MAKALAH
KASUSASTRAN JAWA
BAB I
PENDAHULUAN
A. Latar Belakang
Basa daerah yaiku basa seng kudu di weruhi kanggo masyarakat lan guru.
Menurut wong akeh, sastra jawa kuwi tetenger karo basa jawa, nanging ora kaya
kuwi. Sastra jawa yaiku bumi sing amba, sing nantang para calon guru gawe
melajari sastra jawa. Mangka iku ing makalah iki penulis mbahas ngenani
kasustraan jawa.
Dunyo Sastra Jawa sampe saat iki durung akeh dipahami masyarakat lan
Mahasiswa. Durung sepenuhe ngaweruhi sepiro ambane dunyo sastra kita. Pinurute
wong akeh, Sastra Jawa kuwi iso diweruhi kanggo Basa Jawa, padahal ora
semestine kaya ngunu kuwi.
Sastra Jawa reket kaitane kalean basa Jawa ananging Sastra Jawa ora sekedar
Basa Jawa. Studi Sastra Jawa ora mung kanggo studi tentang Basa Jawa. Studi
sastra Jawa yaiku dunyo sing ombo, sing nantang kita poro peneliti lan calon
peneliti kanggo nggarap pirang-pirang Sastra Jawa kuwi, kito guneman ing bagian
sakmeniko.
B. Rumusan Masalah
Nganuti latar belakang ing duwur rumusan masalah ing makalah iki dadi kayata:
1. Punapa pengertian Kasustraan?
2. Punapa contoh-contoh tekan macam-macam Kasustraan Jawa?
3. Punapa sing mbedaake Sastra Jawa dengan sastra sing liyane?
4. Punapa jenis-jenis Sastra Jawa lan pembagiane?
C. Tujuan Panulisan
Anapun tujuan tekan penyusunane makalah iki yaiku:
1. Ngefahami pengertian Kasustraan.
2. Ngefahami contoh-contohe tekan macem-maceme Kasustraan Jawa.
3. Kanggo bentuk perampungane tugas mata kuliah Basa Daerah.
4. Kanggo njelasne apa sing mbedaake Sastra Jawa kalean sastra sing liyane.
5. Kanggo njelasne jenis-jenise Sastra Jawa lan pembagiane.
3
BAB II
PEMBAHASAN
A. Pengertian Sastra Jawa
Kesusastraan teka saka tembung ke-susastra-an, susastra teka saka oyot
tembung sastra, sastra teka saka oyot tembung sas artine ajar dan tra artine alat.
Sastra tegese alat belajar. Su awalan sing tegese baik, bagus, dan indah.
Kesusastraan yaiku kabeh asil nggawe manungsa karo basa minangka alat sing apik
lan apik ing isine., sehingga dapat meningkatkan budi pekerti manungsa.
Kesusastraan ing wangsun karangan kayata pantun, puisi, pribahasa lan sak liya-
liyane.
Sastra utwa karya sastra minangka karya seni karya seni sing gunakake basa
minangka medium. Kita ngerti akeh jinise karya. Lukisan minangka karya seni sing
nggunakake garis lan wrna minangka medium . Patung yaiku karya seni sing
nggunakake wangun minangka medium. Lagu minangka karya seni sing
nggunakake nilai nada minangka medium. Mboten sami kayata lukisan, patung, dan
lagu, Sastra nggunakake basa minangka medium ekspresi. Kalau kita adhedhasar
pemahaman sastra, apa tegese sastra jawi yaiku seni seng nggunaake basa jawi
minangka medium.
Ing ndalem pangerten Sastra enten sekawan komponen sing saling
gegandhengan. Kesekawan komponen minangka karya (sastra), penulis, pemaos,
lan realitas (dunyo). Karya sastra minongko komponen utami lan pusat ing antarane
tigo komponen lintune . yen mboten enten karya sastra lintune mboten wonten
komponen lintune. Karya Sastra biasane wangsun prosa, puisi, dan drama; lisan dan
tulis.
Panulis yaiku manungso penghasil karya sastra. Panulis karya sastra disebut
dengan macem-macem istilah, contone Kawi, pujangga, penggurit, novelis,
sastrawan.
Ing ndalem komponen panulis uga bisa diamati babagan proses kreatif sing
bedo-bedo ing sajrone wektu. Pengarang istilah bener nduweni makna panulis
nganti nggawe uga nggawe pencipta sastra lisan ora mung nulis sastra.
Pemaos yaiku manungso sing nikmati karya sastra. Ing hubungan antarane
karya dengan pemaos enten proses resepsi/ tanggapan/ tafsir/ pemaknaan.
4
Komponen iki kalebu asil saka proses maca utawa ngrungokake kang bisa kritik
utawa karya anyar.
