Sejarah Politik Masyarakat Melayu Islam Patani

di Selatan Thai Pasca Revolusi Thai 1932

oleh
Hamdan Mohd. Salleh

Abstrak
Kertas Kerja ini mengkhusus kepada perbincangan kemunculan politik Islah di kalangan masyarakat
Melayu Patani di Selatan Thai terutama era pasca revolusi 1932 dimana kesedaran berpolitik dalam
tahap yang amat tinggi. Masyarakat Islam Patani melibatkan diri dalam kegiatan politik di pelbagai
peringkat yang merangkumi pelbagai bentuk pertubuhan, persatuan demonstrasi dan tuntutan terhadap
Kerajaan Thai. Ledakan ini turut dipengaruhi oleh kemunculan politik Islah. Tumpuan turut diberi
kepada peranan yang dimainkan orang seorang ulama’ bernama Haji Sulong. Peranan yang beliau
mainkan begitu besar hingga mampu menyatukan masyarakat dalam satu wadah sahsiah berteraskan
Islam.

Latarbelakang Pembaharuan Islam di Nusantara

Tumpuan kebanyakkan kajian berkenaan dengan pemikiran Islah di Nusantara lebih banyak tertumpu
di Malaysia dan Indonesia. Tidak banyak kajian dibuat berkenaan dengan perkembangannya di
Selatan Thai. Gerakan pembaharuan yang berlaku di Nusantara dipengaruhi oleh dua aliran iaitu dari
India dan Asia Barat. Aliran Asia Barat menampilkan fahaman Islah yang bersumberkan pemikiran
tokoh-tokoh pembaharu atau tajdid seperti Ibnu Taymiyyah, Muhammad bin Abdul Wahab, Jamal al-
Din al-Afghani, Muhammad Abduh dan Rashid Ridha. Manakala, aliran India lebih tertumpu sumber
pemikiran Shah Waliullah al-Dahlawiyy. Walaubagaimanapun, aliran Asia Barat atau Timur Tengah
ini lebih besar pengaruhnya kerana ia telah dikembangkan dengan gigih oleh graduan-graduan Timur
Tengah terutama dari Mesir dan Makkah. Tokoh-tokoh yang terkenal adalah Syeikh Tahir Jalaluddin,
Saiyid Syeikh al-Hadi dan Syaikh Abu Bakar al-Asha’ari.

Gerakan Islah ini telah berjaya memajukan daya fikir masyarakat Islam melalui konsep
anjuran Ijtihad dan penolakan taqlid. Umat Islam diseru bersikap lebih kritis, meninjau semula
pemahaman dan amalan agama serta kembali kepada asas al-Quran dan Sunnah Rasul. Jesteru itu,
gerakan ini telah berjaya memberi satu nafas baru kepada bidang pendidikan umat Islam. Ini kenali
sebagai Islah Dirasi yang mempelopori sistem persekolahan agama. Sistem sekolah agama ini terus
menjadi satu alternatif kepada sistem pondok yang dilihat kurang bertenaga dalam menghadapi
cabaran Ummah. Reformasi pendidikan dilakukan termasuk memperkenalkan satu sistem kurikulum
yang menarik dan lebih pelbagai dan merangkumi matapelajaran agama dan akademik. Satu perkara
yang menarik adalah penggalakkan pembelajaran bahas Inggeris , sesuatu yang selama ini ditentang
oleh sistem pondok yang menganggap ia merupakan pelajaran orang kafir.

Selain itu, kesedaran turut diberi tentang kejatuhan dan kemerosotan Islam, sebab-
musababnya serta saranan penyelesaiannya. Seruan-seruan ini telah mendorong orang Melayu untuk
bergiat secara individu dan menubuhkan badan-badan kebajikan yang kemudiannya meningkat
kepada tertubuhnya penubuhan badan-badan politik yang memperjuangkan kemerdekaan. Menjelang
dekad pertama kurun ke 20. Gerakan reformasi Islam telah sampai ke Tanah Melayu. Gerakan ini
dipelopori melalui gerakan oleh Muhammad Abduh dan Jamal al-Din al-Afghani.

Pada masa itu juga, ramai orang Melayu yang telah pergi ke luar negeri, terutamanya ke
Timur Tengah untuk mempelajari agama Islam. Terdapat juga mereka yang keluar negeri untuk
menunaikan fardhu haji. Perkembangan reformis di Timur Tengah itu telah memengaruhi kedua-dua

1
kumpulan tersebut. Mereka mula menyebarkan gagasan baru kepada masyrakat Melayu berlandaskan
agama Islam.1
Perkembangan di Timur Tengah merupakan sumber ilham bagi pertumbuhan kesedaran yang
semain meresapi masyarakat Melayu. Keadaan ini telah dipelopori oleh penuntut-penuntut Melayu
yang telah pergi ke Timur Tengah seperti Syeikh Tahir Jalaluddin, Saiyid Syeikh al-Hadi dan Syeikh
Muhammad Salim al-Kalali. Mereka berusaha menyatupadukan masyarakat Melayu berdasarkan
identiti agama Islam.

Idea Pan-Islamisma ini telah mempengaruhi pemikiran pelajar-pelajar Melayu di Universiti

al-Azhar, Mesir. Apabila mereka tamat pengajian dan kembali ke tanahair, golongan inilah yang
memulakan gerakan Islah. Pemimpin-pemimpin utama ketika itu terdiri dari Syed Syeikh al-Hadi dan
Syeikh Tahir Jalaluddin. Mereka telah memulakan penerbitan majalah al-Manar serta menyebarkan
ide-ide Muhammad Abduh menerusi akhbar al-Imam.2

Al-Imam tampak mengikut langkah majalah al-Manar yang mendapat sumbangan lidah
pengarang dari majalah al-Qurwatul al-Wusta terbitan Jamalussin al-Afghani di Paris. Al-Imam
mengemukakan betapa pentingnya pendidkan, pelajaran dan ilmu pengetahuan dan dalam masa yang
sama menyeru umat Islam membuang budaya kolot dan fanatik3. Dalam masa yang sama ia turut
menyeru umat Islam bersatu dan membangunkan kebudayaan Islam di seluruh alam.

‘Seruan Azhar’ dan ‘Pilihan Timoer’ turut diterbitkan dan majalah ‘Seruan Azhar’ tahun 1927
mendesak penduduk Tanah Melayu menjadi lebih berani dan tidak membiarkan Inggeris menentukan
masa depan mereka. Satu tuntutan penduduk Tanah Melayu diberi kebebasan bercakap turut diminta
dan menyeru supaya diadakan pemberontakkan jika ia tidak ditunaikan. Majalah ini nampak bebas
kerana ia diterbitkan di luar yang jauh dari kawalan Inggeris.4

“They dealt freely with forbidden topics of nationalism and politics of the Middle East5.”

Syed Sheikh al-Hadi menerbitkan majalah al-Ikhwan di Pulau Pinang pada tahun 1925 yang
banyak memuatkan perjuangan Kaum Muda dalam isu agama dan sosial. Menerusi majalah inilah
Sheikh Tahir Jalaluddin mengemukakan pendapat bahawa umat Islam di Tanah Melayu lemah dalam
pentadbiran agama hingga menyebabkan Inggeris begitu mudah mengambil kesempatan6. Beliau turut
mengkritik pendidikan agama yang dikendalikan oleh tokoh-tokoh agama ketika itu yang dianggap
ketinggalan zaman. Syed Sheikh al-Hadi turut memulakan gerakan Kaum Muda menerusi al-Imam
tersebut. Matlamat utama ialah untuk memajukan orang-orang Melayu dan kembali kepada al-Quran
dan Hadith. Kaum Muda juga ingin membebaskan Islam dari kepercayaan lama yang membantutkan
kemajuan. Mereka menyeru orang Melayu menggunakan akal fikiran dalam amalan agama.
Kemunduran ekonomi hanya boleh diperbaiki menerusi pengamalan Islam yang sebenar. Beliau
pernah menegur oramg Melayu yang tidak menggunakan kesempatan kemajuan yang dibawa oleh
British untuk kepentingan diri7. Beliau menyatakan :

“The signs of prosperity and wealth have manifested themselves because of the fair rule of the British
Government , which has attracted money from European nations; banks have been opened here
(Malaya) to serve the public; the foreigners have used them ….8”

Sejarah Awal Perkembangan Politik Islam Di Patani

Semenjak kedatangan Islam, al-Quran telah menjadi asas pengajian yang dilalui oleh setiap anggota
masyarakat Melayu Patani. Ia menjadi pemangkin kepada kemunculan guru-guru agama dan tuan-
tuan guru yang mengajar al-Quran di seluruh pelusuk selatan Thai ini. Seterusnya sistem pondok
muncul dan menjadi institusi pendidikan terpenting di Patani.9 Sistem yang diinstitusikan di Patani
ini telah melahirkan para ulama terbilang di Nusantara seperti Ahmad bin Muhammad Zain al-
Fatani,10 Daud al-Fatani dan ramai lagi yang begitu masyhur hingga ke timur Tengah.11 Mereka
inilah yang meletakkan asas perkembangan ilmu dan kesarjanaan Islam.12
Abdul Latif Hamidong menjelaskan :

2
“Cukup banyak ulama yang berasal dari Petani (sic) yang dikenali di Asia Tenggara dan banyak pula
kitab agama yang mereka tulis baik bahasa Melayu mahupun dalam bahasa Arab….Ulama-ulama
tersebut, bukan sahaja dikenali di rantau ini tetapi juga dikenali dan diakui kealimannya di negara
Arab, sehingga sebahagian daripada mereka diberi kesempatan untuk mengajar di Masjidil Haram,
Makkah”13

Dari segi sejarah dan politik, konflik antara kerajaan Thai dan wilayah-wilayah selatan
bermula seawal akhir kurun ke-16. Terdapat ahli akademik yang berpendapat yang konflik ini pada
mulanya lebih berasaskan politik kebangsaan dan bukan berasaskan agama.14 Namun kembalinya
para penuntut dari Timur Tengah telah memperbaharui corak perjuangan dan pemikiran berunsurkan
Islam.

