Anda di halaman 1dari 44

1

MAKALAH
KASUSASTRAN JAWA

Untuk memenuhi tugas mata kuliah Bahasa Daerah


Dosen Pengampu: Fajar Surya Hutama S.Pd

Disusun oleh kelompok 4:


Indah Ainur Rohmah (T20184083)
Ilma Alfiatur Rohmah (T20184084)
Risky Dwi Adriyanti (T20184116)
Nova Ulif Fuadiyah (T20184109)
Mega Murniati (T20184115)
M. Saifuddin Ihsan (T20184103)
Nuriyah F. Celyna Rizkulloh (T20184094)

FAKULTAS TARBIYAH DAN ILMU PERGURUAN


PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU MADRASAH IBTIDAIYAH
IAIN JEMBER
2019
2

BAB I

PENDAHULUAN

A. Latar Belakang
Basa daerah yaiku basa seng kudu di weruhi kanggo masyarakat lan guru.
Menurut wong akeh, sastra jawa kuwi tetenger karo basa jawa, nanging ora kaya
kuwi. Sastra jawa yaiku bumi sing amba, sing nantang para calon guru gawe
melajari sastra jawa. Mangka iku ing makalah iki penulis mbahas ngenani
kasustraan jawa.
Dunyo Sastra Jawa sampe saat iki durung akeh dipahami masyarakat lan
Mahasiswa. Durung sepenuhe ngaweruhi sepiro ambane dunyo sastra kita. Pinurute
wong akeh, Sastra Jawa kuwi iso diweruhi kanggo Basa Jawa, padahal ora
semestine kaya ngunu kuwi.
Sastra Jawa reket kaitane kalean basa Jawa ananging Sastra Jawa ora sekedar
Basa Jawa. Studi Sastra Jawa ora mung kanggo studi tentang Basa Jawa. Studi
sastra Jawa yaiku dunyo sing ombo, sing nantang kita poro peneliti lan calon
peneliti kanggo nggarap pirang-pirang Sastra Jawa kuwi, kito guneman ing bagian
sakmeniko.
B. Rumusan Masalah
Nganuti latar belakang ing duwur rumusan masalah ing makalah iki dadi kayata:
1. Punapa pengertian Kasustraan?
2. Punapa contoh-contoh tekan macam-macam Kasustraan Jawa?
3. Punapa sing mbedaake Sastra Jawa dengan sastra sing liyane?
4. Punapa jenis-jenis Sastra Jawa lan pembagiane?
C. Tujuan Panulisan
Anapun tujuan tekan penyusunane makalah iki yaiku:
1. Ngefahami pengertian Kasustraan.
2. Ngefahami contoh-contohe tekan macem-maceme Kasustraan Jawa.
3. Kanggo bentuk perampungane tugas mata kuliah Basa Daerah.
4. Kanggo njelasne apa sing mbedaake Sastra Jawa kalean sastra sing liyane.
5. Kanggo njelasne jenis-jenise Sastra Jawa lan pembagiane.
3

BAB II
PEMBAHASAN
A. Pengertian Sastra Jawa
Kesusastraan teka saka tembung ke-susastra-an, susastra teka saka oyot
tembung sastra, sastra teka saka oyot tembung sas artine ajar dan tra artine alat.
Sastra tegese alat belajar. Su awalan sing tegese baik, bagus, dan indah.
Kesusastraan yaiku kabeh asil nggawe manungsa karo basa minangka alat sing apik
lan apik ing isine., sehingga dapat meningkatkan budi pekerti manungsa.
Kesusastraan ing wangsun karangan kayata pantun, puisi, pribahasa lan sak liya-
liyane.
Sastra utwa karya sastra minangka karya seni karya seni sing gunakake basa
minangka medium. Kita ngerti akeh jinise karya. Lukisan minangka karya seni sing
nggunakake garis lan wrna minangka medium . Patung yaiku karya seni sing
nggunakake wangun minangka medium. Lagu minangka karya seni sing
nggunakake nilai nada minangka medium. Mboten sami kayata lukisan, patung, dan
lagu, Sastra nggunakake basa minangka medium ekspresi. Kalau kita adhedhasar
pemahaman sastra, apa tegese sastra jawi yaiku seni seng nggunaake basa jawi
minangka medium.
Ing ndalem pangerten Sastra enten sekawan komponen sing saling
gegandhengan. Kesekawan komponen minangka karya (sastra), penulis, pemaos,
lan realitas (dunyo). Karya sastra minongko komponen utami lan pusat ing antarane
tigo komponen lintune . yen mboten enten karya sastra lintune mboten wonten
komponen lintune. Karya Sastra biasane wangsun prosa, puisi, dan drama; lisan dan
tulis.
Panulis yaiku manungso penghasil karya sastra. Panulis karya sastra disebut
dengan macem-macem istilah, contone Kawi, pujangga, penggurit, novelis,
sastrawan.
Ing ndalem komponen panulis uga bisa diamati babagan proses kreatif sing
bedo-bedo ing sajrone wektu. Pengarang istilah bener nduweni makna panulis
nganti nggawe uga nggawe pencipta sastra lisan ora mung nulis sastra.
Pemaos yaiku manungso sing nikmati karya sastra. Ing hubungan antarane
karya dengan pemaos enten proses resepsi/ tanggapan/ tafsir/ pemaknaan.
4

Komponen iki kalebu asil saka proses maca utawa ngrungokake kang bisa kritik
utawa karya anyar.
Komponen sing ke papat, realitas dunya. Iki panggonan kanggo manggon ing
telung komponen sak derenge. Panulis urip ing dunya, dheweke angsal inspirasi
sangking dunya pisan. Karya sastra nyeritakake tiang-tiang sing urip teng alam
dunya niki, supaya karya sastra uga mencerminkan realitas dunya. Pemaos uga
perlu kawruh babagan dunya supaya bisa mangerteni karya-karya sastra sing di
waos.
Karya Sastra yaiku benda budaya, amarga didamel sangking manungsa,
minangka akibat sangking tangan manungsa. Minangka benda budaya karya sastra
memuat ide/ gagasan penciptanya, dene gagasan pokok ndalem sastra yaiku
manungsa.

B. Pidhana h bhasa jhebah sareng bhasa laen


Hal se mapidhah aki sastra jhebah sareng sastra se laen enghi panikah dhalem
pangangghuyen bhasa jhebeh. Bhasa jhebeh andik sejarah se lanjeng sekaleh.
Ka’dinto sejak jheman konah sampek semangken. Derih saka’dintoh bhasa jhebeh
bisa ebida aghi derih sejarannah. Sejalan sareng kenikah sastra jhebeh jughen bisah
epele sesuai sareng perkembangan sejarah bhasa jhebeh.
Selain ka’dinto amarghe sastra abenta kaetannahmanossah ben kemenossa an,
Derih saka’dintoh sastra jughen aesseh sakabbi annah aspek odik manossah. Derih
saka’dintoh engolle agih macem-macem kategori/ jenis sastra. Derih saka’dintoh
satra jhebeh jugen bisa egolonga agih derih jenissah.

C. Jenis Sasra jhebeh


1. Berdasarkan bahasa
Bedasarkan bhesah jhebeh se eguna agih, sastra jhebeh bisah ebidhe agih
dedih sastra jhebeh kuna, sastra jhebeh tengahan,sastra jhebeh baru kalaben
sastra jhebeh modern.
a. Sastra jhebeh kuna
Sebegien besar sastra jhebeh kuna abentuk kakawin(puisi) se ngangghui
metrum India, tapeh bedeh jhugen se abentuk parwa(prosa). Bhesa jhebeh
5

kuna seghut e sebbut sebagai bhesah kawi, tapeh sebutan bhesah kawi begi
bhesah jawa kuna korang tepak. Bahasa kawi enggi panikah berarti bahasah
para kawi, ka’dintoh para penulis kakawin, Tapeh bhesa jhebeh kuna tak
perak eguna agih delem kakawin. Parwa jughen nganggui bhesa jhebeh
kuna, saenggheh sebutan bhesah kawi dedhih cek sempidheh. Pernah
bedheh nganggui istilah bahasa parwa, tapeh sebagaimana sebuthan bhesah
kawi, sebhutan bhesah kawi, sebhutan bhesah purwa jhugen terlalu sempit,
hanya mencangkup sebagian beih, tak acangkup agih sekabinnah. Sastra
jhebeh kuna odik pada abad IX-XVII otabeh pada masa kerajaan Hindu
jhebeh panika sejak Mataram Hindu sampek Majapahit.
b. Sastra jhebeh
Bahasa jhebeh tengahan eguna agih sekitar abad XVI otabeh pada masa
akher Majapahit sampek sareng masok en islam ka jhebeh. Karya sastra
jhebeh tengahan sebegien rajeh delem bentuk ghidung(puisi) bideh sareng
kakawin se nganggui metrum India, ghidung nganggui metrum jhebeh.
c. Sastra Jawa Anyar
Nggunakake Basa Jawa Anyar wiwit nglebokake Islam menyang Jawa, lan
tambah akeh dikembangake nalika Krajan Demakteka. Beda karoSastra
Jawa Kuno lan Sastra Jawa Tengah sing ora ninggalake sastra lisan, Sastra
Jawa Anyar isih nilar sastra ing wangunlisan. Sastra Lisan biasane
dikembangake ing tradisi masarakat lokal karo folklore lokal. Sastra Lisan
iku gak diarani Cerito Rakyat.
Sastra Jawa Anyar sing ditulis uga asring diarani Sastra Kapujanggan. Dadi
diarani amarga sastra iki biasane ditulis dening penyair kerajaan.
d. Sastra Jawa Modern
R.Ng. Rangga warsita dikenal minangka pujangga pungkasan Sastra Jawa.
Sasampunipun séda, Sastra Jawa Modern dipunbangun. Munculna Sastra
Jawa Modern bebarengan karo munculnya penerbit lan koran, kayata
Penerbit Balai Pustaka (1917), Surat Khabar Bromartani (1885), Surat
Khabar Retno dumilah (1895), Surat Khabar Budi Utomo (1920) lan liya-
liyane.
6

