
3
7,92
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,64 s
𝑡 = 2,64 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,80 − 2,64 | s = 0,16 s
δ2 = |2,44 − 2,64 | s = 0,20 s
δ3 = |2,68 − 2,64 | s = 0,04 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,20 s
∆𝑡 = 0,20 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,20
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
2,64
= 0,075 𝑥 100%
= 7,5% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |2,64 ± 0,20|s
No x (cm) h (cm) 𝑡̅ (s) ∆𝑡 (s) KR (%) t (s)
1 20 cm 8,70 cm 0,85 s 0,04 s 4,70% |0,85 ± 0,04|
s
2 40 cm 7,90 cm 1,42 s 0,12 s 8,45% |1,42 ± 0,12|
s
3 60 cm 7,00 cm 1,89 s 0,11 s 5,82% |1,89 ± 0,11|
s
13
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
1,57 + 1,62 + 1,65
𝑡̅ = ( )
3
4,84
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 1,61 s
𝑡 = 1,61 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |1,57 − 1,61| s = 0,04 s
δ2 = |1,62 − 1,61| s = 0,01 s
δ3 = |1,65 − 1,61| s = 0,04 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,04 s
∆𝑡 = 0,04 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,04
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
1,61
= 0,0248 𝑥 100%
= 2,48% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |1,61 ± 0,04|s
|60.00 ± 0,05| cm
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,04 + 2,12 + 2,25
𝑡̅ = ( )
3
6,41
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,13 s
𝑡 = 2,13 s
15
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,04 − 2,13| s = 0,09 s
δ2 = |2,12 − 2,13| s = 0,01 s
δ3 = |2,25 − 2,13| s = 0,12 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,12 s
∆𝑡 = 0,12 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,12
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
2,13
= 0,0563 𝑥 100%
= 5,63% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |2,13 ± 0,12|s
|80.00 ± 0,05| cm
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,44 + 2,57 + 2,73
𝑡̅ = ( )
3
7,74
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,58 s
𝑡 = 2,58 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,44 − 2,58| s = 0,14 s
δ2 = |2,57 − 2,58| s = 0,01 s
δ3 = |2,73 − 2,58| s = 0,15 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,15 s
∆𝑡 = 0,15 s
c. Kesalahan Relatif
16
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,15
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
2,58
= 0,0581 𝑥 100%
= 5,81% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |2,58 ± 0,15|s
|100.00 ± 0,05|
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,92 + 3,02 + 3,14
𝑡̅ = ( )
3
9,08
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 3,02 s