Terdapat sejumlah besar masyarakat Melayu Patani yang bertaraf penduduk tetap di Arab
Saudi terutama di Makkah dan Jeddah. Kebanyakkan daripada mereka mendapat status
kewarganegaraan Arab Saudi. Walaubagaimanapun, hampir kesemua mereka masih mengekalkan tali
persaudaraan dengan kaum keluarga di Malaysia dan Selatan Thai.15

Idea politik Islam di Selatan Thai telah disemarakkan oleh ulama terkemuka Patani terutama
Syeikh Wan Ahmad bin Ahmad Wan Muhammad Zain bin Wan Mustafa al-Malayuwi al-Fatani.16
Ketokohan ulama Melayu ini terbukti apabila diberi amanah untuk memeriksa dan mengabsahkan
buku-buku agama yang diterbitkan oleh syarikat penerbit terkemuka, Mustafa al-babi al-Halabi demi
untuk menjamin kesahihan dan kesempurnaan buku-buku tersebut.17 Syeikh Ahmad turut diiktiraf
oleh kerajaan Turki Uthamaniyah di mana beliau diberi tanggungjawab oleh sultan Abdul Hamid II
bagi menyelia percetakan Melayu, al-Matbaan al-Miriyyah al-Kainah pada tahun 1884. Beliau juga
merupakan seorang penulis yang politik dan telah menghasilkan 160 buah buku pelbagai bidang
dalam bahasa Melayu dan Arab.18 Penulisan beliau bukan sahaja merangkumi ibadah asas, malah
turut merangkumi perubatan, sejarah dan politik.19

Beliau boleh dianggap tokoh pelopor Islam yang berteraskan pembaharuan.20 Sebagai
seorang ulama dan pejuang yang mengambil berat terhadap nasib bangsa Melayu, beliau merupakan
seorang yang anti-penjajah dan menyokong kerajaan Turki Uthmaniyah yang bagi beliau merupakan
pemimpin umat Islam.21 Beliau telah menentang rundingan Inggeris dan Thai di mana Kelantan akan
ditadbir oleh Inggeris. Syeikh Wan Ahmad telah menadi orang tengah sewaktu satu usaha yang
dijalankan untuk meletakkan Kelantan di bawah tadbiran Turki Uthmaniyah.22 Syeikh Wan Ahmad
turut bertanggungjawab membetulkan sebutan Patani dalam tulisan jawi iaitu menukarkan huruf (‫)ت‬
kepada huruf (‫ )ط‬sempena perkataan ‘watan’ atau tanahair. Hingga hari ini nama Patani ditulis
sebagaI (‫)ﻓﻄﺎﻧﻲ‬.23

Dalam pada itu, masyarakat Melayu Patani yang datang ke Arab Saudi dan tidak tinggal
secara tetap boleh dibahagikan kepada dua kumpulan, golongan yang datang untuk melanjutkan
pelajaran dan golongan yang datang untuk menunaikan fardhu haji. Graduan-graduan dari sekolah
pondok dan mempunyai pelajaran asas dalam ilmu-ilmu Islam seperti tajwid, nahu, fiqah dan
tasawwuf perlu melengkapkan pengajian mereka di Timur Tengah.24

Para pelajar menyambung pelajaran mereka di pelbagai institusi dan universiti di Timur
Tengah memilih untuk belajar di Makkah, Jeddah, Riyadh dan Kaherah.25 Terdapat bukti-bukti yang
menunjukkan para pelajar Melayu Patani di Timur Tengah aktif berpolitik dan bersimpati dengan
gerakan-gerakan pemisah di Selatan Thai.26 Dalam kurun ke-19, pelajar Melayu Patani hampir
kesemuanya memilih kota Makkah untuk menyambung pelajaran. Namun, menjelang 1920-an,
terdapat pelajar yang memilih Universiti al-Azhar di Kaherah.27

Seperti yang berlaku di Tanah Melayu, penentangan awal dimulakan oleh golongan diraja dan
pembesar yang kehilangan hak tradisi mereka.28 Perasaan cinta dan taat setia kepada tanahair serta
ingin membebaskan daripada penjajahan disebut sebagai semangat kebangsaan. Kesedaran

3
Kebangsaan ini ialah kesedaran yang merentasi kampung, daerah dan negeri. Dalam konteks
masyarakat Melayu Patani, mereka amat sedar bahawa mereka berada di belenggu penjajahan
kerajaan Thai. Tentangan-tentangan berdarah gagal menghalau Thai dari wilayah Selatan. Orang
Melayu menajdi semakin mundur dalam semua segi hingga memerlukan perlukanya reformasi
berperingkat dari semua segi. Boleh dikatakan apabila pihak Thai memaksa Raja Patani
menandatangani secara paksa pada tahun 1902, penentangan hebat kembali muncul sebagai
kesinambuangan persejarahan silam.29

Kesan Revolusi 1932 ini menyaksikan Islam muncul sebagai pemangkin dalam
pembentukkan siyasi dan semangat kebangsaan orang Melayu Patani. Jika disorot pengaruh Islah di
Selatan Thailand, kita perlu membandingkan dengan apa yang berlaku di Tanah Melayu umpamanya.
Perubahan-perubahan social dan ekonomi akibat dari perluasan kuasa British di Tanah dalam kurun
ke 19 dan awal kurun ke 20 telah mempengaruhi perkembangan politik orang Melayu secara
keseluruhan dan sekaligus turut mempengaruhi orang Melayu di Selatan Thailand.

Perkembangan pemikiran politik di kalangan masyarakat Melayu Patani timbul serentak

dengan kebangkitan tahap keagamaan dan perjuangan menetang penjajahan di Tanah Melayu dan
Indonesia. Ia jelas dipengaruhi oleh perunahan yang disalurkan oleh masyarakat Islam di Timur
Tengah. Pengaruh dari rantau ini telah memberi impak kepada pemikiran masyarakat Melayu yang
mula sedar tentang kemunduran mereka dari sapek sosio-ekonomi berbanding dengan kaum-kaum
lain. Penjajahan turut menjadi isu di mana diterapkan kepentingan Islam perlu dipertahankan
kedaulatannya.30 Kesedaran ini selaras dengan kemunculan pemimpin-pemimpin berpendidikan
Timur Tengah, Melayu dan Barat yang cuba menyatukan orang-orang Melayu dan mangusir
penjajah.31

Idea-idea politik Islam mula menular dalam asas pemikiran penuntut yang datang dari
wilayah-wilayah Selatan. Sumber sejarah menerangkan bahawa perkembangan idea ini muncul
sekitar tahun 1927 terutama di bahagian Selatan Atas.32 Gerakan ini dikenali sebagai Pergerakan
Sunnah atau Khana Mai yamg membawa maksud Kaum Muda. Ia dikatakan mula bertapak di Nakorn
Sri Tammarat pada awal 1930-an dengan kedatangan Abdullah Amini diari Indonesia pada tahun
1927.33 Beliau menjadikan Bandar Nakorn sebagai tapak penyebaran pengajian Islam yang
berteraskan Sunnah. Gaya dan pendekatan beliau yang berbeza telah menarik perhatian penduduk
tempatan. Namun, kehadiran beliau telah mendapat tentangan golongan ulama’ tradisional.
Walaubagaimanapun, kedatangan Abdul Latif dan Ahmad Lutfi dari Indonesia telah mengukuhkan
semula perjuangan beliau.34

Sementara itu, gerakan Kaum Muda turut muncul di Pathalung. Ismail Ahmad al-Nadawa
yang kembali dari India pada tahun 1935 telah membawa idea-idea dari sana. Beliau telah
mengasaskan Madrasah Ansor Sunnah di daerah Pak Payun. Madrasah ini dikatakan anrara madrasah
yang pertama yang menggunakan pendekatana Sunnah.35 Ia menyambung kesinambungan Madrasah
al-Ma’arif al-Wataniah yang diasaskan oleh Haji Sulong. Pada tahun 1943, Madrasah al-Muwahidin
telah ditubuhkan di Koadin. Ia telah menjadi tapak perjuangan pergerakan Islam di Nakorn Sri
Tammarat.36

Kecewa dengan usaha golongan nasionlis beraja zaman perang Dunia Kedua untuk
mendaulatkan Patani, golongan ulama merasakan keperluan untuk campurtangan dalam perjuangan
membebaskan Patani. Ini ditambah dengan terwartanaya Akta Agama Islam pada tahun 1945. Akta
ini menberi pengiktirafan kepada golongan agama atau ulama sebagai pemimpin masyarakat Melayu
Patani. Campurtangan kerajaan Thai dalam Akta Perundangan Islam 1946 telah menyemarakkan lagi
penentangan terutama dengan kembalinya para ulama Patani yang menuntut di Makkah selepas
Perang Dunia Kedua.37

Walaupun gerakan politik Islam di Patani kurang dibincangkan dalam kajian-kajian ilmiah,
perjuangan Haji Sulong yang dianggap sebagai tokoh perjuangan kemerdekaan Patani yang masyhur
berteraskan idea ini. Ini banyak berkisar kepada faktor Timur Tengah. Para pelajar Patani yang

4
belajar di universiti-universiti di Makkah, Jeddah, Riyadh dan Kaherah bergerak aktif dalam politik.
Jika sekitar kurun ke-19 Makkah dan sekitarnya menjadi pilihan untuk belajar, dekad 1920-an
menyaksikan Universiti al-Azhar semakin menjadi tumpuan.38 System pendidikan ini membolehkan
pembangunan pemikiran dalam politik dan agama terutama idea-idea Muhammad Abduh.39 Apabila
mereka pulang ke tanahair, mereka melihat satu keperluan untuk membangunkan umat Islam yang
sedang dalam kemerosotan akibat kelemahan dalaman dan penjajahan. Kesinambungan ini berterusan
sehingga 1970-an di mana para pelajar yang pulang dari Timur Tengah membawa bersama mereka
pemikiran pembaharuan yang digelar ‘Khana Mai’.40

Persoalan pemikiran mula muncul selepas Perang Dunia Kedua. Para ulama yang kembali ini
nyata tidak berpengalaman berhadapan dengan para birokrat Thai. Era selepas peranga juga
menyaksikan golongan diraja dilihat seolah-olah putus asa untuk meneruskan perjuangan.41
Berdasarkan masalah ini, pemimpin yang dilantik perlu dari golongan ulama yang dihormati dan
mempunyai hubungan yang baik dengan kerajaan Thai. Kriteria ini ada pada Haji Sulong.42 Beliau
bukan sahaja seorang tokoh yang disenangi oleh masyarakat Melayu, malah turut dihormati oleh
golongan birokrat Thai tempatan.

Haji Sulong dilihat sebagai calon yang amat sesuai dalam mengetuai gerakan politik ini.
Kemuncak sokongan masyarakat Melayu Patani terhadap beliau dapat dilihat apabila dilantik sebagai
pengerusi Majlis Ugama Islam Wilayah Patani selepas terwartanya Akta Islam 1943. Jawatan
tersebut merupakan jawatan yang tertinggi berkenaan hal-ehwal Islam di Selatan Thai.

Corak perjuangan Haji Sulong bertunjangkan pemikiran politik Islam yang sebenar.
Kompromi terhad dengan pegawai-pegawai Thai umpamanya merupakan satu strategi politik yang
baik. Ia dapat membantu survival sebuah masyarakat minoriti dalam berjuang mengekalkan identiti
mereka dalam menghadapi cabaran kelompok majoriti. Begitu juga dengan penerimaan beliau atas
permintaan ramai untuk mengambil alih jawatan Yang di-Pertua Majlis Agama yang sebenarnya
membolehkan beliau mempunyai autoriti untuk memimpin dan sekaligus memperbaiki kondisi
ummah.