Tokoh sastra sing muncul ing jaman iki yaiku Ki Padmo susastra, sing
dijuluki Imam Supardi "Wong mardika kang karsmar sudika suspengadilan
Jawa" (Suripan, 1975: 8). Ki Padmo susastra nulis luwih prosa tinimbang
puisi (lagu).
2. Adhedhasar Kategori Isi
Sastra Jawa bias dipisahake miturut kategori isi menyang:
a. Sejarah
Teks Sajarah nyakup kabeh jinis kronik sing nyritakake sejarah lan acara
legendha, wiwit nggawe dunya nganti Perang Donya I.
b. Silsilah
Akeh teks sejarah uga ngemot gambaran bab silsilah raja-raja Jawa. Ing
bagean iki, mung teks sing sacara eksplisit fokus ing silsilah sing
disedhiyakake.
c. Hukum
Tèks iki ngandhut babagan hukum, peraturan lan adat istiadat ing
pengadilan Jawa.
d. Bab Wayang\
Bab sing kalebu ing kategori "wayang" iki biasane ditulis ing wangun prosa
lan isi pakem (ringkes utawa lengkap) kanggo lakon-lakon wayang purwa,
madya, golek, gedhog, wong. Kategori iki uga kalebu babagan Ruwat,
Pedangan, lan nggawe wayang.
e. Sastra Wayang
Akehe bab iki yaiku adaptasi langsung saka pakem wayang, digarap ing
bentuk tembang macapat.
f. Sastra
Kategori punika sing paling amba ing kategori sing digunakake, lan paling
angel ditegesake. Kocap kanthi gamblang, kabeh crita sing dumadi saka
wangun prosa utawa puisi, sing nyeritake kedadeyan sing ora dianggep
kedadeyan sajarah, iki tergolong ing kene.
7

g. Piwulang
Kelompok bab sing menehi ajaran saka wong Saleh, suci lan wicaksana.
Sawetara nandhesake Islam sajrone ajaran, nanging akeh sing nandhesake
Kejawen. Uga ana kesusastraan Suluk.
h. Islam
Bab babagan fiqih, syarat lan hukum Islam, uga bab turunan saka bab
Qur'an. Akehe bab iki ditulis nganggo huruf Arab utawa Pegon.
i. Primbon
Saben jenis bab babagan nasibe lan musibah adhedhasar ilmu-ilmu
tradisional, kalebu buku petangan, pawukon, impen, lan liya-liyane.
j. Basa
Tèks babagan basa lan sastra Jawa, utamane jenis kamus. Ana uga bab
babagan tembang, aksara Jawa, candrasengkala, daftar sinonim, wangsalan
lan liya-liyane.
k. Musik
Notasi gendhing Jawa saka Surakarta lan Yogyakarta, lan cathetan liyane
babagan donya gamelan.
l. Tari tarian.
Teks tentang tari jawa lan sapanunggalane... termasuk tari wireng, tayub,
bondhan, kridharini, srimpi lan tari bedhaya..
m. Adhat istiadhat.
Teks tentang maneko warno kebiasaan lan kerajinan ing tanah Jawa, ing
kalangan rakyat cilik utowo kraton, kelebu coro pakaian, songsong,
dolanan, sopan santun ing sajroning istana, sadranan, keris lan para empu,
kawruh kalang, upacara lan sapanunggalane.

D. Kasusastraan Jawa
a) Paribasan - Bebasan – Saloka – Sanepan
Paribasan yaiku ukara/ unen-unen sing tegese wantah dudu pepindahan.1
Tuladha :

1
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
8

1. Adigang, adigung, adiguna


 Wong sing ngendelake kekuwatan, kaluhuran, lan kapinterane.
2. Becik ketitik ala ketara
 Becik ala bakal ketara ing tembe burine.
3. Cincing-cincing meksa klebus
 rekane arep ngirit nanging meksa entek akeh.
4. Criwis cawis
 Akeh alesan nanging gelem nindakake.
5. Dahwen ati open
 Nyacad nanging duwe pamrih.
Babasan yaiku unen-unen ajeg panggone ngemu surasa pepindan kang
dipindahake sifate utawa kahanane wong.2
Tuladha :
1. Adol lenga kari busik
 Andum barang marang wong liya nanging awake dhewe malah ora keduman.
2. Aji godhong jati aking(garing)
 Asor banget, ora ana ajine.
3. Ancik-ancik pucuking eri
 Uripe tansah kuwatir.
4. Anggenthong umos
 Ora bisa nyimpen wadi.
5. Angon ulat ngumbar tangan
 Ngulatake kahanan jalaran arep gelem rekasane.
Saloka inggih punikamenowo lereging teges magepokan karo seng
disemoni disanepani, utawa dipindhakake.3
Tuladha :
1. Asu belang kalung wang
 Wong ala (asor) ananging sugih bandha.
2. Asu gedhe menang kerahe
 Wong sing gedhe pangkate mesthi luweh gedhe panguwasane.

2
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa jawa, (Surabaya: Kartika)103.
3
Daryanto,Kawruh Basa Jawa pepak, (Surabaya:Apollo Lestari,1999).122.
9

3. Ati bengkong oleh oncong


 Duwe niat ala , ana sing nyarujuki, oleh dalan.
4. Baladewa ilang kapite
 Ilang kaluhurane.
5. Bathok bolu isi madu
 Wong asor nanging sugih kapinteran.
Sanepan yaiku unen-unen sing ngemu tegese kosok balen.4 Tuladha:
1. Abang dluwang (Putih/pucet banget)
2. Abot Kapuk (Entheng banget)
3. Amba godhong kelor (Ciyut banget)
4. Antheng kitiran (Polah ora karu-karuan)
5. Arang kranjang (Kerep banget)

PARIBASAN
Paribasan minangka ukara cendhak sing ngandhut makna sing bisa diterangake kanthi
luwih akeh. Ekspresi utawa pitutur iki kalebu komunitas pemakaman lan ora ana
maneh sing diweruhi. Saliyané nduweni nilai-nilai etis sing digunakake dening
masyarakat lan denotatif.
Paribasan kabagi dadi loro yaiku:
a. BEBASAN
Kebebasan iku ekspresi sing terus digunakake, tegese nggarap, lan nggunakake
perbandingan utawa deskripsi. Apa sing diterangake ing kene yaiku sifat negara utawa
manungsa.
b. SALOKA
Saloka minangka ekspresi sing terus digunakake, nduweni makna serat kias sing
ngandung makna kesetaraan, sing disarujuki ing kene yaiku wong sing nggunakake
gambar kewan, barang utawa kahanan.

4
Hendra Prayetna-M. Abi Tofani, Buku Pinter Basa Jawa Pepak, (Surabaya: Karya Utama).120.
10

PARIBASAN, BEBASAN, LAN SALOKA


1. Adigang, adigung, adiguna  Gelem kepenake ora gelem rekasane
 Wong sing ngendelake kekuwatan, 13. Asu arebut balung
kaluhuran, lan kapinterane  Padu rebutan barang sepele
2. Adhang-adhang tetesing embun 14. Asu gedhe menang kerahe
 Njagakake barang mung saolehe bae  Wong sing gedhe pangkate mesthi
3. Aji godhong garing luweh gedhe panguwasane
 Barang kang ora nduwe aji babar pisan 15. Asu marani gepuk
4. Ana catur mungkur  Njarak marani bebaya
 Ora gelem ngrungokake rerasan sing 16. Ati bengkong oleh oncong
ora becik  Duwe niyat ala oleh dalan
5. Ana dhaulate ora ana begjane 17. Baladewa ilang kapite
 Wis arep nemu kabegjan nanging ora  Ilang kaluhurane
sida 18. Banyu pinerang
6. Ana gula ana semut  Pasulayane sedulur mesthi enggal
 Panggonan sing ngrejekeni mesthi pulihe
akeh sing nekani 19. Bathang lelaku
7. Anak polah bapa kepradah  Wong lelungan ngambah pangonan
 Wong tuwa nemu reribed amarga saka sing mbebayani
polahe anak 20. Bathok bolu isi madu
8. Ancik-ancik pucuking eri  Wong asor nanging sugih kapinteran
 Wong kang tansah sumelang yen 21. Bebek mungsuh mliwis
keluputan  Wong pinter mungsuh wong pinter
9. Anggutuk lor kena kidul 22. Becik ketitik ala ketara
 Ngangkah marang sawijining wong  Becik ala bakal ketara ing tembe
katibak ake marang wong liya burine
10. Angon mangsa 23. Belo melu seton
 Golek wektu sing prayoga  Mung melu-melu bae ora ngerti karepe
11. Angon ulat ngumbar tangan 24. Beras wutah ora muleh marang takere
 nyawang kahanan arep nglimpe  Samu barang kang wis owah arang
12. Arep jamure emoh watange bisa pulih kaya maune
2