𝑡 = 3,02 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,92 − 3,02| s = 0,10 s
δ2 = |3,02 − 3,02| s = 0 s
δ3 = |3,14 − 3,02| s = 0,12 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,12 s
∆𝑡 = 0,12 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,12
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
3,02
= 0,0397 𝑥 100%
= 3,97% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |3,02 ± 0,12|s
17
|40.00 ± 0,05| cm
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
1,17 + 1,07 + 1,18
𝑡̅ = ( )
3
3,42
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 1,14 s
𝑡 = 1,14 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |1,17 − 1,14 | s = 0,03 s
δ2 = |1,07 − 1,14 | s = 0,07 s
δ3 = |1,18 − 1,14 | s = 0,04 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,07 s
∆𝑡 = 0,07 s
c. Kesalahan Relatif
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,07
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
1,14
= 0,0614 𝑥 100%
= 6,14% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |1,14 ± 0,07|s
|60.00 ± 0,05| cm
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
19
|80.00 ± 0,05|
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,02 + 1,91 + 2,07
𝑡̅ = ( )
3
6,00
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,00 s
𝑡 = 2,00 s
b. Ketidakpastian
20
|100.00 ± 0,05|
a. Hasil pengukuran
𝑡1 + 𝑡2 + 𝑡3
𝑡̅ =
3
2,33 + 2,35 + 2,53
𝑡̅ = ( )
3
7,21
𝑡̅ = ( )s
3
𝑡̅ = 2,40 s
𝑡 = 2,40 s
b. Ketidakpastian
δ1 = |2,33 − 2,40| s = 0,07 s
δ2 = |2,35 − 2,40| s = 0,05 s
δ3 = |2,53 − 2,40| s = 0,13 s
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 0,13 s
∆𝑡 = 0,13 s
c. Kesalahan Relatif
21
𝛥𝑡
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝑡
0,13
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
2,40
= 0,054 𝑥 100%
= 5,41% = 2 AB
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝑡 = |𝑡 ± 𝛥𝑡| 𝑠
𝑡 = |2,40 ± 0,13|s
No x (cm) h (cm) 𝑡̅ (s) ∆𝑡 (s) KR (%) t (s)
1 20 cm 8,70 cm 0,56 s 0,05 s 8.9% |0,56 ±
0,05| s
2 40 cm 7,90 cm 1,14 s 0,07 s 6,14% |1,14 ±
0,07| s
3 60 cm 7,00 cm 1,64s 0,05 s 3,04% |1,64 ±
0,05| s
4 80 cm 6,30 cm 2,00 s 0,09 s 4,5% |2,00 ±
0,09| s
5 100 cm 5,60 cm 2,40 s 0,13 s 5,41% |2,40 ±
0,13| s
120
y = 8.074x2 + 16.537x + 0.1285
100
Jarak tempuh (cm)
R² = 1
80
60
40
20
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
Waktu (s)
Grafik 4.1. Hubungan antara waktu tempuh (t) dan jarak tempuh (x) untuk
silinder pejal
22
120
y = 6.0845x2 + 14.218x + 2.0229
100
R² = 0.9997
Jarak tempuh (cm)
80
60
40
20
0
0 1 2 3 4
Waktu (s)
Grafik 4.2. Hubungan antara waktu tempuh (t) dan jarak tempuh (x) untuk
silinder berongga
120
100 y = 7.4829x2 + 21.613x + 5.4967
Jarak tempuh (cm)
R² = 0.9992
80
60
40
20