Respon Masyarakat Patani Terhadap Perubahan Politik Thai

Kawalan penuh kerajaan Thai semakin nyata pada awal abad ke-20. Bermula tahun 1901, satu sistem
penyusunan semula yang dinamakan Thesaphiban telah dilaksanakan di seluruh Thailand. Wilayah-
wilayah Selatan telah diletakkan di bawah satu pentadbiran berpusat yang dikenali sebagai ‘Booriwen
Cad Huamung’ yang bermaksud Tujuh Wilayah Selatan’.43 Raja-raja Patani telah bersetuju untuk
melepaskan hak-hak tradisi mereka sebagai satu syarat untuk mengekalkan kedudukan mereka.
Menerusi persetujuan ini, kerajaan Thai hanya akan melantik orang Thai sebagai raja sekiranya raja-
raja Melayu tersebut meninggal dunia atau memilih untuk melepaskan jawatan mereka. Bermula 1902
kuasa politik masyarakat Melayu terhapus. Ini membolehkan pegawai-pegawai Thai membuat sesuka
hati mereka. Pelbagai dasar yang dijalankan yang bertentangan dengan agama Islam telah
dilaksanakan.44

Pada tahun 1906, wilayah-wilayah Selatan telah disatukan menjadi wilayah yang dinamakan
Monthon Pattani. Kemudian ia dipecahkan kepada beberapa daerah seperti Yala, Narathiwat, Patani
dan Saiburi. Perjanjian Bangkok 1909 pula melengkapkan usaha kerajaan Thai menghapuskan
kerajaan Melayu Patani. Dalam perjanjian tersebut, wilayah-wilayah Selatan yang selama ini menjadi
penghalang kepada hubungan Thai-Inggeris telah dikeluarkan dari isu berbangkit.45 Ini jelas dalam
kenyataan berikut:

“…the Pattani region which had been a major catalyst in beginning discussion for treaty
arrangements, was remove from the discussion.”46

5
 Dengan termerterinya perjanjian tersebut, Patani bukan lagi sebuah kerajaan Melayu yang
bersatu. Ia hanyalah sebahagian dari wilayah-wilayah Melayu di bawah pemerintahan kerajaan
Thai.47

Penentangan terhadap tindakan Thai pada awal abad ke-20 tidak begitu ketara dan mudah
dipatahkan. Hanya Raja Pattani, Tengku Abdul Kadir Kamaruddin dilihat mampu memberi tentangan
yang ketara. Baginda yang kehilangan kuasa politiknya telah membuat beberapa tindakan yang
dilihat mengengkari perintah Raja Thai. Baginda bertindak menulis surat kepada Sir Frank
Swettenham di Singapura pada tahun 1899 untuk meminta perlindungan British ke atas Patani.48 Atas
tindakan berani tersebut, baginda telah ditahan dan dihantar ke wilayah Pitsanulok di utara Bangkok.
Di sana, baginda telah dikenakan hukuman penjara 10 tahun. Tengku Abdul Kadir hanya dibebaskan
setelah Frank Swettenham campurtangan.49 Namun, beliau dipenjara semula pada tahun 1915 kerana
disyaki terlibat aktif dalam politik Patani. Baginda dikenakan tahanan selama dua tahun. Apabila
dibebaskan, baginda mengambil keputusan untuk mendapatkan perlindungan politik di Kelantan.50 Di
sana, perjuangan untuk membebaskan semula Patani tetap diteruskan. Baginda dikatakan meneruskan
hubungan dengan masyarakat Melayu di Selatan.51 Malah, baginda menjadi penggerak kepada
gerakan penentangan yang dinamakan Nam Sai pada tahun 1922.52

Selepas kemangkatan baginda pada tahun 1933 perjuangan tersebut disambung oleh putera
bongsu baginda, Tengku Mahmood Mahyideen.53 Tengku Mahmood meneruskan kerjasama politik
dengan orang Melayu di Selatan terutama dengan golongan ulama. Dalam masa yang sama, beliau
telah menjalankan pelbagai usaha dalam menarik perhatian dunia berkenaan kemelut yang dialami
oleh masyarakat Melayu di Selatan Thailand.

Keadaan politik Thai mengalami perubahan pada 24 Jun 1932.54 Revolusi yang dilancarkan
oleh parti Khanarat telah menamatkan sistem kerajaan beraja mutlak Thailand.55 Perlembagaan baru
Thai yang berlandaskan konsep Raja Berpelembagaan dan demokrasi berparlimen diharapkan
membawa sinar kepada masyarakat Melayu di Selatan.56 Ini menyebabkan mereka menyambut baik
revolusi tersebut dan bekerjasama dengan golongan yang menentang raja mutlak di Bangkok. Pada
pandangan mereka, masyarakat Melayu akan diberi peluang untuk mendapatkan kembali hak-hak
mereka terutama dalam hal-ehwal keagamaan, kebudayaan dan bahasa. Tengku Mahmood sendiri
turut mengalukan perubahan ini. Beliau telah pergi ke Bangkok untuk bertemu dengan barisan
kepimpinan baru Thai. Tengku Mahmood menyatakan kesediaan untuk bekerjasama dengan kerajaan
baru sekiranya masyarakat Melayu Patani dibenar meneruskan kehidupan mereka menurut cara
mereka sendiri.

Namun dari segi realiti, taraf pendidikan masyarakat Melayu yang rendah serta ekonomi yang
lemah tidak memungkinkan mereka bersaing dalam sistem baru ini. Satu dilema yang timbul
penyesuaian dalam asimilisasikan pendidikan, ekonomi dan politik. Hasilnya, berdasarkan pilihanraya
umum pertama Thai pada tahun 1933, hanya seorang sahaja ahli parlimen wilayah dari kalangan
orang Melayu.57

Sedikit demi sedikit perlembagaan baru ini mula menampakkan kesinambungan penindasan
orang-orang Thai. Ia menjadi bertambah buruk apabila Phibun Songram dilantik menjadi Perdana
Menteri Thai pada tahun 1938. Phibun yang merupakan seorang tentera berjiwa nasionalis, telah cuba
untuk ‘mengthaikan’ Thailand. Beliau telah menubuhkan kerajaan nasionalis pada bulan Disember
1938. Phibun percaya bahawa pembangunan nasional memerlukan sebuah kerajaan kuat, berdisiplin
dan disokong oleh golongan tentera.58

Frank Golay berpendapat bahawa Phibun telah memperkenalkan corak pentadbiran bersifat
Fascist seperti yang diamalkan di Itali dan Jepun.59 Dasar-dasar yang diperkenalkan oleh Phibun yang
begitu menindas telah memberi kesan kepada masyarakat Melayu Patani.60 Tindakan-tindakan telah
dilaksanakan untuk mengasimilisasikan masyarakat Melayu Patani. Dasar pelajaran yang
diperkenalkan telah mewajibkan bahasa dan sejarah Thai diajar di sekolah-sekolah di sebelah

6
selatan.61 Ini diburukkan lagi pada tahun 1939 di mana Menteri Pendidikan Thai telah mewajibkan
semua matapelajaran mesti diajar dalam bahasa Thai.

Masalah yang menjadi punca utama penentangan adalah dasar kejam Phibun Songkram pada
tahun 1939. Kerajaan telah melaksanakan dasar integrasi kebudayaan secara paksaan yang
berlandaskan ‘nasionalime sempit’ ke atas masyarakat Melayu.62 Dasar ultra-nasionalis ini digubal
antara tahun 1939-1942. Jika dilihat dari sudut sosiologi, tindakan-tindakan berupa paksaan ini
sebenarnya tidaklah menghairankan. Sudah menjadi satu tradisi dalam masyarakat Thai
mengamalkan amalan perbezaan darjat. Masyarakat Melayu Patani yang merupakan golongan
minoriti dianggap sebagai golongan kelas kedua yang perlu taat dengan golongan kelas atasan. John
Funston menegaskan perkara ini:

“Thai society emphasizes hierarchy … the concept of equality is unknown in Thai cultural tradition;
all social relations are characterized by a superior-inferior aspect.”63

Tindakan yang dilihat sebagai paling drastic dalam perlaksanaan secara diskriminasi ini
adalah pembatalan perundangan Islam dalam hal-ehwal perkahwinan dan pusaka yang diganti dengan
undang-undang sivil Thai. Pakaian Melayu turut diharamkan di mana mereka diwajibkan memakai
pakaian ala Barat seperti seluar panjang.64 Orang Melayu juga digalakkan nama Thai. Keadaan
begitu serius hingga ke satu peringkat ada pegawai Thai tempatan yang memaksa orang-orang Islam
menyembah patung Buddha.65 Adat-adat kecil turut dilarang. Sebagai contoh, amalan mengunyah
sirih yang menjadi amalan turun temurun masyarakat Melayu telah diharamkan.66 Ramai yang
ditangkap dan didakwa atas kesalahan menentang kerajaan berdasarkan dasar Rattaniyom Bilangan
2.67 Apabila Perang Dunia Kedua tercetus pada bulan Disember 1941, kerajaan Thai telah
bekerjasama dengan Jepun dan pihak Berikat.68 Sebagai balasan, Jepun telah memulangakn semual
negeri-negeri utara Semenanjung Tanah Melayu sebagai satu ‘hadiah’.69 Pentadbiran Thai turut
dimulakan semula di negeri-negeri tersebut.Keadaan semakin mencengkam pada tahun 1944.
Jawatan Qadhi telah dihapuskan. Undang-undang Islam berkenaan nikah cerai dan pembahagian
harta turut dihapuskan sama sekali.70

Masyarakat Melayu Patani merasakan identiti mereka tergugat. Kerajaan Phibun dilihat cuba
menghapuskan bahasa, agama dan sosio-budaya mereka menerusi dasar asimilisasi paksa ini. Ini
menyebabkan Tengku Abdul Yala Nasir71 menulis surat kepada Perdana Menteri Thai di Bangkok.72
Beliau mendakwa gabenor wilayah Patani telah dengan zalim memaksa perlaksanaan dasar asimilisasi
ini. Perbuatan ini telah mengakibatkan ketidakstabilan ekonomi dan penentangan keagamaan di
kalangan masyarakat Melayu. Beliau mendesak Perdana Menteri mengadakan siasatan terhadap
perkara tersebut. Selain itu, perubahan yang sewajarnya perlu dibuat ke atas dasar tersebut. Namun,
tiada tindakan yang di buat oleh kerajaan pusat.