25. Mbidung apirowang  Duwe kekarepan sing mokal bakal


 Arep grewangi malah ngrusuhi kelakon
26. Blaba wuda 37. Cecak nguntal empyak
 Saking lomane nganti uripe  Gegayuhan sing ora timbang karo
kacingkrangan kekuwatane
27. Blilu tau pinter durung nglakoni 38. Cedhak celeng boloten ( cedhak kebo
 Senajan durung mangerti nanginh wis gupak )
bisa nglakoni  Cedhak karo wong ala njalari katut ala
28. Bubuk oleh leng 39. Cincing-cincing meksa klebus
 Duwe niyat ala oleh dalan  rekane arep ngirit nanging meksa
29. Buru uceng kelangan dheleg entek akeh
 Mburu barang sepele kelangan barang 40. Ciri wanci lelai ginawa mati
sing aji  Pakulinan ilange menawa wis mati
30. Busuk ketekuk pinter keblinger 41. Criwis cawis
 Bodho lan pinter padha dene nemoni  Akeh alesan nanging gelem nindakake
cilaka 42. Cuplak andheng-andheng ora prenah
31. Mbuwang tilas panggonane bakal disingkirake
 Nutupi patrape ethok-ethok nyambut  Samubarang kang njalari ala
gawe liya prayogane disingkirake
32. Bung pring petung 43. Dadia suket suthik nyenggut
 Bocah sing gelis gedhe  Emoh sapa aruh
33. Buntel kadhut ora nginang ora udud 44. Dahwen ati open
 Wong nyambut gawe borongan, ora  Nacad sejatine melik
oleh mangan lan rokok 45. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul
34. Car-cor kaya kurang janganan diunekake dhandhang
 Guneman waton metu tanpa dipikir  Ala diunakake apik, apik
dhisik diunakake ala
35. Cathok gawel 46. Desa mawa cara, Negara mawa tata
 Ora diajak rembungan nanging melu-  Saben panggonan duwe cara dhewe-
melu ngrembung dhewe
36. Cebol nggayuh lintang 47. Dhemit ora ndulit setan ora doyan
3

 Tansah ginanjar slamet, ora ana  Siji lan sijine ora padha pangrengkuhe
recibed ( ora adil )
48. Digarokake dilukokake 59. Embat-embat clarat
 Dikon nyambut gawe abot  Nyambut gawe sing ngati-ati
49. Dikena iwake aja ganti buthek banget
banyune 60. Emprit abuntut bedhug.
 Bisa kaleksanan karepe tanpa gawe  Prakara sepele dadi gedhe
gendra 61. Endhas gundhul dikepeti.
50. Dipalangana mlumpat, ditalenana  Wis kepenak ditambahi luwih kepenak
medhot maneh
 Ora kena dipenggak 62. Endhas pethak ketiban empyak.
51. Diwenehi ati ngrogoh rempela  Nemahi kasusahan bola-bali
 Diwenehi sethithik njaluk sing akeh 63. Enggon welud didoli udhet
52. Dom samurup ing banyu  Panggonane wong pinter, dipameri
 Laku samar kapinteran
53. Dudu berase ditumpurake 64. Entek golek kurang amek
 Nyambungi guneme liyan nanging ora  Olehe ngenen-uneni sakatoge
gathuk 65. Entek jarake
54. Dudu sanak dudu kadang, yen mati  Entek kasugihane
melu kelangan 66. Esuk dhele sore tempe
 Senajan wong liya, yen ana rekasane  Ora teteg atine ( mencla-mencle )
melu ngerasakake 67. Gagak nganggo laring merak
55. Dudutan lan anculan  Wong asor duwe tumindak kaya wong
 Padha kethikan, sing siji api-api ora luhur
ngerti 68. Gajah aligan suket teki
56. Durung ilang puput lempuyange  Lair karo batine beda banget, mesthi
 Dipadhakake bocah cilik, durung bakal ketara
dianggep diwasa 69. Nggajah elar
57. Eman-eman ora keduman  Sarwa gedhe lan santosa kekarepane
 Rekane welas nanging rugi 70. Gajah ngidak rapah
58. Emban cidhe emban siladan  Wong sing nrajang wewalere dhewe
71. Gajah tumbuk, kancil mati tengah
4

 Wong gedhe padha padudon, wong 85. Iwak klebu ing wuwu
cilik sing sengsara  Kena apus sarana gampang banget
72. Garang garing 86. Njagakake endhoke si blorok
 Umuk sugih nanging sejatine  Njagakake barang sing durung mesthi
kacingkrangan 87. Njajah desa milang kori
73. Gawe luwangan, ngurungi luwangan  Lelungan menyang ngendi-endi
 Golek utang kanggo nyaur utang 88. Jalma angkara mati murka
74. Nggayuh-nggayuh luput  Nemu bilahi jalaran saka murka
 Samubarang sing dijangka ora 89. Jalukan ora wewehan
kaleksanan  Seneng njaluk nanging ora gelem
75. Genthong umos weweh
 Ora bisa nyimpen wadi 90. Jaran krubuhan empyak
76. Giri lusi janma tan kena ingina  Wong sing wis kapok banget
 Ora ken angina marang wong liya 91. Jarit luwas ing sampiran
77. Gliyak-gliyak tumindak sareh pakoleh  Wong duwe kapinteran nanging ora
 Alon-alon olehe tumindak, nanging digunakake
kaleksanan sedyane 92. Jati ketlubusan ruyung
78. Golek banyu bening  Golongane wong becik kalebon wong
 Golek pitutur sing becik ala
79. Golek-golek ketanggor wong luru-luru 93. Jer basuki mawa beya
 Karepe arep golek-golek malah  Kabeh gegayuhan mbutuhake wragad
dijaluki 94. Njujul wuwul
80. Golek uceng kelangan dheleg  Prakara sing ngundhak-undhaki rekasa
 Golek sethithik malah kelangan akeh 95. Njunjuing ngentebake
81. Gong lumaku tinabuh  Ngalembana nanging niyate ngasorake
 Wong kang kumudu-kudu ditakoni 96. Kacang mangsa ninggala lanjaran
82. Gumembrang ora adang  Kelakuane anak akeh-akehe niru wong
 Entek-entekan, wis ora ana babar pisan tuwane
83. Gupak pulut ora mangan nangkane 97. Kadang konang
 Melu rekasae ora melu kepenake  Ngakoni sudulur mung karo sing
84. Idu didilat maneh sugih-sugih
 Njabel gunem sing wis kawetu 98. Kakehan gludhug kurang udan
5

 Kakehan omong nanging ora ana 110. Kebo bule mati setra
buktine  Wong pinter nanging ora ana sing
99. Kalah cacak menang cacak mbutuhake
 Embuh kalah embuh menang wani 111. Kebo kabotan sungu
nyoba  Wong tuwa sing rekasa amarga
100. Kandhang langit kemul mega kakehan anak
 Wong sing ora nduwe papan 112. Kebo lumumpat ing palang
panggonan  Ngadili prekara orang nganggo
101. Karubyung kabotan pinjung wewaton
sarwa 113. Kebo muleh menyang
 Wong wadon iku anane ribed kandhange
102. Katepang ngrangsang gunung  Wong lungo bali maneh menyang
 Kegedhen pajangka mokal bokal asale
kelakon 114. Kebo nusu gudel
103. Katon cempaka sewakul  Wong tuwa njaluk wuruk marang
 Disenengi wong akeh wong enom
104. Kaya banyu karo lenga 115. Kegedhen empyak kurang
 Paseduluran sing ora bisa rukun cagak
105. Kaya dhayang oleh kedhung  Kegedhen kekarepan nanging ora
 Nglakoni gawean sing cocok karo sembada
atine 116. Kejugrugan gunung menyan
106. Kaya wedhus diumbar ing  Nemu kabegjan gedhe banget
kacangan 117. Kekudhung walulang macan
 Kesenengan amarga nemoni apa sing  Ngapusi wong sarana njaluk tulung
dibutuhake marang wong sing dipercaya dening
107. Kebat kliwat gancang pincang wong diapusi mau
 Yen tumindak sarwa kesusu asile ora 118. Kelacak kepathak
becik  Wis ora bisa selak amarga kabukten
108. Kebanjiran segara madu 119. Kemladheyan ngajak sempal
 nemoni kabegjan sing gedhe banget  Wong manut marakake rusak
109. Kebo ilang tombok kandhang 120. Kena iwake aja buthek
 Wis kelangan isih tombok maneh banyune
6