Komponen sing ke papat, realitas dunya. Iki panggonan kanggo manggon ing
telung komponen sak derenge. Panulis urip ing dunya, dheweke angsal inspirasi
sangking dunya pisan. Karya sastra nyeritakake tiang-tiang sing urip teng alam
dunya niki, supaya karya sastra uga mencerminkan realitas dunya. Pemaos uga
perlu kawruh babagan dunya supaya bisa mangerteni karya-karya sastra sing di
waos.
Karya Sastra yaiku benda budaya, amarga didamel sangking manungsa,
minangka akibat sangking tangan manungsa. Minangka benda budaya karya sastra
memuat ide/ gagasan penciptanya, dene gagasan pokok ndalem sastra yaiku
manungsa.
kuna seghut e sebbut sebagai bhesah kawi, tapeh sebutan bhesah kawi begi
bhesah jawa kuna korang tepak. Bahasa kawi enggi panikah berarti bahasah
para kawi, ka’dintoh para penulis kakawin, Tapeh bhesa jhebeh kuna tak
perak eguna agih delem kakawin. Parwa jughen nganggui bhesa jhebeh
kuna, saenggheh sebutan bhesah kawi dedhih cek sempidheh. Pernah
bedheh nganggui istilah bahasa parwa, tapeh sebagaimana sebuthan bhesah
kawi, sebhutan bhesah kawi, sebhutan bhesah purwa jhugen terlalu sempit,
hanya mencangkup sebagian beih, tak acangkup agih sekabinnah. Sastra
jhebeh kuna odik pada abad IX-XVII otabeh pada masa kerajaan Hindu
jhebeh panika sejak Mataram Hindu sampek Majapahit.
b. Sastra jhebeh
Bahasa jhebeh tengahan eguna agih sekitar abad XVI otabeh pada masa
akher Majapahit sampek sareng masok en islam ka jhebeh. Karya sastra
jhebeh tengahan sebegien rajeh delem bentuk ghidung(puisi) bideh sareng
kakawin se nganggui metrum India, ghidung nganggui metrum jhebeh.
c. Sastra Jawa Anyar
Nggunakake Basa Jawa Anyar wiwit nglebokake Islam menyang Jawa, lan
tambah akeh dikembangake nalika Krajan Demakteka. Beda karoSastra
Jawa Kuno lan Sastra Jawa Tengah sing ora ninggalake sastra lisan, Sastra
Jawa Anyar isih nilar sastra ing wangunlisan. Sastra Lisan biasane
dikembangake ing tradisi masarakat lokal karo folklore lokal. Sastra Lisan
iku gak diarani Cerito Rakyat.
Sastra Jawa Anyar sing ditulis uga asring diarani Sastra Kapujanggan. Dadi
diarani amarga sastra iki biasane ditulis dening penyair kerajaan.
d. Sastra Jawa Modern
R.Ng. Rangga warsita dikenal minangka pujangga pungkasan Sastra Jawa.
Sasampunipun séda, Sastra Jawa Modern dipunbangun. Munculna Sastra
Jawa Modern bebarengan karo munculnya penerbit lan koran, kayata
Penerbit Balai Pustaka (1917), Surat Khabar Bromartani (1885), Surat
Khabar Retno dumilah (1895), Surat Khabar Budi Utomo (1920) lan liya-
liyane.
6
Tokoh sastra sing muncul ing jaman iki yaiku Ki Padmo susastra, sing
dijuluki Imam Supardi "Wong mardika kang karsmar sudika suspengadilan
Jawa" (Suripan, 1975: 8). Ki Padmo susastra nulis luwih prosa tinimbang
puisi (lagu).
2. Adhedhasar Kategori Isi
Sastra Jawa bias dipisahake miturut kategori isi menyang:
a. Sejarah
Teks Sajarah nyakup kabeh jinis kronik sing nyritakake sejarah lan acara
legendha, wiwit nggawe dunya nganti Perang Donya I.
b. Silsilah
Akeh teks sejarah uga ngemot gambaran bab silsilah raja-raja Jawa. Ing
bagean iki, mung teks sing sacara eksplisit fokus ing silsilah sing
disedhiyakake.
c. Hukum
Tèks iki ngandhut babagan hukum, peraturan lan adat istiadat ing
pengadilan Jawa.
d. Bab Wayang\
Bab sing kalebu ing kategori "wayang" iki biasane ditulis ing wangun prosa
lan isi pakem (ringkes utawa lengkap) kanggo lakon-lakon wayang purwa,
madya, golek, gedhog, wong. Kategori iki uga kalebu babagan Ruwat,
Pedangan, lan nggawe wayang.
e. Sastra Wayang
Akehe bab iki yaiku adaptasi langsung saka pakem wayang, digarap ing
bentuk tembang macapat.
f. Sastra
Kategori punika sing paling amba ing kategori sing digunakake, lan paling
angel ditegesake. Kocap kanthi gamblang, kabeh crita sing dumadi saka
wangun prosa utawa puisi, sing nyeritake kedadeyan sing ora dianggep
kedadeyan sajarah, iki tergolong ing kene.