Perang Dunia Kedua yang tamat pada tahun 1945 telah menmbulkan impak yang besar pada
rantau Asia Tenggara. Semangat kebangsaan mula bangkit.73 Terdapat satu harapan di kalangan
masyarakat Melayu bahawa Thailand akan dilayan sebagai pihak yang kalah dalam Perang Dunia
Kedua kerana bersekongkol dengan pihak Berikat. Sikap kerajaan Thai bekerjasama dengan Jepun
telah menimbulkan kemarahan kerajaan British. Perjanjian Damai yang ditandatangani antara pihak
yang menang dan yang kalah akan membolehkan British menguasai keempat-empat wilayah selatan.74
Pemimpin masyarakat Melayu mengambil kesempatan membuat hubungan baik dengan kerajaan
British dengan harapan keempat-empat wilayah itu dimasukkan ke dalam British Malaya.75

Namun segala tidak kesampaian apabila Phibun telah meletak jawatan sebagai Perdana
Menteri pada bulan Julai 1944. Dalam kekecewaan itu, para pemimpin Melayu terpaksa mencari
alternative baru. Justeru itu, Tengku Abdul Jalal untuk menghantar surat kepada Perdana Menteri
yang baru, Khuang Aphaiwong. Beliau menekankan keperluan untuk membuat pindaan ke atas dasar
yang dikuatkuasakan ke atas masyarakat Melayu bagi mengelakkan sebarang kekacauan berlaku di
keempat-empat wilayah selatan tersebut.76

7
 Tengku Jalal turut menghantar satu petisyen dari 7 pemimpin Patani kepada Setiausaha Tanah
Jajahan British. Petisyen ini menceritakan penderitaan rakyat Patani dan meminta pihak Bersekutu
campurtangan membebaskan mereka dari cengkaman Thai.77 Ini jelas diutarakan:

“help us in our desire, and release us from the hands of Siam.”78

Namun, harapan menggunung ini terutama oleh Tengku Mahmood Muhyideen tidak
kesampaian. Walaubagaimanapun, perubahan mula terasa apabila Phibun kembali berkuasa di
Bangkok pada tahun 1946. Beberapa keistimewaan yang dikecapi semasa zaman sebelum Phibun
telah dikembalikan. Antaranya adalah undang-undang keluarga dan warisan. Ia tetap tidak
memuaskan hati penduduk tempatan di mana mereka inginkan kuasa autonomi yang kukuh.79
Justeru itu, masyarakat Melayu Patani telah menubuhkan satu jawatankuasa yang diketuai
oleh tokoh-tokoh agama dalam mendesak kerajaan Thai memenuhi tuntutan-tuntutan mereka.
Sebagai tindakbalas, kerajaan Thai telah menubuhkan satu suruhanjaya khas untuk menyiasat situasi
sebenar yang berlaku di wilayah selatan. Tindakan tersebut tetap tidak dapat memuaskan hati
penduduk tempatan yang masih mengenang kekejaman polisi Phibun.

Haki Sulong dan Madrasah al-Ma’arif al-Wataniah

Haji Sulong bimbang impak negatif yang dibawa menerusi Akta Pendidikan yang dilaksanakan oleh
kerajaan Thai sejak 1921. Ia bukan sahaja menggugat penggunaan bahasa Melayu, malah boleh
mempengaruhi fikiran pelajar Melayu yang belajar di sekolah-sekolah kerajaan.80 Beliau mengambil
keputusan untuk menubuhkan sebuah sekolah agama yang berlandaskan al-Quran dan Sunnah. Beliau
mahukan pelajar-pelajar didedahkan dengan ilmu-ilmu Islam yang sebenar. Ia merupakan sekolah
agama yang pertama di Patani yang jelas membuktikan pembaharuan yang cuba dijalankan oleh Haji
Sulong.

Dalam membina sekolah tersebut, masyarakat Melayu Patani menyokong penuh idea beliau.
Mereka bukan sahaja menyumbang dalam bentuk kewangan, malah turut menyokong dari segi moral
dan fizikal.81 Hasil sumbangan kewangan orang ramai, Haji Sulong berjaya mendirikan sekolah
tersebut dengan perbelanjaan sekitar 7200 baht.82 Walaubagaimanapun, cadangan menamakan
sekolah tersebut sebagai Sekolah Agama Derma telah ditolak permohonannya oleh kerajaan.83
Akhirnya, ia diberi nama Madrasah al-Ma’arif al-Wataniah yang dirasmikan sendiri oleh Perdana
Menteri Thai, Manopakorn Nititada pada tahun 1933.84

Madrasah ini melambangkan satu konsep pembaharuan yang cuba dibawa oelh Haji Sulong. Sebelum
itu, masyarakat Melayu Patani hanya mengenalkan sistem pendidikan pondok sahaja. Konsep
madrasah yang dibawa oleh Haji sulong agak berbeza. Ini dijelaskan oleh Ahmad Fathy al-Fatani:

“Ia adalah sebuah sekolah model baru yang bukan sahaja memiliki sukatan dan pelajaran dan sistem
kelas, tetapi menjadi istimewa kerana ‘latihan perbarisan’ oleh para pelajar sekolah itu sangat
kemas dan bersemangat.”85

Apa yang menarik tenaga pengajarnya bukan sahaja terdiri dari guru-guru tempatan. Haji
Sulong berjaya mendapatkan seorang guru dari Mesir bernama Abdul Murad.86 Madrasah ini
mendapat sambutan yang begitu menggalakkan dari kalangan orang Melayu Patani. Malah, ia turut
mendapat bantuan kerajaan Thai menerusi sokongan Perdana Menteri Thai sendiri.87 Ia telah berhasil
meningkatkan kefahaman rakyat mengenai Islam yang sebenar hingga berjaya melahirkan mereka
yang komited kepada kefahaman mereka.88

Namun, madrasah ini hanya mampu bertahan selama dua hingga tiga tahun sahaja. Terdapat
kemungkinan yang kerajaan Thai mula merasa sangsi dengan agenda madrasah ini. Latihan berkawad
serta perkataan ‘wataniah’ yang bermaksud negara menimbulkan persoalan di kalangan pegawai Thai.

8
Para pemerhati berpendapat bahawa seolah-olah ada motif lain berdiri di belakang latihan perbarisan
atau berkawad ini, apa lagi dengan mengingat adanya kalimah ‘al-wataniah’ (kebangsaan) pada nama
sekolah berkenaan.”89 Penutupan madrasah membuatkan Haji Sulong mengalih aktiviti kepada
mengajar kitab-kitab di masjid. Haji Sulong membawa satu stail baru dalam pengajaran di masjid.
Ini dijelaskan oleh Nik Anuar Nik Mahmud:

“Huraian-huraian beliau dalam tafsir adalah sesuatu yang baru bagi masyarakat Patani yang biasa
mendengar tafsiran cara Baidhawi dan cara lain sahaja. Tafsir beliau dikatakan sangat menarik,
progresif dan berani sehingga menyebabkan orang ramai tertarik untuk menghadiri kuliah-
kuliahnya.”90

Selain melibatkan diri dalam aktiviti keagamaan, Haji Sulong turut bergiat cergas dalam
gerakan politik. Seperti corak pemikiran Muhammad Abduh, beliau berhubung dengan pemerintah.
Kerana pengaruhnya yang begitu besar dalam masyarakat Melayu, pegawai Thai tempatan kerap
meminta nasihat dan sokongan dari beliau terutama dalam hal agama Islam.91 Namun, dasar kerajaan
yang tidak konsisten membuatkan beliau menyalahkan kerajaan Thai atas tindakan yamg menjejaskan
kesucian Islam. Ini menyebabkan beliau menentang campurtangan Thai selepas itu.

Pertubuhan Bagi Mempertahankan Undang-undang Syariat Islam

Apabila keadaan politik di Selatan semakin bergolak, Haji Sulong menyedari betapa perlunya
golongan ulama’ untuk bersatu.92 Keadaan bertambah buruk apabila Phibun melaksanakan Dasar
Rathaniyom. Justeru itu, satu pertubuhan yang dinamakan Heet al-Napadh al Lahkanal Shariah telah
ditubuhkan. Ia membawa meksud ‘Pertubuhan bagi Mempertahankan Undang-undang Syariat Islam’.

Atas kesedaran bahawa identiti Islam dan budaya Melayu tergugat, Haji Sulong telah
mengajak beberapa ulama terkemuka Patani untuk menganggotai pertubuhan ini. Secara khusus, ia
bertujuan menggalakkan para ulama dan guru-guru agama bersatu dalam menghadapi cubaan
asimilisasi kerajaan Thai yang dilihat mencabuli kesucian dan kemurnian Islam.

Antara para ulama yang menyertai pertubuhan ini adalah Haji Mat Pauh. To’ Bermin,93 Haji
Hassan Mak Enggol,94 Haji Abdullah Masjid Embong,95 Haji Abdullah Mesir, Haji Abdul Latif
Perigi, Haji Ahmad Paluan,96 Haji Ahmad Abdul Wahab al-Fusani97 dan beberapa lagi ulama
terkemuka.98

Para ulama’ yang terlibat ini telah mengadakan satu persidangan untuk membincangkan
penubuhan ini. Satu ijtima’ telah diadakan di Pondok Bendang Jelapang pada 27 Oktober 1943.99
Hasilnya, para ulama’ bersetuju untuk melantik Haji Sulong, Haji Abdul Majid Embong dan To’
Bermin sebagai qadhi di Patani.100 Perlantikan ini sebenarnya adalah tidak sah di sisi undang-undang
dan tidak diakui oleh kerajaan Thai. Namun, orang Melayu tetap menerima Haji Sulong sebagai
pemimpin agama tertinggi.101 Pengaruh beliau begitu ketara hingga antara 1943-1947, tiada kes-kes
agama yang dijalankan di mana-mana mahkamah kerajaan.102

Hasilnya, Haji Sulong dapat menyatupadukan golonga ulama’ dan masyarakat. Mereka telah
bersatu tenaga dalam menentang usaha-usaha kerajaan Thai yang mengancam amalan Islam dan
identiti bangsa Melayu. Terdapat perubahan-perubahan dalam dasar Thai selepas Phibun terpaksa
meletak jawatan. Umpamanya pada 3 Mei 1945 Perdana Menteri Thai yang baru, Dr. Pridi
Banamyong telah menggubal perlembagaan Thai yang dikenali sebagai “Perlembagaan Pridi” yang
dianggap lebih sempurna dan demokratik.103 Isu berkenaan nasib orang Islam turut diambil perhatian.
Beberapa akta telah digubal, ditambah dan diperbaiki bertujuan untuk mengambil hati masyarakat
Islam di wilayah-wilayah Selatan yang telah menjadi satu masalah politik yang membimbangkan.104

‘Perintah Diraja Berkenaan Naungan ke Atas Islam’ telah digubal sebaik sahaja Pridi menjadi
Perdana Menteri. Peraturan ini menetapkan bahawa kegiatan agama di kalangan masyarakat Islam
diberi perlindungan oleh Raja Thai dan diberi galakan oleh Raja sendiri sesuai dengan peranan beliau