 Bisa kelakon kekarepane nanging ora 134. Klenthing wadhah masin


gawe rame  Wong sing kulina laku ala, senajan
121. Kendel ngringkel dhadhag ora dimareni kala mangsane isih nglakoni
godag ala
 Ngakune kendel lan pinter jebule jirih 135. Kleyang kabur kanginan
tur bodho  Wong urip sing kalunta-lunta
122. Kencana katon wingka 136. Kongsi jambul uwanan
 Senajan apik tetep ora seneng  Nganti tuwa banget
123. Kenes ora ethes 137. Krokot ing galeng
 Sugih nanging bodhoh  Wong sing mlarat banget
124. Keplok ora tombok 138. Kriwikan dadi grojogan
 Melu seneng nanging ora wragad  Prakara cilik dadi gedhe
125. Kere munggah bale 139. Kumenthus ora pecus
 Wong asor didadekake wong mulya  Doyan umuk nanging ora sembada
126. Kere nemoni malem 140. Kuncung nganti gelung
 Wong kang bedhigasan  Suwe banget ora netepi janji
127. Kerot ora nduwe untu 141. Kurung munggah lumbung
 Duwe kekarepan nanging ora duwe  Batur dipek bojo bendrana
wragad 142. Kutuk gendhong kemiri
128. Karubuhan gunung  Nyandhang sarwa aji ngliwati papan
 Nemoni kasusahan sing gedhe banget sing gawat
129. Kesandhung ing rata, 143. Kutuk marani sunduk
kebenthus ing tawang  Njarak marang bebaya
 Nemu bebaya sing ora dinyana-nyana 144. Ladak kecangklak
130. Ketepang ngrangsang gunung  Wong angkuh nemahi cilaka amarga
 Njangka prakara sing mokal kelakone polahe dhewe
131. Ketiban awu anget 145. Lahang koroban manis
 Ora ngerti apa-apa didakwa  Rupa bagus ( ayu ) tur luhur bebudene
132. Ketula-tula ketali 146. Lambe satumang kari
 Tansah nandhang rekasa samerang
133. Kethek saranggon  Aweh pitutur bola-bali ora digape
 Wong ala sagrombolan 147. Lanang kemangi
7

 Wong lanang sing jirih  Ethok-ethok ora ngerti


148. Legan golek momongan 162. Nucuk ngiberake
 Wong seng kepenak golek rekasa  Disuguh mulihe mbrekat
149. Lumpuh ngideri jagad 163. Nututi layangan pedhot
 Duwe kekarepan sing mokal kelakone  Ngupaya barang sepele sing wis ilang
150. Madu balung tanpa isi 164. Ngagar metu kawul
 Padudon amarga barang sepele  Ngojok-ojoki supaya dadi pasulayan
151. Maju tatu mundur ajur 165. Ngalasake Negara
 Kabeh budidayane ora kasil  Ora manut pranatan negara
152. Matang tuna numbak luput 166. Ngalem legining gula
 Tansah luput kekarepane  Nyebut kaluwihane wong liya
153. Meneng widara uleran 167. Ngaturake kidang lumayu
 Wong sing laire katon anteng nanging  Nuduhake gegayuhan sing angel
ala atine kecekel
154. Menthung koja kena 168. Ngemut legining gula
sembagine  Bareng karasa kepenak lali marang
 Karepe ngapusi malah kapusan asale
155. Merangi tatal 169. Ngenteni timbule watu item
 Mentahake rembung sing wis dadi  Ngenteni barang sing tangeh kelakon
156. Mikul dhuwur mendhem jerro 170. Nglungguhi klasa gumelar
 Njunjung drajade wong tuwa  Nemu kepenake tanpa melu rekasane
157. Milih-milih tebu oleh boleng 171. Ngontragage gunung
 Amarga kakehan pilihan wusanane  Wong asor bisa ngalahake wong luhur
oleh sing ala 172. Ngunthik-uthik
158. Mrojol selaning garu  Gawe nesune wong
 Kalis ing sambekala 173. Nguyahi segara
159. Mubra-mubru blabur madu  Tandang gawe sing muspra
 Sarwa kacukupan 174. Nyagoni kawula minggat
160. Nabok nyilih tangan  Ndandani barang sing pijer rusak
 Nindakake tumindak ala sarana 175. Nyolong pethek
kongkonan  Ora dinyana-nyana
161. Nambong laku 176. Nyungghi lumping kentheng
8

 Munggah drajade nanging ora ana 190. Pitik trondhol diumbar ing
pametuhe padaringan
177. Obah ngarep kobet mburi  Wong ala dipasrahi tunggu barang aji
 Solah bawane wong gedhe dadi 191. Petruk tunggu bara
panutane wong cilik  Dipasrahi sing dadi kesenengane
178. Opor bebek mentas awak 192. Pupur sawise banjut
dhewek  Ngati-ati sawise kebacut kelakon
 Mentas saka rekadayane dhewe 193. Rampek-rampek kethek
179. Othak-athik didudut angel  Nyedhak-nyedhak mung arep gawe
 Rembuge sajake kepenak bareng kapitunan
ditenani jebul angel 194. Rawe-rawe rantas malang-
180. Ora ana banyu mili mendhuwur malang putung
 Watake anak mesthi niru wong tuwane  Kabeh sing ngalang-alangi
181. Ora ana kukus tanpa geni disingkirake
 Ora ana sebab tanpa musabab 195. Rebut balung tanpa isi, rebut
182. Ora ganja ora unus kemiri kopong
 Ala samubarange  Padudon rebutan barang sepele
183. Ora ngerti kenthang kimpule 196. Rindhik asu digithik
 Ora ngerti jalarange prekara
 Dikongkon ngelakoni gaweyan sing
184. Ora mambu enthong irus cocok karo kekarepane
 Dudu sanak dudu kadang
197. Rukun agawe santosa, crah
185. Ora tenbung ora lawung agawe bubrah
 Njupuk barang tanpa nembung dhisik
 Kerukunan ndedekke sentosa,
186. Ora uwur ora sembur
congkrah ndadekake karusakan
 Ora gelem cawe-cawe sethithika bae
198. Sabaya pati sabaya mukti
187. Pager mangan tanduran
 Rukun nganti tekan pati
 Dipercaya malah ngerusak
199. Sadumuk bathuk sanyari bumi
188. Pandengan karo srengenge
 Nglabuhi pati marang bebener
 Mungsuh karo wong kuwasa
200. Sapa salah saleh
189. Pandhitaning antake
 Sapa sing salah bakal kalah
 Laire suci, nanging batine reged
201. Satru munggwing cangklakan
 Mungsuh kang isih sedulur
9

202. Sedhakep ngawe-awe  Mung kanggo jagan yen ana kurange


 Mareni tumindak ala, nanging isih 215. Tinggal glanggang colong
kepingin tumindak maneh playu
203. Sembur-sembur adas, siram-  Keplayu saka tanggung jawab
siram bayem 216. Tulung menthung
 Bisa kaleksanan marga dongane wong  Katone nulung nanging marahi susah
akeh 217. Tumbak cucukan
204. Sepi ing pamrih rame ing gawe  Seneng adul-adul
 Tumandang gawe tanpa duwe melik 218. Tumbu oleh tutup
205. Sluman slumun slamet  Wong kekancan sing cocok banget

 Tandang tanduke tansah ngati-ati 219. Tuna sathak bathi sanak

206. Sumur lumaku tinimba  Rugi bandha nanging bathi sedulur

 Nawak-nawakake ilmu supa diangsu 220. Tunggak jarak mrajak, tunggak

207. Tebu tuwuh socane jati mati

 Prekara sing wis becik dadi bubrah  Turune wong cilik dadi wong gedhe,

marga dirusuhi Turune wong gedhe dadi wong cilik

208. Tekek mati ing ulone 221. Tunggal banyu

 Nemahi cilaka amarga saka guneme  Tunggal ngelmu, tungga guru

dhewe
209. Tembang rawat-rawat, ujare 222. Tunggal welat

bakul sinambewara  Sedulur sinarawedi

 Kabar sing durung mesthi bener lupute 223. Tut wuri handayani

210. Thenguk-thenguk akeklumpuk  Menehi kalonggran lan uga menehi

 Wis kepenak tambah kepenak maneh pepeling amrih becik

211. Trenggiling api mati 224. Ula marani gepuk

 Sejatine ngrungokake nanging ethok-  Njarak marang bebaya

ethok ora merduli 225. Ulat mandhep ati karep

212. Timun jinara  Wes mantep banget


 Samubarang sing gampang banget 226. Undhaking pawarta sudaning
213. Timun mungsuh duren kiriman
 Wong ringkih ungsuh wong kuwat  Pawarta iku lumrahe wes bedha karo
214. Timun wungkuk jaga imbuh nyatane
10