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
Waktu (s)
Grafik 4.3. Hubungan antara waktu tempuh (t) dan jarak tempuh (x)
untuk bola pejal
23
Grafik 4.1
-Percepatan
y = mx2 + nx +C
y = 8.074x2 + 16.53x + 0.128
R2 = 1
1
S = 𝑆0 + 𝑣0 + 2 𝑎𝑡 2
1
𝑎𝑡 2 = mx2
2
1
𝑎𝑡 2 = mt2
2
𝑎 = 2𝑚
𝑎 = 2 × 8.074
𝑎 = 16.148 𝑐𝑚/𝑠 2
- Derajat Kebenaran
𝐷𝐾=𝑅2 × 100%
𝐷𝐾= 1 × 100%
𝐷𝐾= 100%
- Kesalahan Relatif
𝐾𝑅=100%−𝐷𝐾
𝐾𝑅= 100 % - 100%
𝐾𝑅= 0%
0%
∆𝑎 = 16.148 ×
100%
∆𝑎 = 0 𝑐𝑚/𝑠 2
Grafik 4.2
-Percepatan
y = mx2 + nx +C
y = 6.084x2 + 14.21x + 2.022
R² = 0.999
1
S = 𝑆0 + 𝑣0 + 2 𝑎𝑡 2
1
𝑎𝑡 2 = mx2
2
1
𝑎𝑡 2 = mt2
2
𝑎 = 2𝑚
𝑎 = 2 × 6.084
𝑎 = 12,168 𝑐𝑚/𝑠 2
- Derajat Kebenaran
𝐷𝐾=𝑅2 × 100%
𝐷𝐾= 0.999 × 100%
𝐷𝐾= 99.9%
24
- Kesalahan Relatif
𝐾𝑅=100%−𝐷𝐾
𝐾𝑅= 100 % - 99.9%
𝐾𝑅= 0.1%
- Ketidakpastian
∆𝑎
𝐾𝑅 = × 100%
𝑎
𝐾𝑅
∆𝑎 = 𝑎 ×
100%
0.1%
∆𝑎 = 12,168 ×
100%
∆𝑎 = 0.0121 𝑐𝑚/𝑠 2
Grafik 4.3
-Percepatan
y = mx2 + nx +C
y = 7.482x2 + 21.61x + 5.496
R² = 0.999
1
S = 𝑆0 + 𝑣0 + 2 𝑎𝑡 2
1
𝑎𝑡 2 = mx2
2
1
𝑎𝑡 2 = mt2
2
𝑎 = 2𝑚
𝑎 = 2 × 7.482
𝑎 = 14.964 𝑐𝑚/𝑠 2
- Derajat Kebenaran
𝐷𝐾=𝑅2 × 100%
𝐷𝐾= 0.999 × 100%
𝐷𝐾= 99.9%
- Kesalahan Relatif
𝐾𝑅=100%−𝐷𝐾
𝐾𝑅= 100 % - 99.9%
𝐾𝑅= 0.1%
25
- Ketidakpastian
∆𝑎
𝐾𝑅 = × 100%
𝑎
𝐾𝑅
∆𝑎 = 𝑎 ×
100%
0.1%
∆𝑎 = 14.964 ×
100%
∆𝑎 = 0.0149 𝑐𝑚/𝑠 2
- Silinder Pejal
x1 = | 20 ± 0,05|cm
h1 = | 8,70 ± 0,05|cm
sin𝜃 =ℎ𝑥
8,70
sin𝜃 = 20
sin𝜃 =0,435
∂sinθ
d sin𝜃 = | ∂h
|
∂sinθ ∂sinθ
dsinθ = | ∂h
|dh + | ∂x
|dx
ℎ ℎ
𝜕 𝜕
𝑥 𝑥
dsinθ =|𝜕ℎ |dh +|𝜕𝑥 |dx
𝑑ℎ ℎ 𝑑𝑥
dsinθ =| | +| |
𝑥 𝑥2
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆ℎ
sin 𝜃
=|sin 𝜃 𝑥 | + |sin 𝜃 𝑥 2|
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | ℎ 2 |
𝑥 𝑥
𝑥 𝑥
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | 𝑥 |
∆ℎ ∆𝑥
∆ sin 𝜃 ={| ℎ | +| 𝑥 |} sin𝜃
0,05 0,05
∆ sin 𝜃={| | +| |} 0,435
8,70 20
∆ sin 𝜃={|0,0057| +|0,0025|}0,435
∆ sin 𝜃=0,003567
∆ sin 𝜃
KR= sin 𝜃
0,003567
KR= 0,435
×100%
KR=0,0082×100%
KR=0,82%
DK=100%- 0,82%
DK=99,18%
Sin𝜃 =|0,435 ± 0,003567|
Konstanta C
𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃
C= 𝑎 -1
980×0,435
C= 16,148
-1
C=25,399
𝜕𝑐 𝜕𝑐
dc=| |+| |da
𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 𝜕𝑎
𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃
𝜕 −1 𝜕 −1
𝑎 𝑎
dc=| |dsin𝜃 +| |da
𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 𝜕𝑎
27
𝑔 𝑑𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝑎
dc=| | +| |
𝑎 𝑎2
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=| 𝑎𝑐
| +|
𝑎2 𝑐
|
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 |
𝑎 −1 𝑎2 −1 𝑎 𝑎2
𝑎 𝑎 𝑎 𝑎
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=|𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎| + |𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)|
𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