9
sebagai ‘pelindung kepada agama’.105 Akta Islam turut diperkenalkan pada bulan Oktober 1946. Ini
bertujuan untuk membolehkan kerajaan Thai dan orang Islam bekerjasama.106 Menurut Nik Anuar
Nik Mahmud:

“Mukadimah akta itu dengan jelas menyatakan bahawa. Oleh kerana perlembagaan Kerajaan Siam
memberikan kebebasan beragama kepada rakyat dengan Raja sebagai pelindung utama agama dan
menimbangkan kenyataan bahawa setengah-setengah orang Siam menganut agama Islam, adalah
wajar bahawa orang-orang Islam dibantu dan diberi pelindungan dalam hal ehwal agama mereka.
Akta itu juga menyatakan bahawa sebuah institusi akan dibentuk untuk menjadi badan perantaraan di
antara masyarakat Islam dengan kerajaan.”107

Satu jawatan yang dinamakan Pejabat Chularajamontri telah diadakan. Penjawat jawatan
Chularajamontri akan menjadikan pemimpin kerohanian bagi seluruh umat Islam di Thailand.108
Beliau akan bertindak bagi pihak Raja Thai dan kerajaan Thai dalam semua perkara yang berkaitan
dengan urusan agama masyarkat Islam di Thailand.109 Akta ini berkehendakkan kerajaan Thai supaya
membina institusi-institusi pendidikan Islam bagi kanak-kanak Islam yang ibu bapa mereka tidak
mahu menghantar anak-anak mereka ke sekolah kerajaan. Akta ini turut membawa kepada
tertubuhnya dua buah jawatankuasa yang dinamakan Jawatankuasa Islam Pusat Thai di Bangkok dan
Jawatankuasa Islam Wilayah di kawasan yang mempunyai ramai penduduk Islam.110 Ahli
Jawatankuasa pula akan menasihati Menteri Dalam Negeri Thai mengenai perkara-perkara yang
berkaitan dengan agama Islam.

Dalam pada itu, kerajaan Thai telah mengizinkan penguatkuasaan berkaitan undang-undang
Islam di Selatan berkenaan keluarga dan harta berkuasa dalam kes-kes guaman yang melibatkan pihak
beragama Islam.111 Perdana Menteri Thai berharap hubungan di antara kerajaan dengan orang-orang
Melayu di empat wilayah di Selatan itu dapat dipulihkan apabila akta tersebut dilaksanakan selepas
tamat Perang Dunia Kedua.112

Tuntutan Tujuh Perkara

Era selepas perang merupakan kemuncak perjuangan Haji Sulong. Beliau telah dilantik sebagai Yang
Dipertua Majlis Agama Islam Patani, satu jawatan yang membolehkan beliau mewakili orang-orang
Islam. Masyarakat Melayu telah menganggap beliau sebagai jurucakap dalam menyampaikan
kehendak dan hasrat mereka kepada kerajaan.113

Pada 1 April 1947, satu pertemuan dengan pemimpin-pemimpin Melayu yang lain telah
berlangsung di Patani. Menerusi mesyuarat tersebut, mereka telah sebulat suara untuk
mengemukakan satu memorandum tuntutan masyarakat Melayu. Ia akan dikemukakan menerusi satu
rundingan dengan para pegawai Thai dalam satu rundingan yang akan diadakan dua hari kemudian.
Para pemimpin ini juga telah bersetuju untuk melantik Tengku Mahmood Muhyideen, putera Sultan
Patani yang terakhir sebagai ketua utama bagi keempat-empat wilayah Selatan.114

Bertolak dari pertemuan ini, satu tuntutan yang digelar oleh Haji Sulong sebagai ‘Tuntutan
Tujuh Perkara’ telah dihantar kepada Perdana Menteri Thai, Thamrong Nawasawad pada 3 April
1947.115

Tuntutan Tujuh Perkara mengandungi tuntutan-tuntutan yang boleh diringkaskan seperti

berikut:116

Pertama, menggesa kerajaan Thai melantik seorang anak tempatan dari salah satu wilayah
dalam empat wilayah (Patani, Yala, Narathiwat dan Satun) yang dipilih oleh rakyat setempat menerusi
pilihanraya. Beliau mesti mempunyai kuasa penuh dalam pentadbiran wilayah-wilayah Islam yang
empat.

10
 Kedua, kutipan cukai dan hasil pendapatan dari keempat-empat wilayah berkenaan mestilah
dilaburkan dan digunakan untuk pembangunan setempat.

Ketiga, kerajaan mesti mengadakan pelajaran Bahasa Melayu di peringkat sekolah rendah
sehingga ke darjah enam sebelum mempelajari bahasa Thai.

Keempat, pegawai-pegawai Thai yang mentadbir keempat-empat wilayah Islam ini mestilah
terdiri dari 80% orang Melayu-Islam peranakan tempatan.

Kelima, bahasa Melayu bersama bahasa Thai dijadikan bahasa rasmi.

Keenam, penubuhan Majlis Agama Islam Wilayah yang berkuasa penuh menyelaraskan
hukum Islam dengan syarak dan kebudayaan di keempat-empat wilayah dengan persetujuan dari
pemegang kuasa dalam perkara pertama.

Ketujuh, kerajaan Thai mestilah mengasingkan mahkamah Syari’ah dengan Mahkamah

Wilayah Kerajaan serta memberikan kuasa penuh kepada Qadhi membicarakan sesuatu kesalahan di
Mahkamah Syari’ah.

Kerajaan Thai pada mulanya memandang serius tuntutan tersebut. Ini kerana pengaruh dan
kedudukan Haji Sulong di wilayah-wilayah Selatan amat besar.117 Tambahan pula tuntutan tersebut
mencakupi pelbagai aspek seperti politik, pemerintahan, sosio-ekonomi dan pendidikan. Thamrong
Nawasawad telah membawa ‘Tujuh Tuntutan Perkara’ ke mesyuarat cabinet Thai pada pertengahan
Julai 1947. Ia telah ditolak oleh kerajaan Thai kerana berpendapat tuntutan ini akan menggugat
kestabilan negara kerana sistem yang sedia ada telah sesuai dengan keadaan di Selatan.118 Pihak
kerajaan juga menganggap tuntutan ini tidak berasas sama sekali.119 Kerajaan Thai bimbang golongan
minority lain akan menuntut hak yang sama.120 Dalam masa yang sama, satu rombongan seramai 55
orang dari Narathiwat telah mengemukakan 13 tuntutan yamg menyokong Tuntutan Tujuh Perkara
ini.121 Ini diringkaskan oleh A. Bengnara:

“… supaya diadakan siaran bahasa Melayu pada tiap-tiap hari dalam siaran radio kerajaan; supaya
pejabat-pejabat kerajaan dalam 4 wilayah Selatan tutup atau cuti pada hari Jumaat dan hari-hari
besar Islam; dan supaya memperbaharui sistem pelajaran.”122

Walaupun kerajaan enggan melayan sebarang tuntutan, kabinet Thai tetap bersetuju
memperkenalkan beberapa polisi baru di Selatan. 123 Antara perubahan dalam polisi baru kerajaan
Thai; pegawai kerajaan yang dilantik mestilah boleh berbahasa Melayu, keutamaan dari segi
pembangunan ekonomu dan infrastruktur, mewujudkan jawatan Dato’ Yutitham yang bertindak
sebagai hakim serta kebenaran terhad pengajaran bahasa Melayu di sekolah dan siaran radio.124

Namun tindakan Kerajaan Thai yang berdolak-dalik dan tidak konsisten amat mengecewakan
Haji Sulong. Bagi beliau, tuntutan-tuntutan ini tidak melambangkan keinginan untuk memisahkan
keempat-empat wilayah Selatan yang bermajoriti Islam dari negeri Thai. Tiada langsung unsur-unsur
untuk memberontak yang kerap dipersepsikan oleh para pegawai Thai. Ia hanyalah sekadar satu
keinginan untuk bekerjasama dan dalam masa yang sama mempertahankan hak-hak orang Melayu
dari sudut kebudayaan dan kemurnian agama Islam.

Langkah-langkah untuk mengintegrasikan penduduk Islam dipandang sangsi oleh masyarakat

Melayu Patani terutama apabila paksaan politik dan kekerasan tentera digunakan sejak awal lagi.
Percubaan berulangkali untuk menangkis cengkaman kerajaan Thai telah dibuat dalam
memperjuangkan nasib mereka.125 Malangnya, para pemimpin yang mengetuai tuntutan ini telah
dituduh mencuba untuk menanamkan sikap kebencian terhadap kerajaan Thai.126 Malah, tindakan
Haji Sulong selaku Yang Dipertua Majlis Agama Islam Patani mengarahkan agar bayaran zakat
dikutip dari setiap masjid telah dianggap cubaan untuk mengutip derma bagi aktiviti untuk
mengancam keselamatan negara.127

11
Peranan Besar Haji Sulong

Perjuangan Haji Sulong telah berjaya menyatukan semua golongan masyarakat. Bagi Haji
Sulong, perjuangan berlandaskan Islam sebagai wadah lebih mudah diterima oleh masyarakat
daripada perjuangan politik kebangsaan semata-mata. Kegigihan Haji Sulong begitu kental. Kerana
itu, tidaklah menghairankan bagaimana beliau boleh terlibat secara aktif dalam politik Islam.
Sebagai ulama yang progresif, adalah menjadi tanggunjawab beliau untuk menyebarkan Islam kepada
masyarakat, mendidik mereka dalam memahami, menghayati dan mengamalkan syariat Islam yang
sebenar. Ini sudah semestinya merangkumi semua aspek kehidupan termasuk dalam bidang politik
ataupun sekurang-kurangnya peka dengan segala dasar yang dijalankan oleh kerajaan Thai terhadap
mereka.

Perubahan yang dibuat oleh Haji Sulong ternyata dibuat secara sistematik dan berperingkat.
Ini menunjukkan kepimpinan beliau yang penuh visi dan berkaliber. Bermula dengan perubahan di
peringkat asas seperti penggunaan wang zakat di mana Haji Sulong begitu tegas dalam pendiriannya
walaupun mendapat tentangan hebat dari golongan ulama tradisional. Masyarakat tempatan dapat
menerima perubahan yang dibuat beliau. Ini diikuti dengan perubahan di dalam bidang pendidikan.
Beliau merupakan pengasas madrasah, satu konsep pendidikna yang merangkumi kedua-dua bidang
agama dan akademik. Bagi beliau, untuk berjaya masyarakat perlu menguasai kedua-dua bidang
tersebut. Beliau turut memperbaiki sistem pondok yang agak ketinggalan di Selatan. Metodologi
pengajaran yang berbeza membuatkan para pelajar yang mengikuti sistem pengajaran beliau dapat
memahami apa yang dipelajari. Jelas berlaku perubahan dari amalan hafalan kepada pemahaman jitu
ilmu yang dipelajari.