227. Ungak-ungak pager arang 232. Yuyu rumpung mbarong ronge


 Ngisin-ngisine pokal gawene  Omahe katon njenggarong nanging
228. Welas tanpa lalis mlarat
 Aweh rasa welas nanging njalari 233. Yiyidan mungging rampadan
rekasane  Maunedurjana dadi wong alim
229. Wis kebak sundukane 234. Yoga anyangga yogi
 Wong sing akeh banget keluputane  Murid nirokake piwulange gurune
230. Wiwit kuncung nganti gelung 235. Yuwana mati lena
 Wiwit cilik nganti tuwa  Wong becik nemoni cilaka amarga
231. Yitna yuwana lena kena kurang ngati-ati
 Sing ngati-ati slamet, sing sembrana
bakal cilaka

b) Cangkriman
Cangkriman iku unen-unen sing kudu dibedhek (dibatang). Mula
cangkriman diarani uga bedhekan. Cangkriman ana patang warna yaiku:5
1. Cangkriman wancah (cekakan)
 Pak bomba, pak lawa, pak ciyut : tepak kebo amba, tepak ula dawa, tepak
cempe ciyut.
 Nasgithel : panas, legi kenthel
 Kabaketan : nangka tiba nang suketan
 Yumaerong : yuyu omahe ngerong
 Suru bregitu : asu turu dibregi watu
 Karla ndheren : mbakar tela sumendhe keren
 Pak boletus : tepak kebo lelene satus
 Burnas kopen : bubur panas kokopen
 Pindhang kileng : sapi nang kandhang, kaki mentheleng
 Wiwa wite, lesbo dhonge, karwa pake : uwi dawa wite, tales amba
godhonge, cikar dawa tipake
 Pak lawa : tepak ula dawa

5
Nurani, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : Lingkar Media).75.
2

 Bot ginawa entheng, theng ginawa abot : klobot ginawa entheng, gentheng
ginawa abot
 Surles pe dheg wer-weran : susur teledipe neng gedheg jewer-jeweran

2. Cangkriman pepindhan (emper-emperan)


 Pitik walik saba kebon (nanas).
 Sega sakepel dirubung tinggi (salak).
 Ora mundhun-mundhun yen ora nggawa mrica sekanthong (kates).
 Pitik walik saba meja (sulak, kemucing).
 Emboke dielus-elus anak diidak-idak (andha).
 Gajah nguntal sangkrah (pawon).
 Ing dhuwur wayangan, ing ngisor jedhoran (undhuh kambil).
 Kebo bule cancan merang (buntil).
 Disuguh opak angin (ora disuguh apa-apa).
 Anake gelungan ibune ngrembyang (pakis).
 Wis gedhe kok bgguyu tawa (nangis).
 Yen ibune siji anake loro, yen anake siji ibune loro, yen ibune telu ora
duwe anak (salak).
 Lawa lima, kalong telu dadi piro (wolu).

3. Cangkriman awujud pelesedan utawa blenderan


 Wong wudunen kuwi sugih pari: pringisan
 Ora usah mutung. Mutung apa? Mutung kesarung (lutung kasarung)
 Wong adol tempe ditaleni: sing ditaleni tempe, dudu wong sing dodol
 Wong mati diitunggoni wong mesam-mesem: sing mesam-mesem wong
sing nunggu, dudu sing mati.

4. Cangkriman awujud sinawung ing tembang


Pucung
Bapak pucung renteng-renteng kaya kalung, dawa kaya ula
Pencokanmu wesi miring sing disaba sipucung mung turut kutha. (sepur)
3

Bapak pucung dudu watu dudu gunung,


Sangkamu ing Plembang ngon ingone sang Bupati.
Yen lumampah si pucung lembehan grana. (gajah)

Bapak pucung... amung sirah lawan gembung


Padha dikunjara – mati sajroning ngaurip
Mijil baka – si pucung dadi dahana (penthol korek)

Bapak pucung – cangkeme madhep mandhuwur


Sabamu ing sendhang pencoanmu lambung kereng
Prapteng wisma – si pucung mutah guwaya (klenthing/ jun)

c) Wangsalan
Wangsalan yaiku rumpakan sing saemper cangkriman, nanging tebusane
utawa ancase wis dikandhakake pisan. Wangsalan kaperang dadi 6 yaiku :6
1. Wangsalan padinan/ sajroning pacelathon
Wangsalan Padinan yaiku wangsalan kang digunakake minangka pacelathon
ing saben dinane, mula ana sing nganggo nyebutake batangane la nana sing
tanpa batangan, amarga wong-wong sing padha krungu/maca wis ngerti
maksude (batangane).7
Tuladha :
Njanur gunung, kadingaren gelem mampir!
Wangsalan : njanur gunung
Batangan : aren
Tebusan : kadingaren
Tembung njanur gunung iku arane aren, mula biasa dadi tembung kadingaren
a. Njanur gunung, kadingaren dolan mrene (janur gunung : aren)

6
G. Setyo Nugraha, M. Abi Tofani, Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, (Surabaya:Pustaka Agung
Harapan). 85-94.
7
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, (Surabaya: Genta Group Production, 2016). 160-161
4

b. Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges (rokok cendhak :


tegesan)
c. Njenang gulo lho, aja lali (jenang gulo : glali)
d. Nggodhong garing, esuk-esuk kok wis nglaras (Nggodhong garing :
klaras)
e. Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti (Balung klapa : bathok)
f. Balung geni, mbok menawa aku ora bisa teka (Balung geni : mawa)
g. Balung janur, sida lunga apa ora ? (Balung janur : sada)
h. Balung pakel, aja seneng alok-alok (Balung pakel : pelok)
i. Balung klapa, ethok-ethokan wae (Balung klapa : bathok)
j. Balung jagung, punika sampun dados tanggel jawab kulo (Balung
jagung : janggel)
k. Nyaron bumbung, nganti cengklungan olehku ngenteni (saron bumbung
: angklung)
l. Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir (Jangan gori : gudheg)
m. Kendhil dawa, enggal ditandangi (Kendhil dawa : dandang)
n. Mutra bebek, kawir mau mung wira-wiri wae (putra bebek : meri)
o. Mrica kecut, yen mung muni pancen gampang (Mrica kecut : wuni)
p. Sarung jagung, abot entheng taklakonane (Sarung jagung : klobot)
q. Bocah kok mentil kacang, tansah mbesengut bae (mentil kacang :
besengut)
r. Sekar aren, sampun dangu-dangu (Sekar aren : dangu)
s. Reca kayu, goleka kawruh rahayu (Reca kayu : golekan)
t. Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso (Roning mlinjo : so)
u. Wohing tanjung, becik njunnjung bapa biyung (Wohing tanjung :
kecik)
v. Kapi jarwa, dak pethek mangsa wurunga (Kapi jarwa : kethek)
w. Kukus gantung, dak sawang kok sajake bingung (Kukus gantung :
sawang)
x. Kembang jambu, kamaruk duwe sepedha anyar (Kembang jambu :
karuk)
5

2. Wangsalan lamba
Wangsalan lamba yaiku wangsalan kang mung isi batangane siji.
Tuladha :
 Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Tembung roning mlinjo iku arane eso, mula bisa dadi ngaso
 Widheng galeng, tekamu apa padha rahayu.
Tembung widheng galeng iku arane yuyu, mula bisa dadi tembung
rahayu.
3. Wangsalan rangkep
Wangsalan rangkep yaiku wangsalan kang bisa batangane luwih saka siji.
Tuladha :
 Jenang sela, wader kalen sesonderan
Apuranta, yen wonten lepat kawula
Tembung jenanggula arane apu, mula dadi apuranta. Dene tembang
wader kalen sesonderan arane sepat, mula dadi tembung lepat.
4. Wangsalan memet
Wangsalan memet yaiku wangsalan kang carane nggoleki batangane
sarana ngonceki maksude tetmbungane ambal ping pindho.
Tuladha :
 Uler kambang, yen trima alon-alon bae.
Tembung uler kambang tegese lintah, mulabatangane dadi tembung
satitahe. Tembung satitahe tegese ora ngaya, mung tumindak
sakepenake bae, kanthi alon-alonan.
5. Wangsalan edipeni
Wangsalan edipeni yaiku wangsalan kang mawa paugeran :8
a. Unen-unene kedadeyan saka 2 ukara (wangsalan rangkep)
b. Saben ukara kang kapisan (yaiku isi wangsalan) mawa purwakanthi
guru swara lan purwakanthi basa.
Tuladha :
 Tepi wastra, wastra kang tumrap mustak
Mumpung mudha, nggegulanga ngike basa

8
Ibid., 162
6

Tembung tepi wastra iku tegese kemadha, mula bisa dadi tembung
mudha. Dene tembung wastra kang tumrap mustaka iku tegese iket,
mula bisa dadi tembung ngiket.
 Ancur kaca, kocak munggwing netra.
Wong wruh rasa, tan mama king tata karma.
(ancur kaca: rasa, kocakmunggwing netra: tesmak).
 Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra.
Ora gampang wong urip ing alam dunya.
(carang wreksa: pang, wreksa wilis tanpo patra: wit kayu urip).
 Kolik priya, wanara anjani putra.
Tahu eman, wong anom wedi kangelan.
(kolik priya : tuhu, wanara Anjani putra : anoman)
 Yaksa dewa, dewa dewi lir danawa
Kala mudha, bangkit abengkas durmaga
(Yaksa dewa : bethara kala; dewa dewi lir danawa : bethari durga)
 Roning kamal, putrane pandhita durna
Mumpung enom, ngudia laku utama
(Ron kamal : sinom; putrane pandhita durna : aswatama)
 Witing klapa jawata ing ngarcapada
Salugune, wong sinau aja sembrana
(Wit klapa : glugu; jawata ing ngarcapada : wong)

6. Wangsalan ing sekar/ wujud tembang


Wangsalan kang mapan ana sajroning sekar/tembang. Tuladha ana ing
tembang kinanthi lan pangkur:

Kinanthi
Kinanthi linging pitutur,
Kenthang rambat menyan putih,
Awasna dipun pratela,
Noleha wiranging wuri,
Cecangkok wohing klapa,
7

Kang dadi pathoking uri


 Kenthang rambat tegese tela, mula bisa dadi tembung pratela,
 Menyan putih tegese wlirang/ tawas, mula bisa dadi tembung awasna,
 Cecongkak wohing klapa tegese bathok, mula bisa dadi tembung
pathoking.