∆𝑐= {|𝑔 sin 𝜃−𝑎 | +|𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)|} ×c
980 0,003567 9,8 ×0,435× 0
∆𝑐= {| | +| |} ×25,399
980 0,435−16,148 16,148(980 0,435−16,148)
∆𝑐 = 0,216
∆𝑐
KR= × 100%
𝑐
0.227
KR= 25,399 × 100%
KR= 1,09%
DK= 100%-1,09%
DK=98,91%
C= |25,39 ± 0,227|
N X h sin ∆sin𝜃 KR DK c ∆c KR DK
o (c (cm 𝜃 (%) (%) (%) (%
m) ) )
1 20 8,7 0,4 0,003 0,8 99,1 25,39 0,216 1,0 98,
cm 0 3 2% 8% 9% 91
cm %
2 40 7,9 0,1 0,000 0,4 99,5 10,5 0,0 0,5 99,
cm 0 9 90 5% 5% 3 54 1% 49
cm %
3 60 7,0 2.91 83, 16,6 20,2 339 16, 83,
0,3
cm 0 4% % 4 ,42 6% 4%
5
cm
4 80 6,3 0,0 0,001 1,3 98,6 3,73 0,0 1,7 98,
cm 0 78 1 9% 1% 66 6% 24
cm %
5 10 5,6 0,0 0,000 0,9 99,0 2,39 3,1 1,3 98,
0 0 56 0052 2% 8% 44 1% 69
cm cm %
Silinder berongga
x1 = | 20 ± 0,05|cm
h1 = | 8,70 ± 0,05|cm
sin𝜃 =ℎ𝑥
8,70
sin𝜃 𝜃= 20
sin𝜃𝜃 =0,435
28
∂sinθ
d sin𝜃 = | |
∂h
∂sinθ ∂sinθ
dsinθ = | ∂h
|dh + | ∂x
|dx
ℎ ℎ
𝜕 𝜕
dsinθ =| 𝑥 |dh +| 𝑥 |dx
𝜕ℎ 𝜕𝑥
𝑑ℎ ℎ 𝑑𝑥
dsinθ =| | +| |
𝑥 𝑥2
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆ℎ
=| |+| |
sin 𝜃 sin 𝜃 𝑥 sin 𝜃 𝑥 2
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | ℎ 2 |
𝑥 𝑥
𝑥 𝑥
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | 𝑥 |
∆ℎ ∆𝑥
∆ sin 𝜃 ={| ℎ | +| 𝑥 |} sin𝜃
0,05 0,05
∆ sin 𝜃={|8,70| +| 20 |} 0,435
∆ sin 𝜃={|0,0057| +|0,0025|}0,435
∆ sin 𝜃=0,003567
∆ sin 𝜃
KR= sin 𝜃
0,003567
KR= 0,435
×100%
KR=0,0082×100%
KR=0,82%
DK=100%- 0,82%
DK=99,18%
Sin𝜃 =|0,435 ± 0,003567|
Konstanta C
𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃
C= -1
𝑎
9,8×0,435
C= 12,168
-1
C= 31,505
𝜕𝑐 𝜕𝑐
dc=|𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 |+|𝜕𝑎|da
𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃
𝜕 −1 𝜕 −1
𝑎 𝑎
dc=| |dsin𝜃 +| |da
𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 𝜕𝑎
𝑔 𝑑𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝑎
dc=| | +| |
𝑎 𝑎2
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
=| | +| |
𝑐 𝑎𝑐 𝑎2 𝑐
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 |
𝑎 −1 𝑎2 −1 𝑎 𝑎2
𝑎 𝑎 𝑎 𝑎
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=|𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎| + |𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)|
𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
∆𝑐= {| | +| |} ×c
𝑔 sin 𝜃−𝑎 𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)
980 0,003567 980 ×0,435× 0,0322
∆𝑐= {|980 0,435−32,296| +|32,296(980×0,435−32,296)|} ×31,505
∆𝑐 = 0,25
29
∆𝑐
KR= × 100%
𝑐
0,25
KR= × 100%
31,505
KR=0,013%
DK= 100%-0,013%
DK=99,21%
C= |31,5 ± 0,25|
N X h sin𝜃 ∆si KR DK c ∆c KR DK
o (c (cm) n𝜃 (%) (%) (%) (%)
m)
1 20 8,70 0,4 0,0 0,82 99,1 31, 0,25 0,79% 99,2
cm cm 3 03 % 8% 50 1%
5