Penglibatan Haji Sulong dalam politik yang dilihat apabila beliau menjemput Perdana
Menteri Thai untuk merasmikan madrasah yang diasaskan beliau. Ini menunjukkan beliau seorang
pemimpin politik yang berwawasan dan mempunyai rancangan strategic yang jitu. Kerjasam terhad
dengan kerajaan Thai adalah perlu memandangkan masyarakat Malayu hanyalah golongan minority.
Mereka perlukan bantuan dari kerajaan Thai yang membuat dasar. Tentangan tanpa ilmu dan
rancangan yang tersusun tidak mampu membebaskan Patani. Ini telah terbukti sepanjang sejarah
Kerajaan Melayu Patani di mana kondisi umat yang berpecah-belah dan ketandusan ilmu menjadi
elemen utama kejatuhan kerajaan tersebut.

Penglibatan beliau dalam Majlis Agama Islam hingga dilantik menjadi Yang di-Pertua
membuktikan semua golongan dalam masyarakat Melayu menerima kepimpinan beliau. Ini
membolehkan beliau menuntut kembali hak-hak yang dirampas oleh kerajaan Thai. Tuntutan Tujuh
Perkara yang diajukan kepada kerajaan Thai boleh dianggap sebagai tuntutan seluruh masyarakat
Melayu di wilayah-wilayah Selatan yang bersatu di bawah kepimpinan Haji Sulong hingga ada yang
memberi nama memorandum tersebut sebagai “Tujuh Tuntutan Haji Sulong”.

Reaksi terhadap penangkapan beliau pada tahun 1948 jelas satu bukti betapa masyarakat
Melayu menyanjungi kepimpinan beliau. Betapa orang Melayu sanggup berkorban nyawa
berdemonstrasi menuntut beliau dibebaskan menjadi satu yang begitu membimbangkan pihak
berkuasa Thai. Malah GEMPAR ditubuhkan atas persetujuan beliau dan perlantikan Tengku
Mahmood Mahyideen sebagai ketua bagi mengetuai perbincangan dengan kerajaan Thai memerlukan
persetujaun bertulis dari beliau sebelum diajukan kepada barisan kepimpinan Melayu di Selatan.

Buku ‘Gugusan Cahaya Keselamatan’ merupakan satu khazanah Melayu yang amat penting
dalam melihat perjuangan beliau. Ia merupakan satu catatan berwibawa berkenaan apa yang
sebenarnya berlaku di Patani. Ia juga melambangkan pengorbanan seorang tokoh yang sanggup di
penjarakan demi agama dan bangsa tercinta.

Haji Sulong juga merupakan seorang pemimpin yang suprasional. Pengaruh beliau
menjangkau sempadan. Amat jelas kelihatan sokongan dari negeri-negeri Melayu. Pertemuan beliau

12
dengan wartawan Barbara Whittingham-Jones umpamanya menunjukkan mereka di Tanah Melayu
turut mengikuti dan menyokong idea dan perjuangan beliau.

Misteri kehilangan beliau pada tahun 1954 masih belum terjawab. Namun kematian beliau
tidaklah sia-sia. Kerajaan Thai yang terasa kesan perjuangan beliau sentiasa berhati-hati dalam
menangani wilayah-wilayah Selatan. Terdapat dasar-dasar yang memberi kelebihan kepada
masyarakat Melayu terutama berkenaan agama dan budaya yang tidak dinikmati oleh golongan
minority lain di Thailand. Umpamanya dalam bidang pendidikan. Sekolah agama atau madrasah
tetap dibenarkan beroperasi. Hingga ke hari ini terdapat sebanyak 134 madrasah yang menampung
seramai 87,562 pelajar dan 3,597 guru. Sekolah-sekolah agama turut dibenarkan mengendalikan
pengajian Islam sebanyak 648 jam setahun. Ini bertujuan untuk menjaga hati masyarakat melayu agar
tentangan sehebat Haji Sulong tidak lagi muncul.

Masyarakat Melayu Patani masih tercari-cari pemimpin seperti Haji Sulong. Mereka
memerlukan pemimpin seperti Haji Sulong yang dapat menyatukan pelbagai golongan dan fahaman
dalam satu saf yang sama dan berkongsi niat yang sama iaitu memperjuangkan politik berteraskan
Islam. Haji Sulong telah dianggap sebagai ‘Bapa Gerakan Kemerdekaan Patani’ oleh gerakan-gerakan
pembebasan Patani selepas itu. Beliau terus menjadi inspirasi dalam perjuangan membebaskan
tanahair dan agama tercinta. ‘Gugusan Cahaya Keselamatan’ telah menjadi semacam peniup
semangat. Sama ada secara aman atau sebaliknya, inspirasi dan idea beliau begitu dominan. Impak
perjuangan beliau masih terasa hingga ke hari ini.

Kesimpulan

Idea pemulihan Kaum Muda yang berpendidikan Islam ini mempunyai kesan tersendiri dalam
membangkitkan kesedaran petama orang Melayu mengenai kedudukan mereka dalam sebuah
masyarakat yang sedang pesat membangun. Walaupun dikatakan tidak mempunyai organisasi yang
tersusun, gerakan reformis Islam ini telah menjadi pemangkin, pencetus serta pelaksana awal dalam
membangkitkan kesedaran politik umat Islam di Tanah Melayu.
Islam dan Politik tidak dapat dipisahkan dalam pemikiran politik orang Melayu hingga ke hari
ini. Ini dapat dilihat menerusi senario politik masa kini yang masih bertunjangkan konsep Islam
sebagai elemen penting dalam kepolitikan Melayu. Kita tidak dapat lari dari membincangkan konsep
Islah dan Tajdid antara elemen utama dalam pembentukan pemikiran politik masyarakat Melayu.
Jelaslah , Islam memainkan peranan besar dalam membentuk politik kita. Kemunculan pertubuhan
Melayu seperti Persatuan Sahabat Pena (1934), Kesatuan Melayu Singapura (1926) dan
Persaudaraan Sahabat Pena (1937) selepas era kaum Muda adalah satu kesinambungan peranan
Islam kerana pertubuhan ini turut memperjuangkan kedudukan sosio-ekonomi orang Melayu.
Sesungguhnya dalam membentuk kesedaran politik masyarakat Melayu, dorongan pelbagai
faktor dimulakan oleh Islam itu sendiri. Malah, Islam itu sendiri digunakan untuk menyatukan
masyarakat sertu mengubah persepsi orang Melayu terhadap Islam sebagai satu agama yang menuntut
umatnya mencari kemajuan. Dalam erti kata lain, Islam menerusi gerakan-gerakan yang ada telah
meletakkan asas dalam gerakan menentang penjajah sebelum dan selepas perang Dunia Kedua.
Jika dilihat dari sudut khusus di Patani, buat pertama kali sejak tahun 1902 masyarakat
Melayu Patani telah bersatu. Inspirasi kepimpinan Haji Sulong berjaya menyatukan masyarakat
kearah mengembalikan kegemilangan Patani sebagai sebuah masyarakat yang berilmu dan dalam
menghadapi ancaman dan dasar-dasar kerajaan Thai yang begitu mengancam identity agama, budaya
dab bahasa masyarakat Melayu. Beliau telah menekankan bahawa untuk kembali gemilang, Islam
perlu dijadikan sebagai asas perjuangan. Untuk itu, perubahan dan pembaharuan dari akar umbi perlu
dilakukan. Idea politik Islam telah memainkan peranan besar dalam mensucikan Islam dan
mengembalikannya seperti yang asal. Kemurnian dan Islah dalam Islam inilah menjadikan tunjang
kekuatan politik Islam masyarakat Melayu Patani.

13
Biodata Penulis:
Hamdan Dato’ Mohd Salleh kini merupakan Pensyarah Kanan di Fakulti Pendidikan dan Sains Sosial,
Universiti Selangor serta Pengerusi / Presiden Persatuan Malaysian Advocates For Cerebral Palsy
(MyCP). Artikel ini merupakan sebahagian dari Tesis Sarjana Sarjana Sejarah Asia Tenggara
Universiti Malaya (UM) yang diselia oleh Prof. Datuk Dr. Mohammad Redzuan Othman. Judul tesis
tersebut adalah ”Islam dan Politik Dalam Masyarakat Melayu Patani: Satu Kajian Tentang Perjuangan
Haji Sulong” yang disiapkan pada 2013. Ia turut diterbitkan pada 2010 dengan judul Politik Patani
Pasca Revolusi Thai 1932 (ISBN 978-983-808-241-9)