Pangkur
Singgang gung kang piniyara,
Mardi siswa kakawinireng estri,
Wineh winulangaken wadu,
Di Peputhut mong pregiwa,
Kang sumewa pasewakaning kalangun,
Pangrantamireng pradangga,
Sesendhonan genti-genti.
 Singgang gung kang piniyara tegese winih, mula bisa dadi tembung
wineh.
 Mardi siswa tegese mulang, mula bisa dadi winulangaken.
 Kakawinireng estri tegese wada, mula bisa dadi wadu.
 Peputhut mong pregiwa: janaloka.
 Pangrantamireng pradangga tegese sendhon, mula bisa dadi
sesendhonan.
TEMBANG
Tembang jawa ana telu warna:
Tembang macapat, Tembang tengahan, Tembang gedhe
1. Tembang macapat ana 11 pupuh:
a. Asmaradana g. Megatruh
b. Dhandhang gula h. Mijil
c. Durma i. Pangkur
d. Gambuh j. Pucung
e. Kinanthi k. Sinom
f. Maskumambang
8

2. Tembang tengahan:
a. Balabak c. Jurudemung
b. Girisa d. Wirangrong

3. Tembang gedhe:
a. Citramengeng c. Mintajiwa
b. Kusumastuti d. Pamularsih

Ing tembang jawa saben sak baris diarani sak gatra


Dhandhang gulo ana : 10 gatra (baris)
Gambuh ana : 5 gatra (baris)
Kinanthi ana : 6 gatra (baris)
Megatruh ana : 7 gatra (baris)
Pangkur ana : 9 gatra (baris)

Guru wilangan lan guru lagu


Guru wilangan yaiku akehing kecap (ucap) utawa suku tembung saben sa
gatra (baris).
Guru lagu yaiku aksara urip (vokal) ing pungkasaning gatra (baris)
Tuladha :
Kinanthi Guru wilangan Guru lagu
Anoman malumpat sampun = 8 wanda u
Prapteng witing nagasari = 8 wanda i
Mulat mangandhap katingal = 8 wanda a
Wanodya yu kuru aking = 8 wanda i
Gelung rusak wor lan kisma = 8 wanda a
Kang iga-iga kaeksi = 8 wanda i

Pangkur
Mingkar-mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
9

Sinuba sinukarta
Mrih kertarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah jawa
Agama ageing aji.
(wedhatama, KGPAA mangkunagara IV)

Dhandhanggula
Dhuh kusuma ingkang milangoni,
Buron arumingkang sobeng wana,
Yen panggih sun arasane,
Sumber gung ngisor gunung,
Wreksa langking sisaning agni,
Sun sandhang pinarenga nedya amemanuh,
Wit saking tresnaning manah,
Surya ratri wong kuning sun kawulani
Sun adhep saben dina

d) Parikan
Parikan yaiku unen-unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan
kanggo narik kawigetan, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku
kayupantun nanging mung rong larik, parikan migunakake purwakanthi guru
swara.9
Paugeran utawa pathokane parikan :
1. Cacahing wanda kapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
2. Ukara sing ngarep kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi, /wos.
3. Tibaning ukara kang kapisan kudu padha karo ukara sing kapindho.
4. Parikan bisa dumadi saka 2 gatra utawa 4 gatra.
Tuladha Parikan :
a. Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2
 Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah dadi.
 Wajik klethik, gula Jawa. Luwih becik, sing prasaja.

9
Abi Kusno, Pepak Basa jawa,(Surabaya : Ekpress, 1996). hal, 97-98
10

 Nyangking ember, kiwa tengen. Lunggu jejer, tamba kangen.


 Wedang bubuk, gula Jawa. Yen kepethuk, ati lega.
 Wajik klethik, gula abang. Aja suthik, yen tumandang.
b. Parikan (4 wanda + 6 wanda) x 2
 Bisa nggender, ora bisa ndemung. Bisa jejer, ora bisa nembung.
 Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.
 Manuk emprit, menclok godhong tebu. Dadi murid, sing sregep sinau.
c. Parikan (3 wanda + 5 wanda) x 2
 Bayeme, wis kuning-kuning. Ayeme, yen uwis nyandhing.
 Timune, diiris-iris. Gumune, ora uwis-wis.
 Sirahe, dianguk-anguk. Senenge, yen wis kepethuk.
d. Parikan (4 wanda + 8 wanda) x 2
 Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit. Isih murid, aja seneng keceh
dhuwit.
 Embang menur, sinebar den awur-awur. Yen wis makmur, aja lali mring
sedulur.
 Rujak dhondhong, pantes den wadhahi lodhong. Yen wis condhong,
tindakena gotong royong.
 Tawon madu, ngisep sari kembang jambu. Aja nesu, yen ditudhuhna
luputmu.
e. Parikan (8 wanda + 8 wanda) x 2
 Gawe cao nangka sabrang, kurang sirup luwih banyu. Aja awatak
gumampang, den sengkud nggregut sinau.
 Jangan kacang winor kara, kaduk uyuh kurang gula. Piwelingku mring
pra siswa, aja wedi ing rekasa.
 Kayu urip ora ngepang, ijo-ijo godhong jati. Uwong urip ora gampang,
mula padha ngati-ati.
f. Parikan Padinan
 Kece, ora enak. Melu kowe ora kepenak.
 Ngetan, bali ngulon. Tiwas edan, ora klakon.
 Peyek diremet-remet. Ngenyek aja banget-banget.
11

 Pitik walik, jambu wulung. Dilirik, wadul mring kakung.


 Pitik walik saba kebon. Ketoke celik jebul babon.
 Manuk emprit nucuk pari, dadi murid buke keri.

PARIKAN
1. Abang-abang gendera landa, ana sing ijo kok milih putih
Bujang maneh ora kluyuran, sing wis duwe bojo ora tau mulih
2. Ana brambang sasen lima
Berjuang labuh Negara
3. Bisa ngendhang ora bisa nyuling
Bisa nyawang ora bisa nyandhing
4. Bibi surip tuku klobot, pethuk encik tuku roti
Uwong urip pancen abot, mula becik ngati-ati
5. Esuk nakir sore nakir, sing ditakir godhong paisa
Esok mikir sore mikir, sing dipikir ora rumangsa.
6. Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar
Lamun sabar, bisa lejar sarta binger
7. Jambu apa jeruk
Aku melu apa entuk
8. Jemek-jemek gula jawa
Aja sok ngenyek karo kanca
9. Jangan kacang jangan kara, kaduk uyah kurang gula.
Welingku marang para mudha, aja wedi ing rekasa
10. Kembang mlathi, warna peni ngganda wangi
Watak putri, kudu setiti angati-anti
11. Kembang kencur, ditadur tepining sumur
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur
12. Kembang menurtinandur ing pinggir sumur
Yen wis makmur aja, lali marang sedulur
13. Kutha kendhal kali wungu
Ajar kenal karo wina
14. Kembang aren sumebar pinggir kalen
12

Aja dahwen yen kowe kepingin kajen


15. Kembang kencur, ganda sedhep sandhing sumur
Kudu jujur, yen kowe kepingin makmur
16. Kembang mawar, ganda arum ngambar-ngambar
Ati binger, ajamung yen nampa bayar
17. Kembange kembang cempaka, dudu kembang aren dalu
Mumpung sira isih mudha, kudu sregep ngudi ngelmu
18. Manuk emprit ncuk pari
Dadi murid sing taberi
19. Manuk tuhu mencok pager
Yen sinau menthe pinter
20. Ngasah arit nganti landhep
Dadi murid kudu sregep
21. Rujak cengkir, pantese diwadhahi cangkir
Mlipar-mlipir, polahe wong lagi naksir
22. Semarang kaline banjir
Ja sumelang ra dipikir
23. Tawon madu ngisep sari kembang jambu
Aja nesu yan tinuding kaluputanmu
24. Tawon madu ngisep sekar
Dadi guru kudu sabar
25. Wajik klethik gula jawa
Luwih becik sing prasaja
26. Wedang bubuk gula tebu
Mata ngantuk njaluk turu
27. Wedang jeruk tanpa gula
Ja sok umuk tanpa guna
28. Korek gambar klenthing
Kula ndherek wonten wingking
29. Wong yen lagi gandrung
Ra preduli mbledose gunung
30. Wong yen lagi naksir
13

Ra preduli sing ditaksir kenthir

e) Tembang Jawa
Tembang yaiku susastra/ sastra, utawa anggitan/ karangan kang kaiket
dening guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra (Indonesia : Puisi).10
 Guru lagu/ dhong ding: yaiku tibane swara vokal ing pungkasane gatra.
 Guru wilangan: yaiku cacahe wanda saben sagatra.
 Guru gatra: yaiku cacahe gatra saben sapada.
 Pupuh: yaiku tembang pirang-pirang pada kang isih sajenis.
 Pada: yaiku bait/ koplet.
 Wanda: yaiku pakecapan/ suku kata.
Tembang Jawa ana telung warna yaiku Tembung Macapat, Tembung
Tengahan lanTembung Gedhe.11

Tembang macapat yaiku reriptan kanthi paugeran tartamtu kang pamacane


dilagokake, lan bisa diiringi wiramaning gendhing. Tembang macapat kaiket
ing guru lagu lan guru wilangan lan duwe watak dhewe-dhewe.Mungguh
cacahing larike utawa guru gatrane tembang Macapat iku ora padha.