7
g. Piwulang
Kelompok bab sing menehi ajaran saka wong Saleh, suci lan wicaksana.
Sawetara nandhesake Islam sajrone ajaran, nanging akeh sing nandhesake
Kejawen. Uga ana kesusastraan Suluk.
h. Islam
Bab babagan fiqih, syarat lan hukum Islam, uga bab turunan saka bab
Qur'an. Akehe bab iki ditulis nganggo huruf Arab utawa Pegon.
i. Primbon
Saben jenis bab babagan nasibe lan musibah adhedhasar ilmu-ilmu
tradisional, kalebu buku petangan, pawukon, impen, lan liya-liyane.
j. Basa
Tèks babagan basa lan sastra Jawa, utamane jenis kamus. Ana uga bab
babagan tembang, aksara Jawa, candrasengkala, daftar sinonim, wangsalan
lan liya-liyane.
k. Musik
Notasi gendhing Jawa saka Surakarta lan Yogyakarta, lan cathetan liyane
babagan donya gamelan.
l. Tari tarian.
Teks tentang tari jawa lan sapanunggalane... termasuk tari wireng, tayub,
bondhan, kridharini, srimpi lan tari bedhaya..
m. Adhat istiadhat.
Teks tentang maneko warno kebiasaan lan kerajinan ing tanah Jawa, ing
kalangan rakyat cilik utowo kraton, kelebu coro pakaian, songsong,
dolanan, sopan santun ing sajroning istana, sadranan, keris lan para empu,
kawruh kalang, upacara lan sapanunggalane.
D. Kasusastraan Jawa
a) Paribasan - Bebasan – Saloka – Sanepan
Paribasan yaiku ukara/ unen-unen sing tegese wantah dudu pepindahan.1
Tuladha :
1
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
8
2
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa jawa, (Surabaya: Kartika)103.
3
Daryanto,Kawruh Basa Jawa pepak, (Surabaya:Apollo Lestari,1999).122.
9
PARIBASAN
Paribasan minangka ukara cendhak sing ngandhut makna sing bisa diterangake kanthi
luwih akeh. Ekspresi utawa pitutur iki kalebu komunitas pemakaman lan ora ana
maneh sing diweruhi. Saliyané nduweni nilai-nilai etis sing digunakake dening
masyarakat lan denotatif.
Paribasan kabagi dadi loro yaiku:
a. BEBASAN
Kebebasan iku ekspresi sing terus digunakake, tegese nggarap, lan nggunakake
perbandingan utawa deskripsi. Apa sing diterangake ing kene yaiku sifat negara utawa
manungsa.
b. SALOKA
Saloka minangka ekspresi sing terus digunakake, nduweni makna serat kias sing
ngandung makna kesetaraan, sing disarujuki ing kene yaiku wong sing nggunakake
gambar kewan, barang utawa kahanan.
4
Hendra Prayetna-M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa Jawa Pepak, (Surabaya: Karya Utama).120.
10
Tansah ginanjar slamet, ora ana Siji lan sijine ora padha pangrengkuhe
recibed ( ora adil )
48. Digarokake dilukokake 59. Embat-embat clarat
Dikon nyambut gawe abot Nyambut gawe sing ngati-ati
49. Dikena iwake aja ganti buthek banget
banyune 60. Emprit abuntut bedhug.
Bisa kaleksanan karepe tanpa gawe Prakara sepele dadi gedhe
gendra 61. Endhas gundhul dikepeti.
50. Dipalangana mlumpat, ditalenana Wis kepenak ditambahi luwih kepenak
medhot maneh
Ora kena dipenggak 62. Endhas pethak ketiban empyak.