1
Lihat Reid, Anthony. “Nineteenth Century Pan-Islam in Indonesia” The Journal of Asian Studies, Vol. 24,
No. 2, February 1967.
2
Akhbar ini mula diterbitkan pada tahun 1906 di Singapura. Syeikh Muhammad tahir Jalaluddin menjadi
pengarang pertama. Haji Abbas bin Muhammad Taha dari Singapura menjadi pengarang keduanya dan Syed
Syeikh al-Hadi menjadi penyumbang tetap majalah tersebut. Untuk maklumat lanjut, lihat Abdul Aziz Mat Ton,
Politik al-Imam (Kuala Lumpur : DBP, 2000).
3
William R. Roff , terj. Ahmad Boestamam. Nasionalisma Melayu (Kuala Lumpur : Penerbit UM ,1970), hlm.
75.
4
Lihat artikel oleh Mohd. Sidin Ahmad Ishak, “Akhbar dan Percetakan Melayu di Timur Tengah” dlm. Al
Islam, Ogos 2000, hlm. 54-55. Artikel ini membincangkan sejarah serta sumbangan penulis ulama’ Melayu
hingga melahirkan penerbitan akhbar dan majalah Melayu di Timur Tengah.
5
Radin Soenarno, “Malay Nationalism 1896-1941” dlm. JSEAH, Vol. 1, March 1960.
6
Kelemahan pentadbiran agama Islam ini turut disuarakan oleh tokoh reformasi Undang-Undang Syariah di
Malaysia, Allahyarham Tan Sri Profesor Ahmad Ibrahim (1916-1999) dalam perbincangan tutorial UIA ketika
mengendalikan Kursus Introduction to Law Semester 1 1996/97. Beliau menyatakan kepada penulis bahawa
pentadbiran Islam amat lemah hingga pejabat qadi ketika itu begitu dhaif dan tidak dipedulikan oleh kerajaan
Inggeris. (Maklumat lanjut tentang biodata dan sumbangan beliau lihat The Passing of An Institution , Harakah,
26 April 1999.)
7
William R. Roff, Nasionalisma Melayu, hlm. 75.
8
Ibrahim Abu Bakar, Islamic Modernism in Malaya . (Kuala Lumpur : Penerbit UM, 1994), hlm. 155.
9
Ahmad Omar Chapakia. Politik Thai & Masyarakat Islam di Selatan Thai. (Alor Setar : Pustaka Darul Salam,
2000), hlm. 26.
10
Wan Mohd. Saghir Abdullah, Wawasan Pemikiran Islam Ulama Asia Tenggara Jilid 2 (Kuala Lumpur :
Persatuan Pengkajian Khazanah Klasik Nusantara Fathaniyah, 2000), hlm. 79-128.
11
Mohammad Redzuan Othman, “The Role of Makka-Educated”, hlm. 147-148. Lihat juga Virginia Matheson
dan M.B. Hooker, “Jawi Literature in Patani”, hlm. 13; Md. Sidin Ishak dan Mohammad Redzuan Othman,
The Malays in the Middle East (Kuala Lumpur : Penerbit UM, 2000), hlm. 28-34 dan Mohamad Abu Bakar,
“Dari Pusat ke Pinggiran : Institusi Pondok di Malaysia”, Tamadun Melayu, hlm. 1164-1195.
12
Abdul Latif Hamidong. “Institusi Pondok Dalam Tradisi Budaya Ilmu” dalam Ismail Hussein, A. Aziz
Deraman & Abd. Rahman Al-Ahmadi, Tamadun Melayu (Kuala Lumpur : Dewan Bahasa & Pustaka, 1992),
hlm. 747.
13
Ibid., hlm. 747-748.
14
Dulyakasem, Uthai. “The Emergence and Escalation of Ethnic Nationalism : The Case of the Muslim Malays
in Southern Siam”, dalam Taufik Abdullah & Sharon Siddique (peny.) . Islam and Society in Southeast Asia.
(Singapura : ISEAS, 1986), , hlm. 225.
Farouk, Omar . “ The Origins and Evolution of Malay-Muslim Ethnic Nationalism in Southern Thailand”
dalam Taufik Abdullah & Sharon Siddique (peny.) . Islam and Society in Southeast Asia. (Singapore : ISEAS,
1986), hlm. 256.
16
Beliau dilahirkan pada 10 April 1856 di Kampung Jambu atau Kampung Sena di Patani. Berasal dari
keturunan pendakwah dari Hadramaut. Mempunyai tali persaudaraan dengan Saidina Abbas bin Abdul Mutalib,
bapa saudara Nabi Muhammad. Dilahirkan di Kampung Jambu, Patani pada 10 April 1856. Mendapat
pendidikan dari bapanya yang merupakan salah seorang ulama terkenal Patani. Bapa saudaranya, Syeikh Wan
Mustafa atau lebih dikenali dengan gelaran To’ Guru Bendang Daya, guru pondok yang sangat terkenal sekitar
pertengahan kurun ke-19. Selain terdidik di Makkah, beliau juga menyambung pelajaran di Mesir. Beliau
merupakan antara orang Melayu pertama yang diterima memasuki Universiti al-Azhar. Terkenal bukan sahaja
kerana kepakarannya dalam penulisan dalam ilmu keagamaan dan bahasa Arab, malah dalam ilmu perubatan,
penyelidikan bidang kimia, sejarah dan politik Islam. Ulama terbilang ini meninggal dunia pada 14 Januari 1908

14
di Mina’ dan dikebumikan di Makkah. Lihat Mohd. Zamberi A. Malek. Umat Islam Patani : Sejarah dan Politik
(Shah Alam : Penerbitan Hizbi, 1994), hlm. 194.
17
Mohammad Redzuan Othman, Mohammad Redzuan Othman. “ The Role of Makka-Educated Malays in the
Development of Early Islamic Scholarship and Education in Malaya”, Journal of Islamic Studies, Vol. 9, No. 2,
1998, hlm. 238. Syarikat penerbitan tersebut ditubuhkan pada tahun 1859.
18
Beliau dikatakan menguasai 47 bidang ilmu pengetahuan. Kehebatannya terserlah hingga mendapat gelaran
al-Makki al-aqih al-Syafi’e al-Adib al-Kamil Mukammil kerana kepakarannya dalam bidang fiqh dan sastera.
Lihat Mohd Zaidi Abdullah, “Syaikh Ahmad Al-Fathani dan Pemerintahan Islam”, Tamadun, Januari 2000,
hlm. 51.
19
Mohammad Redzuan Othman, “The Role of Makka-Educated Malays”, hlm. 65.
20
Ahmad Fathi al-Fatani, Ulama’ Besar dari Patani . (Bangi : Penerbit UKM, 2001), hlm. 55-66.
21
Mohammad Redzuan Othman, “Peranan Ulama Dalam Perkembangan”, hlm. 1.
22
Ibid.
23
Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama Besar Dari Patani, hlm. 55-66.
24
Ibid., hlm. 249.
25
Matheson, Virginia & M.B. Hooker. “Jawi Literature in Patani : The Maintenance of An Islamic Tradition,”
JMBRAS, Vol. 61 Part 1 No. 254, 1988, hlm. 14.
26
Omar Farouk, “The Historical”, hlm. 249.
27
Ibid.
28
Abdullah Zakaria Ghazali, “Kebangkitan Anti-British di Semenanjung Tanah Melayu”, dlm. Khoo Kay Kim,
peny. Sejarah Masyarakat Melayu Moden (Kuala Lumpur : Penerbit UM, 1985), hlm. 1-12.
29
Untuk perbincangan lanjut, lihat Koch, Margeret L. “Patani & the Development of A Thai State,” JMBRAS,
Vol. 50 Part 2 No. 232, 1977, hlm. 69-88.
30
Lukman Thaib, Political System of Islam (Kuala Lumpur : Penerbit Amal, 1994), hlm. 46.
31
Lihat Anthony Reid, “Nineteenth Century Pan-Islam in Indonesia”, JAS, Vol. 24, No. 2, February 1967.
32
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 155.
33
Ibid., hlm. 155. Abdullah Amini merupakan seorang pelarian politik yang diburu oleh kerajaan Belanda yang
menjajah Indonesia.
34
Kedua-duanya juga merupakan pelarian politik Belanda. Ahmad Lutfi telah menetap di Masjid Wad Kit dan
Abdul Latif menyertai Abdullah Amini di Kaodin.
35
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 155.
36
Ibid., hlm. 156.
37
Surin Pitsuwan, Islam and Malay Nationalism, hlm. 45.
38
Virginia Matheson dan M.B. Hooker, “Jawi Literature in Patani”, hlm. 14.
39
Ibid.
40
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 35. Golongan ulama tradisional digelar
sebagai ‘Khana Kau’.
41
Nantawan Haemindra, “The Problem of Thai Muslim-Muslims in the Four Southern Province of Thailand
(Part II)”, hlm. 197-225.
42
Pitsuwan, Surin. “Islam And Malay Nationalism : A Case Study of The Malay – Muslims of Southern
Thailand”. Tesis Ph.D. Harvard University, 1982, hlm. 146.
43
Tej Bunnag, The Provincial Administration of Siam 1892-1915 (Kuala Lumpur : Oxford University Press,
1977), hlm. 146.
44
Walter F. Vella, Chaiyo! The Role of King Vajiravudh in the Development of Thai Nationalism (Honolulu :
University of Hawaii Press, 1976), hlm. 197-199.
45
Perjanjian ini merupakan kesinambungan beberapa perjanjian yang melibatkan hubungan Thai-Inggeris
seperti Perjanjian Bangkok 20 Jun 1826, Konvension Rahsia 6 April 1897 dan Persetujuan Sempadan Thai-
British 29 Nov 1899. Lihat Chayachoke Chulasiriwongs, Thai-British Relations Concerning the Southern
Malay States, 1880-1899, Tesis Ph.D., Ohio University, 1980, hlm. 355-362.
46
Margeret L. Koch, “Patani & the Development of A Thai State”, Vol. 50 Bhg. 2, No. 232, 1977, hlm. 88.
47
Gilbert Khoo, Asian Transformation (Singapura : Heinemann Educational Books, 1977), hlm. 336-364.
48
Kobkua Sumannathat-Pian, “Special Thai-Malaysian Relations”, JMBRAS, Vol. 75, Part 1, No. 282, 2002
hlm. 9.
49
Chidchanok Rahimula, “Peace Resolution : A Case Study of Separatist and Terrorost Movement in Southern
Border Provinces of Thailand”, Department of Social Science, Price of Songkla University, Thailand, 2001
(tidak diterbitkan). Sebagai satu syarat pembebasan, Tengku Abdul Kadir tidak dibenarkan melibatkan diri
secara aktif dalam apa jua kegiatan politik di Patani.