Tembang Macapat iku ana 11, yaiku : pocung maskumambang, megatruh,


gambuh, mijil, kinanthi, asmaradana, durma, pangkur, sinom, lan dhandhang
gula.

Tuladha tembung macapat:

a. Pocung (4gatra) : 12u, 6a, 8i, 12a


Ethik-ethik patenana si penunggul
Gek dosane apa
Dosane ngungkul-ngungkali
Dhi aja dhi malati sadulur tua
b. Maskumambang (4 gatra) : 12i, 6a, 8i, 8a
Aturipun risang pathak angeneni

10
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, hal,166
11
Sri Hartatik, Pepak Basa Jawa Lengkap, (Surabaya : dua media,2011). hal, 82-83.
14

Dhuh Gusti Rohulah


Ing pamirsa amba malih
Warna warna ning naraka
c. Megatruh (5 gatra) : 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
Prawina siswus akeh ingkang amuwus
Wawasanwus ing dumadi
Dalaning tuduh rahayu
Parandene tanpa dadi
Tetula dhankang linakon
d. Gambuh (5 gatra) : 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
Sekar gambuh ping catur
Kang cinatur polah kang kelantur
Tanpa tutur katula-tula katali
Kadulu warsa kapatuh
Katutuh pan dadi awon
e. Mijil (6 gatra) : 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
Cep menenga anakku cah manis
Aja gawe kagol
Kae katon rembulane gedhe
Gilar gilar cayane nelahi
Ayo sun dolani
f. Kinanthi (6 gatra) : 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
Pinggir sendhang ana gadhung
Rumambat ing klapa gadhing
Pinencokan manuk podhang
Sajodho tanana tandhing
Jroning gedhong ana endhang
g. Asmaradana (7 gatra) : 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 8a
Aja turu sore kaki
Ana dewa nganlang jagad
Nyangking bokorken canane
Isine donga tetulak
15

Sandhanka lawan pangan


Yaiku bageani pun
Wong melek sabar narimo
h. Durma (7 gatra) : 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
Damar wulan aja nguci reng ayuda
Tangi asun enteni
Tandhing lawan ing wang
Padha mangsa padhaa
Tadhah anapedhang mami
Ing kang prayitna
Kena mesthi ngemasi
i. Pangkur (7 gatra) : 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
Mingkar-mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kertarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah jawa
Agama ageing aji.
(wedhatama, KGPAA mangkunagara IV)
j. Sinom (9 gatra) : 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
Sun iki dhutaning nata
Prabu kenya Majapahit
Kekasih Damar Sasangka
Atma mantune ki patih
Magang anyar awak mami
Lahta bisma praptaningsun
Ingutus Sang Narpendah
Kinen mocok murdantaji
Marmaningsun ingutus ywa mindho karya
k. Dhandhang gula (10 gatra) : 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Dhuh kusuma ingkang milangoni,
16

Buron arumingkang sobeng wana,


Yen panggih sun arasane,
Sumber gung ngisor gunung,
Wreksa langking sisaning agni,
Sun sandhang pinarenga nedya amemanuh,
Wit saking tresnaning manah,
Surya ratri wong kuning sun kawulani
Sun adhep saben dina
Tembang tengahan iku akeh kang kanggo mbawani gendhing kang
kalebu tembang tengahan, yaiku:

•Balabak •Duduk wuluh


•Wirangrong •Lontang
•Jurudemung
Tembang gedhe iku sapada patang gatra, utawa patang pada pala.
Cacahing wanda pada-pada siji lan sijine padha. Lire, yen pada pala kapisan 7
wanda, pada kapindho, katelu lan kang kaping papat uga mitung wanda.
Cacahing wanda saben sapada pala iku diarani laku. Saiki tembang gede iku
akeh kang kanggo mbawani gendhung, utawa kanggo sulukan.

Tuladha:
•Kusumastuti •Kuswarini
•Pamularsih •Candrakusuma
•Maduretna

Tabel Bedane Tembung Macapat Siji Lan Tembung Macapat Liyane

No Arane Tembang Sasmitane Watake


1 Pocung Pocung, kaluwak, Watake sakpenake lan kurang
wanda ‘cung’ greget, lumrahe kanggo
nelakake geguyonan lan pitutut
2 Maskumambang Maskumambang, Watake susah utawa sedhihlan
kampul, mas kentir, melas asih, mula cocok kanggo
2

No Arane Tembang Sasmitane Watake


kambang, kentir nelakake rasa kesedhihan kang
ngenesake
3 Megatruh Duduk wuluh, truh, Watake sedhih lan kentekan
megatruh, pagat, pangarep-arep, mula lumrah
duduk, wuluh, luh kanggo nelakake crita kang
nggrantesake ati
4 Gambuh Gambuh, buh, Watake grapyak, sumanak,
jumbuh, tambuh mulacocok kanggo nyritakake
pitutur
5 Mijil Mijil, pamijil, wijil, Watake tinarbaka, mula pantes
wiyos, raras, kanggo nelakake pitutur,
sulastri nasehat, lan uga crita katresnan
utara asmara
6 Kinanthi Kinanthi, kanthi, Watake seneng, tresna asih,
gandheng, kanthil mitutura, nuladani, mula
lumrahe kanggo menehi pitutur
lan crita kang nelakake rasa
tresna asih
7 Asmaradana Asmaradana Watake, asmara, brangta,
kingkin, yungyun – watake
tresna asih lan sedhih, mula
pantes kanggo nelakake,
katresnan
8 Durma Durma, dur, undur, Watake, galak, sereng, lan
sirna, galak nemu kanepson
9 Pangkur Pangkur, wuntat, Watake sereng, antepan ati, lan
pungkur, ungkur, gagah, mula lumrah kanggo,
yudakenaka, nyritakake wong kang nesu lan
ungkur kahanan paparengan
10 Sinom Sinom, taruna, Watake sabar , grapyak, lan
anom, weni, nom, sumanak, mula lumrahe
3

No Arane Tembang Sasmitane Watake


srinata, pamase, kanggo nelakake crita kang
logondhan, rema, ngemu piwulang lan pitutur
pangrawit, mudha
11 Dhandanggula Sarkara, hartati, Watake luwes, kewes, lan
dhandhang, madu, ndudut ati, mula pantes kanggo
manis, sari, nelakake crita apa wae, ing
bremana, ngendi wae, lan kahanan apa
guladrawa, gagak, wae
kaga, tresna

f) Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku
gandhenge swara sing buri karo swara sing wis kasebut ing ngarepe. 12
Purwakanthi ana werna telu yaiku :
a. Purwakanthi guru swara
Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
Tuladha:
1. Aja dumeh menang, banjur tunindak sawenang-wenang
2. Ana awan, ana pangan
3. Ana bungah, ana susah iku wis lumrah
4. Ana dina, ana upa
5. Ati karep, bandha cupet
6. Bareng wis makmur, lali marang sedulur
7. Becik ketitik, ala ketara
8. Gelem obah, mesthi mamah
9. Inggah inggih ora kepanggih
10. Ijo-ijo godhonge kara, bareng bodho lagi rumangsa
11. Ireng-ireng ketok untune, bareng seneng ketok guyune
12. Kudu sregep sing sinau, sapa sing kepingin maju
13. Ora cepet, ora ngliwet

12
Budi Anwari, Baboning Pepak Basa Jawa, 174
4

14. Ora ngedan, ora keduman


15. Thenguk-thenguk nemu kethuk
16. Tuwas sayah, ora paedah
17. Wong bungah sok nemu susah
18. Welinging guru, wong iku kudu mituhu marang bapa ibu, supaya slamet
sing tinemu

b. Purwakanthi guru sastra


Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi kang runtut sastrane utawa
tulisane.
Tuladha:
1. Aja dhemen memada sameng dumadi
2. Bobot, bibit, bebet
3. Janji jujur jajahane mesthi makmur
4. Katula-tula ketali
5. Kala kula kelas kalih, kalung kula kolang kaling
6. Katula-tula ketali
7. Laras, lurus, leres, laris
8. Makuta, makuti, makuten
9. Pak kerta tuku kertudhuwita kertas, nunggang kreta pating kertep jiwat
kreteg kertosono
10. Petruk patrol karo putrane loro putra putrid
11. Ruruh, rreh, ririh ing wewarah
12. Singsapa salah bakal seleh
13. Sing sapa goroh growah
14. Sing weweh bakal wuwuh
15. Sluman slumun slamet
16. Tatag, teteg bakal tutug
17. Tata titi, tentrem
18. Tatune menthunthung mentheng-mentheng\
19. Tata, titi, tutug, tatag, tanggung tertib
5

c. Purwakanthi lumaksita
Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa
yaiku purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing
ukara candhake. Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan.
Purwakanthi guru swara ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.
Tuladha :
1. Asung bekti, bektine kawula marang Gusti
2. Bayem arda, ardane ngrasuk busana
3. Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik
4. Mangan ati, atine sing kelara-lara
5. Nandhang lara, larane wong lara lapa
6. Pandhu suta, suta madyaningpandhawa
7. Raja putra, putra daleme ngastina
8. Rujak degan, degane krambil ijo
9. Remuk rempu, rempu dadi awu
10. Saking tresna, tresnane mung samudana
11. Rujak dhondhong, rujake sisaning kalong
12. Witing tresna, tresnane mung sawetara

g) Tembung Dolanan
Tembang dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora
nganggo paugeran gatra, guru lagu, guru wilangan, lan dhong. Nanging biasa
ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan
bebareng karo kanca-kancane lan bisa dibarengi wiramaning gendhing.
Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah dikenalake bab sato kewan, sato iwen,
thethukulan, tetanduran, bebrayan, lingkungan alam, lan sapanunggalane.13
Tuladha
 Cublak-cublak suweng
Suwenge ting gelenter
Mambu ketudhung gudel
Pak empong lera-lere