2 40 7,90 0,1 0,0 0,45 99,5 13, 0,70 5,30% 94,7
cm cm 9 00 % 5% 36 9 %
90
3 60 7,00 2.9 83,4 16,6 25, 0,21 0,86% 99,1
0,3
cm cm 1 % % 45 9 4%
5
4 80 6,30 0,0 0,0 1,39 98,6 4,8 0,08 1,69% 98,3
cm cm 78 01 % 1% 96 3 1%
1
5 10 5,60 0,0 0,0 0,92 99,0 3,2 0,64 19,8% 80,2
0 cm 56 05 % 8% 33 2 %
cm 2
Bola pejal
x1 = | 20 ± 0,05|cm
h1 = | 8,70 ± 0,05|cm
sin𝜃 =ℎ𝑥
8,70
sin𝜃 = 20
sin𝜃 =0,435
∂sinθ
d sin𝜃 = | ∂h
|
∂sinθ ∂sinθ
dsinθ = | |dh + | |dx
∂h ∂x
ℎ ℎ
𝜕 𝜕
dsinθ =| |dh +| 𝑥 |dx
𝑥
𝜕ℎ 𝜕𝑥
𝑑ℎ ℎ 𝑑𝑥
dsinθ =| 𝑥 | +| 𝑥2
|
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆ℎ
=| |+| |
sin 𝜃 sin 𝜃 𝑥 sin 𝜃 𝑥 2
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | ℎ 2 |
𝑥 𝑥
𝑥 𝑥
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆𝑥
sin 𝜃
=| ℎ | + | 𝑥 |
30
∆ sin 𝜃 ∆ℎ ∆𝑥
=| | + | |
sin 𝜃 ℎ 𝑥
∆ℎ ∆𝑥
∆ sin 𝜃 ={| ℎ | +| 𝑥 |} sin𝜃
0,05 0,05
∆ sin 𝜃={|8,70| +| 20 |} 0,435
∆ sin 𝜃={|0,0057| +|0,0025|}0,435
∆ sin 𝜃=0,003567
∆ sin 𝜃
KR=
sin 𝜃
0,003567
KR= ×100%
0,435
KR=0,0082×100%
KR=0,82%
DK=100%- 0,82%
DK=99,18%
Sin𝜃 =|0,435 ± 0,003567|
Konstanta C
𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃
C= 𝑎 -1
9,8×0,435
C= -1
14.964
C=-27,160
𝜕𝑐 𝜕𝑐
dc=| |+| |da
𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 𝜕𝑎
𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔𝑠𝑖𝑛𝜃
𝜕 −1 𝜕 −1
𝑎 𝑎
dc=| |dsin𝜃 +| |da
𝜕𝑠𝑖𝑛𝜃 𝜕𝑎
𝑔 𝑑𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝑎
dc=| | +| |
𝑎 𝑎2
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=| 𝑎𝑐
| +|
𝑎2 𝑐
|
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 | +| 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎 |
𝑎 −1 𝑎2 −1 𝑎 𝑎2
𝑎 𝑎 𝑎 𝑎
∆𝑐 𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
𝑐
=|𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎| + |𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)|
𝑔 ∆𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃 ∆𝑎
∆𝑐= {| | +| |} ×c
𝑔 sin 𝜃−𝑎 𝑎(𝑔 𝑠𝑖𝑛𝜃−𝑎)
980 0,003567 980 ×0,435× 0,014
∆𝑐= {|980 0,435−0,435 | +|14.964 (9,8 0,435−0,435)|} ×27,160
∆𝑐 = 2,01
∆𝑐
KR= 𝑐 × 100%
2,01
KR= 0,27,160 × 100%
KR= 7,49%
DK= 100%-22,69%
DK=99,21%
C= |27,1 ± 2,01|
31
N X h sin ∆sin KR DK c ∆c KR DK
o (cm (cm 𝜃 𝜃 (%) (%) (%) (%)
) )
1 20 8,7 0,4 0,00 0,82 99, 27, 2,01 7,49 99,2
cm 0 3 3 % 18 16 % 1%
cm % 0
2 40 7,9 0,1 0,00 0,45 99, 11, 0,82 7,17 92,8
cm 0 9 090 % 55 44 % 3%
cm % 3
3 60 7,0 2.91 83,4 16, 21, 15,5 7,07 92,9
0,3
cm 0 % 6% 92 % 3%
5
cm
4 80 6,3 0,0 0,00 1,39 98, 4,1 0,34 8,27 91,7
cm 0 78 11 % 61 08 % 3%
cm %
5 100 5,6 0,0 0,00 0,92 99, 2,6 0,51 19,1 80,9
cm 0 56 52 % 08 67 % %
cm %
32
4. Bandingkan nilai c yang anda peroleh untuk setiap benda dengan nilai teori,
jika berbeda tentukan besar perbedaannya dan berikan penjelasan mengapa
demikian!