51. Diwenehi ati ngrogoh rempela Nemahi kasusahan bola-bali
Diwenehi sethithik njaluk sing akeh 63. Enggon welud didoli udhet
52. Dom samurup ing banyu Panggonane wong pinter, dipameri
Laku samar kapinteran
53. Dudu berase ditumpurake 64. Entek golek kurang amek
Nyambungi guneme liyan nanging ora Olehe ngenen-uneni sakatoge
gathuk 65. Entek jarake
54. Dudu sanak dudu kadang, yen mati Entek kasugihane
melu kelangan 66. Esuk dhele sore tempe
Senajan wong liya, yen ana rekasane Ora teteg atine ( mencla-mencle )
melu ngerasakake 67. Gagak nganggo laring merak
55. Dudutan lan anculan Wong asor duwe tumindak kaya wong
Padha kethikan, sing siji api-api ora luhur
ngerti 68. Gajah aligan suket teki
56. Durung ilang puput lempuyange Lair karo batine beda banget, mesthi
Dipadhakake bocah cilik, durung bakal ketara
dianggep diwasa 69. Nggajah elar
57. Eman-eman ora keduman Sarwa gedhe lan santosa kekarepane
Rekane welas nanging rugi 70. Gajah ngidak rapah
58. Emban cidhe emban siladan Wong sing nrajang wewalere dhewe
71. Gajah tumbuk, kancil mati tengah
4
Wong gedhe padha padudon, wong 85. Iwak klebu ing wuwu
cilik sing sengsara Kena apus sarana gampang banget
72. Garang garing 86. Njagakake endhoke si blorok
Umuk sugih nanging sejatine Njagakake barang sing durung mesthi
kacingkrangan 87. Njajah desa milang kori
73. Gawe luwangan, ngurungi luwangan Lelungan menyang ngendi-endi
Golek utang kanggo nyaur utang 88. Jalma angkara mati murka
74. Nggayuh-nggayuh luput Nemu bilahi jalaran saka murka
Samubarang sing dijangka ora 89. Jalukan ora wewehan
kaleksanan Seneng njaluk nanging ora gelem
75. Genthong umos weweh
Ora bisa nyimpen wadi 90. Jaran krubuhan empyak
76. Giri lusi janma tan kena ingina Wong sing wis kapok banget
Ora ken angina marang wong liya 91. Jarit luwas ing sampiran
77. Gliyak-gliyak tumindak sareh pakoleh Wong duwe kapinteran nanging ora
Alon-alon olehe tumindak, nanging digunakake
kaleksanan sedyane 92. Jati ketlubusan ruyung
78. Golek banyu bening Golongane wong becik kalebon wong
Golek pitutur sing becik ala
79. Golek-golek ketanggor wong luru-luru 93. Jer basuki mawa beya
Karepe arep golek-golek malah Kabeh gegayuhan mbutuhake wragad
dijaluki 94. Njujul wuwul
80. Golek uceng kelangan dheleg Prakara sing ngundhak-undhaki rekasa
Golek sethithik malah kelangan akeh 95. Njunjuing ngentebake
81. Gong lumaku tinabuh Ngalembana nanging niyate ngasorake
Wong kang kumudu-kudu ditakoni 96. Kacang mangsa ninggala lanjaran
82. Gumembrang ora adang Kelakuane anak akeh-akehe niru wong
Entek-entekan, wis ora ana babar pisan tuwane
83. Gupak pulut ora mangan nangkane 97. Kadang konang
Melu rekasae ora melu kepenake Ngakoni sudulur mung karo sing
84. Idu didilat maneh sugih-sugih
Njabel gunem sing wis kawetu 98. Kakehan gludhug kurang udan
5
Kakehan omong nanging ora ana 110. Kebo bule mati setra
buktine Wong pinter nanging ora ana sing
99. Kalah cacak menang cacak mbutuhake
Embuh kalah embuh menang wani 111. Kebo kabotan sungu
nyoba Wong tuwa sing rekasa amarga
100. Kandhang langit kemul mega kakehan anak
Wong sing ora nduwe papan 112. Kebo lumumpat ing palang
panggonan Ngadili prekara orang nganggo
101. Karubyung kabotan pinjung wewaton
sarwa 113. Kebo muleh menyang
Wong wadon iku anane ribed kandhange
102. Katepang ngrangsang gunung Wong lungo bali maneh menyang
Kegedhen pajangka mokal bokal asale
kelakon 114. Kebo nusu gudel
103. Katon cempaka sewakul Wong tuwa njaluk wuruk marang
Disenengi wong akeh wong enom
104. Kaya banyu karo lenga 115. Kegedhen empyak kurang
Paseduluran sing ora bisa rukun cagak
105. Kaya dhayang oleh kedhung Kegedhen kekarepan nanging ora
Nglakoni gawean sing cocok karo sembada
atine 116. Kejugrugan gunung menyan
106. Kaya wedhus diumbar ing Nemu kabegjan gedhe banget
kacangan 117. Kekudhung walulang macan
Kesenengan amarga nemoni apa sing Ngapusi wong sarana njaluk tulung
dibutuhake marang wong sing dipercaya dening
107. Kebat kliwat gancang pincang wong diapusi mau
Yen tumindak sarwa kesusu asile ora 118. Kelacak kepathak
becik Wis ora bisa selak amarga kabukten
108. Kebanjiran segara madu 119. Kemladheyan ngajak sempal
nemoni kabegjan sing gedhe banget Wong manut marakake rusak
109. Kebo ilang tombok kandhang 120. Kena iwake aja buthek
Wis kelangan isih tombok maneh banyune
6
Munggah drajade nanging ora ana 190. Pitik trondhol diumbar ing