13
Ibid., 177
6

Sapa ngguyu ndelikkake


Sir sir pong dhele gosong
Sir sir pong dhele gosong
 Jaranan
Jaranan-jaranan..... jarane jaran teji
Sing numpak ndara bei
Sing ngiring para mantra
Jeg jeg nong... jeg jeg gung
Prok prok turut lurung
Gedebug krincing gedebug krincing
Prok prok gedebug jedher
 Dhondhong opo salak
Dhonghong apa salak dhuku cilik-cilik
Gendong apa mbecak mlaku thimik-thimik
Adhik ndherek ibu tindak menyang pasar
Ora pareng rewel ora pareng nakal
Mengko ibu mesthi mundhut oleh-oleh
Kacangkaro roti adhik diparingi
 Kodok ngorek
Kodok ngorek kodok ngorek ngorek pinggir kali
Teyot teblung teyot teblung teyot teyot teblung
Bocah pinter bocah pinter besuk dadi dokter
Bocah bodho bocah bodho besuk kaya kebo

h) Geguritan
Geguritan yaiku wohing susastra kang basane cekak, mentes lan endah.
Geguritan asale saka tembung “gurit”, kang ateges kidung utawa tulisan kang
awujud tatahan. Dene geguritan ingkene, ateges rumpakan kidung kang mawa
paugeran gumathok, yaiku:14
 Caching gatrane ora tertamtu, nanging apese 4 gatra.

14
Ibid., 187
7

 Saben-saben sagatrane guru wilangan lan guru lagu padha wae, runtut mawa
purwakanthi guru swara.
 Lumrahe kabuka utawa kawiwitan srana ukara “sun anggegurit”.
Geguritan iku klebu puisi Jawa modhern, amarga ora kaiket ing aturan
kayadene tembang. Geguritan bisa karipta amarga ana ilham utawa insprasi
(angen-angen). Geguritan mujudake karya kang sipate pribadi, mula geguritan
panganggit siji lan sijine beda-beda. Angen-angen kang ana sajrone pikirane
pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kaya kang dikarepake
pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kaya kang dikarepake
penganggit. Kanthi mengkono, geguritan iku basane katon endah, bisa
migunakake nilai-nilai utawa amanat kang bisa kapethik kanthi difrasekan
dhisik. Memfrasekan geguritan iku ateges menganalisa utawa ngudari ukara-
ukara geguritan iku supaya maksude bisa ketangkep. Geguritan iku kawujud
lan majas. Sarana retorika lan majas paedahe kanggo gawe geguritan iku
endah lan enak kawaca.
 Cekak yaiku ora wujud ukara sing nggladrah.
 Menthes yaiku tembunge duwe makna kang jero.
 Endah ngemu purwakanthi swara, sastra utawa basa.
 Tembungane pilihan
Tuladha :
Raden Ajeng Kartini
Sanajan panjenengan wanita
Nanging gelem rekasa
Sanajan dipingit wong tuwa
Atine mbela
Mbela kaum wanita
Aja nganti kalah prakosa
Jejere wanita
Kudu tetep siyaga
Ngawohi nasibe bangsa
Nurunake nasibe bangsa
Duwea wawasan kang jembar
8

Kanggo nggayuh lintang kang sumunar


Amanat :
 Ngeluhurake derajad Pahlawan
 Ngagungake asmane
 Ngormati perjuangane
 Ora lali dongakake supaya ditampa ing sisi Gusti Allah
9

BAB III
PANUTUP
A. Kesimpulan
 Sastra yaiku jinis pikirane saka perasaan manungsa sing jero lan nduweni makna
utawa kaendahan tartamtu.
 Sastra Jawa kalebu paribasan-bebasan-saloka, cangkriman, wangsalan, parikan,
tembang macapat, purwakanthi, tembang dolanan lan geguritan.
 Conto manéka jinis sastra yaiku, adhedhasar Adigang, adigung, adiguna, bebasan
(asu belang wang kalung), cangkriman (wudunen wong minangka pari pari:
pringisan), wangsalan (Gunung Njanur, kadingaren isih mandheg!), parikan
(Wikik klethik, gula jawa, luwih becik, sing prasaja), tembang macapat (sinom,
gambuh, asmaradana, dll), purwakanthi (ana awan, ana pangan) , lan geguritan
(Raden Ajeng Kartini).
Karya sastra minangka obyek budaya, amarga diciptakake dening manungsa, asil
sentuhan tangan manungsa. Minangka obyek budaya karya sastra ngemot gagasan-
gagasan / gagasan-gagasan para pencipta, nanging gagasan-gagasan utamane ing
sastra yaiku manungsa. Dadi apa sing diwenehake dening Sastra Jawa yaiku karya
seni sing nggunakake basa Jawa minangka medium.

Bab sing mbedakake antara Sastra Jawa lan sastra liyane yaiku nggunakake basa
Jawa. Wong Jawa duwe sejarah sing dawa banget, yaiku, saka jaman dhisik nganti
saiki. Mulane wong Jawa bisa dibedakake adhedhasar sejarah. Saliyané iku, Sastra
Jawa uga bisa diurut miturut perkembangan sajarah Jawa.

Jenis-jenis Kesusastraan Jawa bisa dikelompokake miturut Basa lan isi.


Adhedhasar basa Jawa sing digunakake, Sastra Jawa bisa dipérang dadi Sastra Jawa
Kuno, Sastra Jawa Tengah, Sastra Jawa Baru, lan Sastra Jawa Modern. Dadi miturut
Kategori Kategori, antara liya: Sejarah, Genealogi, Hukum, Babad Wayang,
Kesusastraan Wayang, Sastra, Piwulang, Islam, Primbon, Bahasa, Musik, Tari, dan
Bea Cukai

Sastra Jawa kalebu Paribasan, Bebasan, lan Saloka. Cangkriman bisa dipérang
dadi telung jinis, yaiku: Cangkriman Wancah, Cangkriman Pepindhan, Cangkriman
Wujud Tembang. Wangsalan uga bisa dipérang dadi telung jinis, yaiku Wangsalan
10

Sajroning Pacelathon, Wangsalan Edi Peni, Wangsalan Wujud Tembang. Dene ana
telung jinis lagu Jawa, yaiku Tembang macapat, Tembang tengahan, Tembang gedhe.
Saliyane iku uga ana guru sing ngandhut kecap asin (say) utawa saben suku ing gatra
(lini tengah), nalika ana aksara urip (vocal) guru lagu ing pungkasane gatra (baris).
Purwakanthi bisa dipérang dadi telung jinis, yaiku guru Purwakanthi Swara, guru
sastra Purwakanthi, Purwakanthi Lumaksita.
11

DAFTAR PUSTAKA
Abikusno. 1996. Pepak Basa Jawa.Surabaya: Ekspress.
Budi Anwari. 2016. Baboning Pepak Basa Jawa. Surabaya: Genta Group Production.
Daryanto.1999. Kawruh Basa Jawa Pepak.Surabaya:Apollo Lestari.
Hartatik, Sri. Pepak Basa Jawa Lengkap.Surabya: Dua Media.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Buku Pinter Basa Jawa. Surabaya: Kartika.
Nugraha, G & Setyo. Tofani, M. Abi. Gagrag Anyar basa Jawi Pepak, Surabaya:
Pustaka Agung Harapan.
Nurani. Pepak Basa Jawa Lengkap. Surabaya: Lingkar Media.

Behrend, T.E. (ed.) 1990. Museum Sonobudaya Yogyakarta. Jakarta: Jambatan.

Margana, S. 2004. Pujangga Jawa dan Bayang-bayang Kolonial. Yogyakarta:


Pustaka Pelajar.

Suripan Sadi Hutomo. 1975. Telaah Kesusastraan Jawa Modern. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Depdikbud.

Zoetmulder, PJ. 1985. Kalangwan, Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Jakarta:
Jambatan.

S. Daryanto S., 1999. Kawruh Basa Jawa Pepak. Surabaya: Apollo.

Anda mungkin juga menyukai