15
50
Kelantan dan Patani mempunyai satu sejarah yang panjang dan berkait rapat. Hubungan kekeluargaan antara
kedua-dua keluarga diraja telah dikukuhkan dengan ikatan agama Islam. Kedua-dua kuasa ini turut terlibat
dalam beberapa peperangan dengan pihak Thai. Lihat A.Rahman Hj. Abdullah, Gerakan Anti Penjajahan di
Malaysia 1511-1950, Pengaruh Agama dan Tarikat (Kuala Lumpur : Penerbitan Kintan, 1994), hlm. 68-71.
51
Surin Pitsuwan, Islam and Malay Nationalism, hlm. 57-58.
52
Ibid.
53
Beliau dilahirkan pada 30 Oktober 1908 di Patani. Menghabiskan sebahagian hidupnya di Kelantan. Pada
tahun 1920, beliau melanjutkan pelajaran di Bangkok dan terpaksa pulang pada tahun 1923 apabila Tengku
Abdul Kadir ditahan oleh kerajaan Thai. Etelah ayahanda beliau menetap di Kelantan, beliau bekerja sebagai
peniaga. Kemudiannya, dilantik sebagai Nazir Sekolah Melayu Kelantan. Apabila tercetus Perang Dunia
Kedua, beliau menjadi pegawai tentera sukarela di India hingga mendapat pangkat Mejar disamping
mengasaskan Force 136. Hasil keberanian beliau sewaktu perang, kerajaan British menganugerahkan beliau
pingat M.B.E. Lihat Hugh Wilson, “Tengku Mahmud Mahyiddeen and the Dilemma of Partisan Duality”,
JSEAS, Vol. 23, No. 1, March 1992, hlm. 38-44.
54
Thawatt Mokarapong, terj. Wan Azaham Wan Mohamad, Sejarah Resolusi Thai (Kuala Lumpur : DBP,
1987), hlm. 87-108. Lihat juga Kenneth P. Landon, Siam in Transition - A Brief Survey of Cultural Trends in
the 5 Years Since the Resolution 1932 (Chicago : University of Chicago Press, 1939).
55
Frank Golay, Underdevelopment and Economic Nationalism in Southeast Asia (New York : Cornell
University Press, 1969), hlm. 282. Walaupun ia denamakan resolusi, proses pertukaran ini berjalan dalam
keadaan aman. Ia Cuma satu perubahan kuasa dari raja mutlak kepada golongan baru yang merangkumi
golongan pertengahan, para pegawai tentera dan rakyat biasa. Pertukaran aman ini berlaku kerana rakyat Thai
masih menghormati institusi diraja mereka. Untuk maklumat lanjut berkenaan sejarah raja mutlak Thai, rujuk
Kokbua Sunwannathat-Pian, Sejarah Thai Zaman Bangkok (Kuala Lumpur : DBP, 1991).
56
John Coast, Some aspects of Siamese Politics (New York : Institue of Pacific Relations, 1953), hlm. 9. Lihat
juga Pasuk Pongpaichit dan Chris Baker, Thailand : Economy and Politics, (Kuala Lumpur : Oxford
University Press, 1995), hlm 244-263.
57
Hadbamrue, C., 35 Years of Democracy (Bangkok : Mitcharoen Press, 1968), hlm. 140-146. Abdullah Tuibin
merupakan ahli parlimen tunggal yang dipilih menerusi pilihanraya. Beliau merupakan wakil dari wilayah
Saturn. Lihat juga Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 88.
58
Wan Kadir Che Man, “Thailand” dlm. Norma Mahmood, peny., Rethinking Politial Development in Southeast
Asia (Kuala Lumpur : Penerbit UM, 1994), hlm. 139.
59
Frank Golay, Underdevelopment and Economic Nationalism, hlm. 274.
60
Mohd Zamberi A. Malek, Umat Islam Patani Sejarah dan Politik (Shah Alam : Penerbit Hizbi, 1993), hlm.
194.
61
Sistem pendidikan mula dikawal seawal tahun 1919 dengan tergubalnya Akta Sekolah Swasta. Akta ini
menetapkan bahasa Thai harus diajar sekurang-kurangnya 3 jam seminggu. Pada tahun 1921, Akta
Pendidikan Wajib mewajibkan setiap kanak-kanak di Thailand harus belajar bahasa Thai sekurang-kurangnya
4 tahun. Peraturan yang dikenali sebagai Akta 1935 menamatkan terus penggunaan bahasa lain di Thailand. Ia
mewajibkan semua kursus mesti diajar dalam bahasa Thai. Untuk perbincangan lanjut, rujuk Kenneth P.
Landon, Siam in Transition (Chicago : University of Chicago Press, 1939), hlm. 96-112.
62
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism : A Stud of the Muslim-Malays in Southern Siam,
Tesis Ph.D., Stanford University, 1981, hlm. 72.
63
John Funston, Government & Politics in southeast Asia (Singapore : ISEAS, 2001), hlm. 336.
64
Rathaniyom Bilangan 10 melarang pemakaian kain sarung dan berbaju Melayu. Lihat ahmad Omar Chapakia,
Politic Thai dan Masyarakat Islam (Alor Setar : Pustaka Darul Salam, 2000), hlm. 154.
65
A. Bangnara, Patani Dahulu dan Sekarang (Bangkok : Penal Penyelidikan angkatan al-Fatani, 1977), hlm. 50.
66
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 72.
67
Ibid.
68
John Coast, Some Aspects of Siamese Politics, hlm. 18-22.
69
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani 1785-1954 (Bangi : Penerbit UKM, 1999), hlm.
54. Negeri-negeri Kedah, Perlis, Kelantan dan Terengganu diserahkan sebagai balasan kerjasama kerajaan
Phibun memberi laluan kepada tentera-tentera Jepun memasuki Tanah Melayu.
70
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 73.
71
Beliau merupakan seorang ahli parlimen berbangsa Melayu dari wilayah Narrathiwat.
72
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 73.
73
Negara-negara Asia Tenggara mula merdeka satu demi satu. Indonesia dan Burma (kini Myanmar) antara
yang terawal mereka iaitu pada tahun 1948. Tanah Melayu umpamanya, buat pertama kali orang Melayu
mampu bersatu menentang British pada tahun 1946. Golongan kemerdekaan Indonesia pimpinan Sukarno dan
Hatta pula berjaya menentang kuasa Belanda.

16
74
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 99.
75
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 73.
76
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 52.
77
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 74.
78
Nantawan Haemindra. “The Problem of the Thai-Muslims in the Four Southern Provinces of Thailand,”,
JSEAS, Vol. 8, No. 1, March 1977, hlm. 207.
79
Uthai Dulyakasem, Education and Ethnic Nationalism, hlm. 74.
80
Akta Pelajaran 1921 mewajibkan semua pelajar beragama Islam bersekolah di sekolah-sekolah milik kerajaan.
Sistem pengajaran yang diadakan dalam bahasa Thai amat bertentangan dengan system pondok dan madrasah
yang berteraskan bahasa Melayu dan Arab.
81
Ab. Hamid Ab. Rahman, Tuan Guru Haji Muhamad Sulong, hlm. 84.
82
Ibid., hlm. 83.
83
Ibid., hlm. 84.
84
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, Gambar No. 8.
85
Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar Dari Patani, hlm.143.
86
Ibid.
87
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 94. Madrasah ini pernah dilawati oleh dua
Perdana Menteri Thai, Praya Phon Pon Sena dan Pridi Panomyang. Malah, ia mendapat bantuan dari Pon
Sena.
88
Ab. Hamid Ab. Rahman, Tuan Guru Haji Muhamad Sulong, hlm. 85.
89
Ibid.
90
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 51.
91
Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar Dari Patani, hlm. 12.
92
Nik anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 52.
93
Nama sebenar beliau ialah Haji Wan Ahmad bin Wan Idris. Lahir pada tahun 1874 di kampong Binjai,
Mukim Binjai Lima, Patani. Merupakan pengasas Pondok Bermin atau nama rasminya Madrasah Nur al-
Islam al-Berminiah. Sangat terkenal dalam bidang ilmu fiqh. Sentiasa menjadi rujukan umat Islam waktu itu.
Beliau terlibat dalam perjuangan umat Islam Patani demi untuk memperbaiki nasib dan kedudukan ummah
yang tertekan di bawah dasar Rathaniyom. To’ Bermin meninggal dunia pada malam Khamis, 27 Jun 1957.
Lihat Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar Dari Patani, hlm. 161-181.
94
Nama sebenr beliau ialah Haji Hassan bin Muhammad Amin. Dilahirkan di kampong Tandang sekitar tahun
1896. Mendapat pendidikan agama di Makkah selama 10 tahun (1924-1934). Merupakan pengasas Pondok
Mat Enggol dan terkenal mahir dalam ilmu fiqh hingga digelar ‘faqih’. Beliau turut masyhur dalam ilmu
aqidah dan usuluddin. Selepas perang dunia kedua, beliau dilantik menjadi panel hakim Majlis Ugama Islam
Patani. Terlibat aktif dalam perjuangan politik Patani setelah menganggotai pertubuhan yang diasaskan oleh
Haji Sulong ini. Meninggal dunia pada hari Ahad 4 Mei 1969. Lihat Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar
Dari Patani, hlm. 198-210.
95
Ibid.,hlm. 121-139. Nama sebenar beliau ialah Haji Abdul Majid bin Haji Abdullah. Dilahirkan pada tahun
1898 di Pondok Chauk. Melanjutkan pelajaran di Makkah selama 8 tahun sebelum menyambung pelajaran di
Universiti al-Azhar, Mesir bersama-sama dengan Tengku Mahmood Mahyideen. Sekembalinya ke Patani,
beliau menghidupkan semula sekolah pondok ayahnya di Chauk. Menyertai pertubuhan ini demi untuk
menentang usaha-usaha kerajaan Thai untuk mencabar kesucian agama Islam. Dilantik sebagai setiausaha
dalam jawatankuasa kepimpinan pertubuhan tersebut. Menginggal dunia pada 10 Julai 1853.
96
Ibid., hlm. 315-316. Haji wan Ahmad bin Wan Yusuf. Lahir sekitar 1881 di kampong Tok Raja Haji.
Melanjutkan pelajaran ke Makkah sekitar dekad 1920-an. Terkenal kehebatannyadalam biang Usuluddin dan
tasawwuf. Membuka sekolah pondok di Ulu Jaha, Yala.
97
Ibid., hlm. 251-272. Nama penuh beliau Haji Ahmad bin Abdul wahab al-Futani. Dikenali juga dengan nama
Tok Guru Tua kerana umurnya yang menjangkau hamper 100 tahun. Dilahirkan di Kampung Kubang Jejawi,
Kota Star, Kedah pada tahun 1902. Melanjutkan pelajaran ke Makkah pada tahun 1922 dan berada di sana
hingga tahun1935. Terkenal dalam ilmu fiqh, hadith, usuluddin, qraat da mantiq. Membuka Madrasah al-
Maslahah al-Islamiyyah atau lebih dikenali dengan nama Pondok Fusan. Menyertai pertubuhan yang diketuai
oleh Haji sulong ini walaupun diketahui Haji Ahmad merupakan golongan ulama’ tradisional atau Kaum Tua.
Beliau menginggal dunia pada 13 Oktober 1966 pada usia 94 tahun.
98
Ibid., hlm. 146.
99
Ibid., hlm. 169.
100
Ibid.
101
Ahmad Omar Chapakia, Poliik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 95.
102
Ibid.
103
Ibid., hlm. 85.

17
104
Yoneo Ishii, terj. Mohamed Yusoff Ismail, Sejarah Sangka Thai : Hubungan Buddhisme dengan Negara dan
Masyarakat (Bangi : Penerbit UKM, 1993), hlm. 167.
105
Ibid., hlm. 173.
106
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 52.
107
Ibid., hlm. 52.
108
Ibid., hlm. 53.
109
Yoneo Ishii, Sejarah Sangka Thai, hlm. 173.
110
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 53.
111
Yoneo Ishii, Sejarah Sangka Thai, hlm. 173.
112
Nik Anuar Nik Mahmud, Sejarah Perjuangan Melayu Patani, hlm. 53.
113
Ahmad Fathy al-Fatani, Ulama’ Besar Dari Patani, hlm. 149.
114
Ibid., hlm. 148.
115
Aprierat Samail, Politik Dan Islam Di Narathiwat, Thailand 1970-1980, Tesis Sarjana, Universiti Malaya,
1998, hlm. 54.
116
Mohd. Zamberi A. Malek, Umat Islam Patani, hlm. 197-198. Lihat juga Aprierat Samail, Politik Dan Islam,
hlm. 54-55.
117
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 115.
118
Ibid.
119
A. Bangnara, Patani Dahulu dan Sekarang, hlm. 60.
120
Aprierat Samail, Politik Dan Islam, hlm. 55.
121
A. Bangnara, Patani Dahulu dan Sekarang, hlm. 56.
122
Ibid., hlm. 57.
123
Sumber diubahsuai dari Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 115-116.
124
Ibid.
125
Yoneo Ishii, Sejarah Sangka Thai, hlm. 173.
126
Ahmad Omar Chapakia, Politik Thai dan Masyarakat Islam, hlm. 60.
127
Ibid.

18