pametuhe padaringan
177. Obah ngarep kobet mburi Wong ala dipasrahi tunggu barang aji
Solah bawane wong gedhe dadi 191. Petruk tunggu bara
panutane wong cilik Dipasrahi sing dadi kesenengane
178. Opor bebek mentas awak 192. Pupur sawise banjut
dhewek Ngati-ati sawise kebacut kelakon
Mentas saka rekadayane dhewe 193. Rampek-rampek kethek
179. Othak-athik didudut angel Nyedhak-nyedhak mung arep gawe
Rembuge sajake kepenak bareng kapitunan
ditenani jebul angel 194. Rawe-rawe rantas malang-
180. Ora ana banyu mili mendhuwur malang putung
Watake anak mesthi niru wong tuwane Kabeh sing ngalang-alangi
181. Ora ana kukus tanpa geni disingkirake
Ora ana sebab tanpa musabab 195. Rebut balung tanpa isi, rebut
182. Ora ganja ora unus kemiri kopong
Ala samubarange Padudon rebutan barang sepele
183. Ora ngerti kenthang kimpule 196. Rindhik asu digithik
Ora ngerti jalarange prekara
Dikongkon ngelakoni gaweyan sing
184. Ora mambu enthong irus cocok karo kekarepane
Dudu sanak dudu kadang
197. Rukun agawe santosa, crah
185. Ora tenbung ora lawung agawe bubrah
Njupuk barang tanpa nembung dhisik
Kerukunan ndedekke sentosa,
186. Ora uwur ora sembur
congkrah ndadekake karusakan
Ora gelem cawe-cawe sethithika bae
198. Sabaya pati sabaya mukti
187. Pager mangan tanduran
Rukun nganti tekan pati
Dipercaya malah ngerusak
199. Sadumuk bathuk sanyari bumi
188. Pandengan karo srengenge
Nglabuhi pati marang bebener
Mungsuh karo wong kuwasa
200. Sapa salah saleh
189. Pandhitaning antake
Sapa sing salah bakal kalah
Laire suci, nanging batine reged
201. Satru munggwing cangklakan
Mungsuh kang isih sedulur
9
Prekara sing wis becik dadi bubrah Turune wong cilik dadi wong gedhe,
dhewe
209. Tembang rawat-rawat, ujare 222. Tunggal welat
Kabar sing durung mesthi bener lupute 223. Tut wuri handayani
b) Cangkriman
Cangkriman iku unen-unen sing kudu dibedhek (dibatang). Mula
cangkriman diarani uga bedhekan. Cangkriman ana patang warna yaiku:5
1. Cangkriman wancah (cekakan)
Pak bomba, pak lawa, pak ciyut : tepak kebo amba, tepak ula dawa, tepak
cempe ciyut.
Nasgithel : panas, legi kenthel
Kabaketan : nangka tiba nang suketan
Yumaerong : yuyu omahe ngerong
Suru bregitu : asu turu dibregi watu
Karla ndheren : mbakar tela sumendhe keren
Pak boletus : tepak kebo lelene satus
Burnas kopen : bubur panas kokopen
Pindhang kileng : sapi nang kandhang, kaki mentheleng
Wiwa wite, lesbo dhonge, karwa pake : uwi dawa wite, tales amba
godhonge, cikar dawa tipake
Pak lawa : tepak ula dawa
5
Nurani, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : Lingkar Media).75.
2
Bot ginawa entheng, theng ginawa abot : klobot ginawa entheng, gentheng
ginawa abot
Surles pe dheg wer-weran : susur teledipe neng gedheg jewer-jeweran
c) Wangsalan
Wangsalan yaiku rumpakan sing saemper cangkriman, nanging tebusane
utawa ancase wis dikandhakake pisan. Wangsalan kaperang dadi 6 yaiku :6
1. Wangsalan padinan/ sajroning pacelathon
Wangsalan Padinan yaiku wangsalan kang digunakake minangka pacelathon
ing saben dinane, mula ana sing nganggo nyebutake batangane la nana sing
tanpa batangan, amarga wong-wong sing padha krungu/maca wis ngerti
maksude (batangane).7
Tuladha :
Njanur gunung, kadingaren gelem mampir!
Wangsalan : njanur gunung
Batangan : aren
Tebusan : kadingaren
Tembung njanur gunung iku arane aren, mula biasa dadi tembung kadingaren
a. Njanur gunung, kadingaren dolan mrene (janur gunung : aren)
6
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
7
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, (Surabaya: Genta Group Production, 2016). 160-161
4
2. Wangsalan lamba
Wangsalan lamba yaiku wangsalan kang mung isi batangane siji.
Tuladha :
Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Tembung roning mlinjo iku arane eso, mula bisa dadi ngaso
Widheng galeng, tekamu apa padha rahayu.
Tembung widheng galeng iku arane yuyu, mula bisa dadi tembung
rahayu.
3. Wangsalan rangkep
Wangsalan rangkep yaiku wangsalan kang bisa batangane luwih saka siji.
Tuladha :
Jenang sela, wader kalen sesonderan
Apuranta, yen wonten lepat kawula
Tembung jenanggula arane apu, mula dadi apuranta. Dene tembang
wader kalen sesonderan arane sepat, mula dadi tembung lepat.
4. Wangsalan memet
Wangsalan memet yaiku wangsalan kang carane nggoleki batangane
sarana ngonceki maksude tetmbungane ambal ping pindho.