Teori
a. Silinder pejal → ct = 0,5
b. Silinder berongga → ct = 1
c. Bola pejal → ct = 0,4
Silinder Pejal
• Hasil pengukuran
𝑐1 + 𝑐2 + 𝑐3 + 𝑐4 + 𝑐5
̅̅̅̅
𝐶𝑝 =
5
25,39 + +10,53 + 20,24 + 3,73 + 2,39
̅̅̅̅
𝐶𝑝 = ( )
5
𝐶𝑝 = 12,45
a. Ketidakpastian
δ1 = |25,39 − 12,45| s = 12,94
δ2 = |10,53 − 12,45| s = 1,92
δ3 = |20,24 − 12,45| s = 7,79
δ4 = |3,73 − 12,45| s = 8,72
δ5 = |2,39 − 12,45| s = 10,06
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 12,94
∆𝐶𝑝 = 12,94
b. Kesalahan Relatif
𝛥𝐶𝑝
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝐶𝑝
12,94
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
12,45
= 103,93%
c. Derajat kebenaran
DK = 100%-103,93%
DK = -3,93%
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝐶𝑝 = |̅̅̅̅
𝐶𝑝 ± 𝛥𝐶𝑝|
𝐶𝑝 = |12,45 ± 12,94|
33
e. Persentase Perbedaan
𝐶𝑡 − 𝐶𝑝
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
0,5 − 12,45
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
−13,059
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | | × 100%
6,9295
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = 184,54%
Silinder Berongga
a. Hasil pengukuran
𝑐1 + 𝑐2 + 𝑐3 + 𝑐4 + 𝑐5
̅̅̅̅ =
𝐶𝑝
5
31,505 + 13,36 + 25,45 + 4,896 + 3,233
̅̅̅̅
𝐶𝑝 = ( )
5
𝐶𝑝 = 15,68
a. Ketidakpastian
δ1 = |31,505 − 15,68| s = 15,825
δ2 = |13,36 − 15,68| s = 3,32
δ3 = |25,45 − 15,68| s = 9,97
δ4 = |4,896 − 15,68| s = 10,784
δ5 = |3,233 − 15,68| s = 12,447
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 15,825
∆𝐶𝑝 = 15,825
b. Kesalahan Relatif
𝛥𝐶𝑝
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝐶𝑝
15,825
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
15,68
= 100,92%
c. Derajat kebenaran
DK = 100%-100,92%
DK = -0,92%
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝐶𝑝 = |̅̅̅̅
𝐶𝑝 ± 𝛥𝐶𝑝|
𝐶𝑝 = |15,68 ± 15,825|
34
e. Persentase Perbedaan
𝐶𝑡 − 𝐶𝑝
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
1 − 15,68
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = 176,01%
Bola pejal
• Hasil pengukuran
𝑐1 + 𝑐2 + 𝑐3 + 𝑐4 + 𝑐5
̅̅̅̅
𝐶𝑝 =
5
27,160 + 11,443 + 21,92 + 4,108 + 2,667
̅̅̅̅ = (
𝐶𝑝 )
5
𝐶𝑝 = 13,459 s
a. Ketidakpastian
δ1 = |27,160 − 13,459| s = 13,701
δ2 = |11,443 − 13,459| s = 2,013
δ3 = |21,92 − 13,459| s = 8,461
δ4 = |4,108 − 13,459| s = 9,351
δ5 = |2,667 − 13,459| s = 10,792
𝛿𝑚𝑎𝑥 = 13,701
∆𝐶𝑝 = 13,701
b. Kesalahan Relatif
𝛥𝐶𝑝
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
𝐶𝑝
13,701
𝐾𝑅 = 𝑥 100%
13,459
= 1,01 𝑥 100%
= 101%
c. Derajat kebenaran
DK = 100%-101%
d. Hasil pengukuran dilaporkan
𝐶𝑝 = |̅̅̅̅
𝐶𝑝 ± 𝛥𝐶𝑝|
𝐶𝑝 = |13,459 ± 13,701|
35
e. Persentase Perbedaan
𝐶𝑡 − 𝐶𝑝
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
0,4 − 13,459
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | |
𝑐̅
−13,059
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = | | × 100%
6,9295
%𝑒𝑟𝑟𝑜𝑟 = 188,455%
J. TUGAS PENDAHULUAN
1. Buktikan persamaan 4.9 dan 4.12!
2. Dengan menggunakan hukum kekekalan energi buktikan persamaan 4.12!
37
K. SUMBER PUSTAKA
1. Serway dan Jewet, 2009. Fisika untuk Sains dan Teknik (diterjemahkan
oleh Chriswan Sungkono). Jakarta: Salemba Teknika
2. David dan Resnick, Robert. 1999. Fisika Jilid 1 Edisi Ketiga (Terjemahan).
Jakarta: Erlangga.