Tuladha :
Uler kambang, yen trima alon-alon bae.
Tembung uler kambang tegese lintah, mulabatangane dadi tembung
satitahe. Tembung satitahe tegese ora ngaya, mung tumindak
sakepenake bae, kanthi alon-alonan.
5. Wangsalan edipeni
Wangsalan edipeni yaiku wangsalan kang mawa paugeran :8
a. Unen-unene kedadeyan saka 2 ukara (wangsalan rangkep)
b. Saben ukara kang kapisan (yaiku isi wangsalan) mawa purwakanthi
guru swara lan purwakanthi basa.
Tuladha :
Tepi wastra, wastra kang tumrap mustak
Mumpung mudha, nggegulanga ngike basa
8
Ibid., 162
6
Tembung tepi wastra iku tegese kemadha, mula bisa dadi tembung
mudha. Dene tembung wastra kang tumrap mustaka iku tegese iket,
mula bisa dadi tembung ngiket.
Ancur kaca, kocak munggwing netra.
Wong wruh rasa, tan mama king tata karma.
(ancur kaca: rasa, kocakmunggwing netra: tesmak).
Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra.
Ora gampang wong urip ing alam dunya.
(carang wreksa: pang, wreksa wilis tanpo patra: wit kayu urip).
Kolik priya, wanara anjani putra.
Tahu eman, wong anom wedi kangelan.
(kolik priya : tuhu, wanara Anjani putra : anoman)
Yaksa dewa, dewa dewi lir danawa
Kala mudha, bangkit abengkas durmaga
(Yaksa dewa : bethara kala; dewa dewi lir danawa : bethari durga)
Roning kamal, putrane pandhita durna
Mumpung enom, ngudia laku utama
(Ron kamal : sinom; putrane pandhita durna : aswatama)
Witing klapa jawata ing ngarcapada
Salugune, wong sinau aja sembrana
(Wit klapa : glugu; jawata ing ngarcapada : wong)
Kinanthi
Kinanthi linging pitutur,
Kenthang rambat menyan putih,
Awasna dipun pratela,
Noleha wiranging wuri,
Cecangkok wohing klapa,
7
Pangkur
Singgang gung kang piniyara,
Mardi siswa kakawinireng estri,
Wineh winulangaken wadu,
Di Peputhut mong pregiwa,
Kang sumewa pasewakaning kalangun,
Pangrantamireng pradangga,
Sesendhonan genti-genti.
Singgang gung kang piniyara tegese winih, mula bisa dadi tembung
wineh.
Mardi siswa tegese mulang, mula bisa dadi winulangaken.
Kakawinireng estri tegese wada, mula bisa dadi wadu.
Peputhut mong pregiwa: janaloka.
Pangrantamireng pradangga tegese sendhon, mula bisa dadi
sesendhonan.
TEMBANG
Tembang jawa ana telu warna:
Tembang macapat, Tembang tengahan, Tembang gedhe
1. Tembang macapat ana 11 pupuh:
a. Asmaradana g. Megatruh
b. Dhandhang gula h. Mijil
c. Durma i. Pangkur
d. Gambuh j. Pucung
e. Kinanthi k. Sinom
f. Maskumambang
8
2. Tembang tengahan:
a. Balabak c. Jurudemung
b. Girisa d. Wirangrong
3. Tembang gedhe:
a. Citramengeng c. Mintajiwa
b. Kusumastuti d. Pamularsih
Pangkur
Mingkar-mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
9
Sinuba sinukarta
Mrih kertarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah jawa
Agama ageing aji.
(wedhatama, KGPAA mangkunagara IV)
Dhandhanggula
Dhuh kusuma ingkang milangoni,
Buron arumingkang sobeng wana,
Yen panggih sun arasane,
Sumber gung ngisor gunung,
Wreksa langking sisaning agni,
Sun sandhang pinarenga nedya amemanuh,
Wit saking tresnaning manah,
Surya ratri wong kuning sun kawulani
Sun adhep saben dina
d) Parikan
Parikan yaiku unen-unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan
kanggo narik kawigetan, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku
kayupantun nanging mung rong larik, parikan migunakake purwakanthi guru
swara.9
Paugeran utawa pathokane parikan :
1. Cacahing wanda kapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
2. Ukara sing ngarep kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi, /wos.
3. Tibaning ukara kang kapisan kudu padha karo ukara sing kapindho.
4. Parikan bisa dumadi saka 2 gatra utawa 4 gatra.
Tuladha Parikan :
a. Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2
Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah dadi.
Wajik klethik, gula Jawa. Luwih becik, sing prasaja.
9
Abi Kusno, Pepak Basa jawa,(Surabaya : Ekpress, 1996). hal, 97-98
10
PARIKAN
1. Abang-abang gendera landa, ana sing ijo kok milih putih
Bujang maneh ora kluyuran, sing wis duwe bojo ora tau mulih
2. Ana brambang sasen lima
Berjuang labuh Negara
3. Bisa ngendhang ora bisa nyuling
Bisa nyawang ora bisa nyandhing
4. Bibi surip tuku klobot, pethuk encik tuku roti
Uwong urip pancen abot, mula becik ngati-ati
5. Esuk nakir sore nakir, sing ditakir godhong paisa
Esok mikir sore mikir, sing dipikir ora rumangsa.
6. Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar
Lamun sabar, bisa lejar sarta binger
7. Jambu apa jeruk
Aku melu apa entuk
8. Jemek-jemek gula jawa
Aja sok ngenyek karo kanca
9. Jangan kacang jangan kara, kaduk uyah kurang gula.
Welingku marang para mudha, aja wedi ing rekasa
10. Kembang mlathi, warna peni ngganda wangi
Watak putri, kudu setiti angati-anti
11. Kembang kencur, ditadur tepining sumur
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur
12. Kembang menurtinandur ing pinggir sumur
Yen wis makmur aja, lali marang sedulur
13. Kutha kendhal kali wungu
Ajar kenal karo wina
14. Kembang aren sumebar pinggir kalen
12
e) Tembang Jawa
Tembang yaiku susastra/ sastra, utawa anggitan/ karangan kang kaiket
dening guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra (Indonesia : Puisi).10
Guru lagu/ dhong ding: yaiku tibane swara vokal ing pungkasane gatra.
Guru wilangan: yaiku cacahe wanda saben sagatra.
Guru gatra: yaiku cacahe gatra saben sapada.
Pupuh: yaiku tembang pirang-pirang pada kang isih sajenis.
Pada: yaiku bait/ koplet.
Wanda: yaiku pakecapan/ suku kata.
Tembang Jawa ana telung warna yaiku Tembung Macapat, Tembung
Tengahan lanTembung Gedhe.11
10
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, hal,166
11
Sri Hartatik, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : dua media,2011). hal, 82-83.
14
Tuladha:
•Kusumastuti •Kuswarini
•Pamularsih •Candrakusuma
•Maduretna
f) Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku
gandhenge swara sing buri karo swara sing wis kasebut ing ngarepe. 12
Purwakanthi ana werna telu yaiku :
a. Purwakanthi guru swara
Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
Tuladha:
1. Aja dumeh menang, banjur tunindak sawenang-wenang
2. Ana awan, ana pangan
3. Ana bungah, ana susah iku wis lumrah
4. Ana dina, ana upa
5. Ati karep, bandha cupet
6. Bareng wis makmur, lali marang sedulur
7. Becik ketitik, ala ketara
8. Gelem obah, mesthi mamah
9. Inggah inggih ora kepanggih
10. Ijo-ijo godhonge kara, bareng bodho lagi rumangsa
11. Ireng-ireng ketok untune, bareng seneng ketok guyune
12. Kudu sregep sing sinau, sapa sing kepingin maju
13. Ora cepet, ora ngliwet
12
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, 174
4
c. Purwakanthi lumaksita
Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa
yaiku purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing
ukara candhake. Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan.
Purwakanthi guru swara ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.
Tuladha :
1. Asung bekti, bektine kawula marang Gusti
2. Bayem arda, ardane ngrasuk busana
3. Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik
4. Mangan ati, atine sing kelara-lara
5. Nandhang lara, larane wong lara lapa
6. Pandhu suta, suta madyaningpandhawa
7. Raja putra, putra daleme ngastina
8. Rujak degan, degane krambil ijo
9. Remuk rempu, rempu dadi awu
10. Saking tresna, tresnane mung samudana
11. Rujak dhondhong, rujake sisaning kalong
12. Witing tresna, tresnane mung sawetara
g) Tembung Dolanan
Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora
nganggo paugeran gatra, guru lagu, guru wilangan, lan dhong. Nanging biasa
ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan
bebareng karo kanca-kancane lan bisa dibarengi wiramaning gendhing.
Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen,
thethukulan, tetanduran, bebrayan, lingkungan alam, lan sapanunggalane.13
Tuladha
Cublak-cublak suweng
Suwenge ting gelenter
Mambu ketudhung gudel
Pak empong lera-lere
13
Ibid., 177
6
h) Geguritan
Geguritan yaiku wohing susastra kang basane cekak, mentes lan endah.
Geguritan asale saka tembung “gurit”, kang ateges kidung utawa tulisan kang
awujud tatahan. Dene geguritan ingkene, ateges rumpakan kidung kang mawa
paugeran gumathok, yaiku:14
Caching gatrane ora tertamtu, nanging apese 4 gatra.
14
Ibid., 187
7
Saben-saben sagatrane guru wilangan lan guru lagu padha wae, runtut mawa
purwakanthi guru swara.
Lumrahe kabuka utawa kawiwitan srana ukara “sun anggegurit”.
Geguritan iku klebu puisi Jawa modhern, amarga ora kaiket ing aturan
kayadene tembang. Geguritan bisa karipta amarga ana ilham utawa insprasi
(angen-angen). Geguritan mujudake karya kang sipate pribadi, mula geguritan
panganggit siji lan sijine beda-beda. Angen-angen kang ana sajrone pikirane
pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kaya kang dikarepake
pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kaya kang dikarepake
penganggit. Kanthi mengkono, geguritan iku basane katon endah, bisa
migunakake nilai-nilai utawa amanat kang bisa kapethik kanthi difrasekan
dhisik. Memfrasekan geguritan iku ateges menganalisa utawa ngudari ukara-
ukara geguritan iku supaya maksude bisa ketangkep. Geguritan iku kawujud
lan majas. Sarana retorika lan majas paedahe kanggo gawe geguritan iku
endah lan enak kawaca.
Cekak yaiku ora wujud ukara sing nggladrah.
Menthes yaiku tembunge duwe makna kang jero.
Endah ngemu purwakanthi swara, sastra utawa basa.
Tembungane pilihan
Tuladha :
Raden Ajeng Kartini
Sanajan panjenengan wanita
Nanging gelem rekasa
Sanajan dipingit wong tuwa
Atine mbela
Mbela kaum wanita
Aja nganti kalah prakosa
Jejere wanita
Kudu tetep siyaga
Ngawohi nasibe bangsa
Nurunake nasibe bangsa
Duwea wawasan kang jembar
8
BAB III
PANUTUP
A. Kesimpulan
Sastra yaiku jinis pikirane saka perasaan manungsa sing jero lan nduweni makna
utawa kaendahan tartamtu.
Sastra Jawa kalebu paribasan-bebasan-saloka, cangkriman, wangsalan, parikan,
tembang macapat, purwakanthi, tembang dolanan lan geguritan.
Conto manéka jinis sastra yaiku, adhedhasar Adigang, adigung, adiguna, bebasan
(asu belang wang kalung), cangkriman (wudunen wong minangka pari pari:
pringisan), wangsalan (Gunung Njanur, kadingaren isih mandheg!), parikan
(Wikik klethik, gula jawa, luwih becik, sing prasaja), tembang macapat (sinom,
gambuh, asmaradana, dll), purwakanthi (ana awan, ana pangan) , lan geguritan
(Raden Ajeng Kartini).
Karya sastra minangka obyek budaya, amarga diciptakake dening manungsa, asil
sentuhan tangan manungsa. Minangka obyek budaya karya sastra ngemot gagasan-
gagasan / gagasan-gagasan para pencipta, nanging gagasan-gagasan utamane ing
sastra yaiku manungsa. Dadi apa sing diwenehake dening Sastra Jawa yaiku karya
seni sing nggunakake basa Jawa minangka medium.
Bab sing mbedakake antara Sastra Jawa lan sastra liyane yaiku nggunakake basa
Jawa. Wong Jawa duwe sejarah sing dawa banget, yaiku, saka jaman dhisik nganti
saiki. Mulane wong Jawa bisa dibedakake adhedhasar sejarah. Saliyané iku, Sastra
Jawa uga bisa diurut miturut perkembangan sajarah Jawa.
Sastra Jawa kalebu Paribasan, Bebasan, lan Saloka. Cangkriman bisa dipérang
dadi telung jinis, yaiku: Cangkriman Wancah, Cangkriman Pepindhan, Cangkriman
Wujud Tembang. Wangsalan uga bisa dipérang dadi telung jinis, yaiku Wangsalan
10
Sajroning Pacelathon, Wangsalan Edi Peni, Wangsalan Wujud Tembang. Dene ana
telung jinis lagu Jawa, yaiku Tembang macapat, Tembang tengahan, Tembang gedhe.
Saliyane iku uga ana guru sing ngandhut kecap asin (say) utawa saben suku ing gatra
(lini tengah), nalika ana aksara urip (vocal) guru lagu ing pungkasane gatra (baris).
Purwakanthi bisa dipérang dadi telung jinis, yaiku guru Purwakanthi Swara, guru
sastra Purwakanthi, Purwakanthi Lumaksita.
11
DAFTAR PUSTAKA
Abikusno. 1996. Pepak Basa Jawa.Surabaya: Ekspress.
Budi Anwari. 2016. Baboning Pepak Basa Jawa. Surabaya: Genta Group Production.
Daryanto.1999. Kawruh Basa Jawa Pepak.Surabaya:Apollo Lestari.
Hartatik, Sri. Pepak Basa Jawa Lengkap.Surabya: Dua Media.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Buku Pinter Basa Jawa. Surabaya: Kartika.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, Surabaya:
Pustaka Agung Harapan.
Nurani. Pepak Basa Jawa Lengkap. Surabaya: Lingkar Media.
Suripan Sadi Hutomo. 1975. Telaah Kesusastraan Jawa Modern. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Depdikbud.
Zoetmulder, PJ. 1985. Kalangwan, Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Jakarta:
Jambatan.